ماضی بعید در فارسی – توضیح نحوه ساخت + مثال و تمرین
در این مطلب از «مجله فرادرس» میخواهیم بدانیم ماضی بعید در فارسی چیست. ماضی بعید یکی از فعلهای زمان گذشته به شمار میآید که زمان وقوع آن از زمان حال دور است. مثلاً وقتی میگوییم: «جمشید به خانه ما آمده بود» از فعل ماضی بعید برای بیان اتفاقی در گذشتهای دور از زمان حال حرف میزنیم. یادگیری فعل ماضی بعید به ما کمک میکند رویدادها را در روایت با یک ترتیب زمانی منطقی دنبال کنیم و راحتتر وقایع را درک کنیم. بنابراین به کمک توضیح نحوه ساخت، مثال در جملههای مختلف و تمرین، این دستور زبان فارسی را به زبانی ساده بیان خواهیم کرد.
- خواهید آموخت ماضی بعید را با فرمول دقیق دستور زبانی بسازید.
- یاد میگیرید کاربردهای مختلف ماضی بعید را در متنها تشخیص دهید.
- با موقعیت حذف فعل کمکی در جملات ماضی بعید آشنا میشوید.
- یاد خواهید گرفت ماضی بعید را با زمانهای دیگر ترکیب کنید.
- خواهید توانست فرم منفی و مجهول ماضی بعید را بسازید.
- مهارت یافتن و بررسی ماضی بعید را در جملات تمرین میکنید.
ماضی بعید چیست ؟
مهمترین مسئله در شناختن ماضی بعید، آشنایی با فعل آن است. برای اینکه با فعل ماضی بعید آشنا شویم، به فعلهای جدول زیر دقت کنید.
| صرف فعل «خوردن» در زمان ماضی بعید | |
| خورده بودم | |
| خورده بودی | |
| خورده بود | |
| خورده بودیم | |
| خورده بودید | |
| خورده بودند |
همانطور که مشاهده کردید، ساخت فعلهای بالا از صفت مفعولی در فارسی یعنی بن ماضی به اضافه «ه» و ماضی ساده فعل «بودن» ساخته میشود. در ادامه فعلهای جدول بالا را بر اساس این ساختار برای شما تفکیک کردهایم.
- خورد + ه + بودم ← خورده بودم
- خورد + ه + بودی ← خورده بودی
- خورد + ه + بود ← خورده بود
- خورد + ه + بودیم ← خورده بودیم
- خورد + ه + بودید ← خورده بودید
- خورد + ه + بودند ← خورده بودند
موارد استعمال ماضی بعید در زبان فارسی
اشاره کردیم که ماضی بعید را برای بازه زمانی دور از زمان حال استفاده میکنیم. اما در ادامه به شکل دقیقتری استفادههای ماضی بعید را برای شما ذکر کردهایم.
- برای بیان فعلی که در گذشته دور اتفاق افتاده است:
سالها پیش پیرمردی به این روستا آمده بود. او مردم را به دور خود جمع کرده بود و از آنان خواسته بود به حرفهایش گوش دهند.
قرنها پیش این وقایع رخ داده بود.
- برای بیان فعلی که پیش از فعل دیگری اتفاق افتاده باشد:
زهرا کارش را تمام کرده بود که همسرش آمد.
وقتی علی آمد زهرا کارش را تمام کرده بود.
نمیدانم چقدر گذشت. مات نگاه میکردم. دختره بهکلی از یادم رفته بود.
صادق هدایت / زنده به گور
وقتی صدای وحشتانگیز کیاهای الموت در طالقان و قزوین و جبال طنین میافکند، سالها میگذشت که صدای شاعر یمکان خاموشی گرفته بود.
زرین کوب / با کاروان حله
مقارن نوروز جنگ با اصفهان آغاز شد. در تمام این مدت شاه سلطان حسین کاری نکرده بود. یعنی قبل از آغاز جنگ.
مجتبی مینوی / تاریخ و فرهنگ
حذف فعل کمکی
در فعل ماضی بعید جزء «بودن» فعل کمکی است. حال، گاهی این جزء به قرینه حذف میشود. برای مثال به نمونه زیر دقت کنید.
در حدود صد سال پیش نویسندهای از مردم سوئیس درباره وضع ناگوار زخمیان یکی از جنگها کتاب کوچکی نوشته و در آن پیشنهاد کرده بود که از میان مردم گروههایی داوطلب شوند تا به یاری زخمیان و بیماران میدانهای جنگ بشتابند.
همانطور که مشاهده کردید، در نمونه بالا فعل «نوشته بود» با حذف فعل کمکی «بودن» به قرینه در فعل بعدی یعنی «کرده بود» کوتاه شده است.
ماضی بعید و التزامی و دیگر فعل ها
پیشتر اشاره کردیم که ماضی بعید برای بیان فعلی که پیش از فعل دیگری اتفاق افتاده باشد هم استفاده میشود. در این ساختار، فعلی که پیشتر اتفاق افتاده است را با ماضی بعید و فعلی را که بعد از آن روی داده با ماضی ساده، ماضی استمراری، ماضی التزامی یا مضارع بیان میکنند. ماضی بعید ممکن است پیش از فعل دیگر یا پس از آن در جمله بیاید. برای نمونه به جملههای زیر توجه کنید.
شنیده بودم بیمار را نگیرد خواب
همی بپیچد بر گرد خویش از تب و تاب
گفته بودم چو بیایی غم دل با تو بگویم
چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیایی
تازه از خواب بیدار شده بود که مادرش رفت.
ظن برده بُدم به من که من من باشم
من جمله تو بودم و نمیدانستم
(فعل «برده بدم» همان «برده بودم» است که برای زیبایی بیشتر شعر کوتاه شده است.)
سوالات متداول درباره ماضی بعید در فارسی
برای اینکه بهتر بدانیم ماضی بعید در فارسی چیست، در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسشهای رایج در این خصوص پاسخ دادهایم.
فعل ماضی بعید در فارسی چیست؟
فعل ماضی بعید در فارسی برای بیان وقوع فعلی در گذشتهای دور از زمان حال استفاده میشود. نحوه ساخت آن هم ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی + ه) و صرف ماضی ساده فعل بودن است.
فعل ماضی بعید را چگونه منفی میکنیم؟
برای منفی کرده فعل ماضی بعید کافی است که «ن» نفی را بر سر صفت مفعولی بیاوریم. برای مثال صورت ماضی بعید منفی فعل «گفتن»، به شکل زیر است.
- نگفته بودم
- نگفته بودی
- نگفته بود
- نگفته بودیم
- نگفته بودید
- نگفته بودند
صورت مجهول فعل ماضی بعید چیست؟
صورت مجهول فعل ماضی بعید در فارسی، ترکیب صفت مفعولی از فعل اصلی، صفت مفعولی فعل شدن و ماضی ساده بودن است. برای مثال فعلهای «دیده شده بودم» و «دیده شده بودی» صورتهای مجهول فعل ماضی بعیدند.
تمرین ماضی بعید در فارسی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «ماضی بعید در فارسی» میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر پرسش آمده است.
در جملههای زیر فعل ماضی بعید را معین کنید.
سوال ۱: آنان قلعهای برای دفاع از شهر ساخته بودند که بسیار مستحکم بود.
جواب: آنان قلعهای برای دفاع از شهر ساخته بودند که بسیار مستحکم بود.
سوال ۲: سوالها را اشتباه پاسخ دادی چون درس را درست نخوانده بودی.
جواب: سوالها را اشتباه پاسخ دادی چون درس را درست نخوانده بودی.
سوال ۳: دیده بودم این پریشانی که پیش آمد مرا
صائب آن روزی که دل در زلف مسکن میگرفت
جواب: دیده بودم این پریشانی که پیش آمد مرا
صائب آن روزی که دل در زلف مسکن میگرفت
سوال ۴: صد بار زمن شنیده بودی کم و بیش
کایزد همه را هرچه کنند، آرد پیش
جواب: صد بار زمن شنیده بودی کم و بیش
کایزد همه را هرچه کنند، آرد پیش
سوال ۵: وقتی به خانه رسیدم برادرم رفته بود.
جواب: وقتی به خانه رسیدم برادرم رفته بود.
سوال ۶: خیلی پیشتر ما را ترک کرده بود.
جواب: خیلی پیشتر ما را ترک کرده بود.
سوال ۷: مردی را میشناختم که مال و منال بسیار اندوخته بود.
جواب: مردی را میشناختم که مال و منال بسیار اندوخته بود.
جمعبندی
در این مطلب دانستیم ماضی بعید در فارسی چیست، برای جمعبندی نکاتی را در ادامه برای شما فهرست کردهایم.
- ماضی بعید در فارسی برای بیان فعلی دور از زمان حال است.
- یادگیری ماضی بعید به ما کمک میکند خط زمانی در گذشته را بهتر بیان کنیم و بفهمیم.
- ماضی بعید از صفت مفعولی در فارسی یعنی بن ماضی به اضافه «ه» به علاوه ماضی ساده فعل «بودن» ساخته میشود.
- از ماضی بعید برای بیان فعلی در گذشته دور یا فعلی که پیش از فعل دیگر اتفاق افتاده است استفاده میکنیم.
- اگر دو فعل را بیان میکنیم، فعلی که زودتر اتفاق افتاده است را با ماضی بعید و فعلی بعدی را با ماضی ساده، ماضی استمراری، ماضی التزامی یا مضارع بیان میکنیم.
- ماضی بعید فارسی ممکن است قبل از فعل دیگر یا پس از آن در جمله بیاید.
- اغلب جزء کمکی یعنی فعل بودن با قرینه حذف میشود.
- صورت منفی فعل ماضی بعید به این قرار است: «ن نفی + صفت مفعولی + ماضی ساده بودن».
- صورت مجهول فعل ماضی بعید به این شکل است: «صفت مفعولی از فعل اصلی + صفت مفعولی فعل شدن + ماضی ساده بودن».
آزمون ماضی بعید فارسی
۱. برای ساخت زمان ماضی بعید یک فعل در فارسی، کدام گام باید انجام شود؟
صفت مفعولی را با صورت مناسب فعل «بودن» ترکیب میکنیم.
صفت مفعولی را با فعل «داشتن» ترکیب میکنیم.
فعل مضارع را همراه با کلمه «رفته» میآوریم.
ریشه فعل را به تنهایی به «شده» اضافه میکنیم.
در روش صحیح ساخت ماضی بعید، باید صفت مفعولی (مانند «خورده») را به کمک صرف مناسب فعل «بودن» (مانند «بودم») بهکار برد و به این شیوه ساختار تحلیلی زمان ماضی بعید حاصل میشود. گزینه «داشتن» یا استفاده از مضارع نقشی در ساخت ماضی بعید ندارند و اضافه کردن صرفا «شده» به ریشه فعل ساختار دیگری میسازد که مربوط به ماضی بعید نیست.
۲. کدام گزینه نقش اصلی ماضی بعید را در مقایسه با ماضی ساده در بیان ترتیب رویدادها در گذشته بهدرستی بیان میکند؟
ماضی ساده همیشه برای بیان توالی وقایع و برقراری ترتیب زمانی کافی است.
ماضی بعید ترتیب زمانی رویدادها را نشان میدهد و تقدم زمانی یک عمل نسبت به عمل دیگر را مشخص میکند.
ماضی بعید برای بیان رخدادهایی که همزمان با واقعه دیگرند به کار میرود.
ماضی بعید برای توصیف رویدادی استفاده میشود که پس از عمل دیگر رخ داده است.
عبارت «ماضی بعید ترتیب زمانی رویدادها را نشان میدهد و تقدم زمانی یک عمل نسبت به عمل دیگر را مشخص میکند» درست است زیرا در فارسی، ماضی بعید دقیقاً زمانی به کار میرود که بخواهیم از وقوع عملی که پیش از یک رویداد دیگر در گذشته رخ داده است صحبت کنیم. بر خلاف «ماضی ساده» که بیشتر برای بیان رویدادهایی با فاصله زمانی مشخص به کار نمیرود و نظم و توالی دقیق رویدادها را نشان نمیدهد، ماضی بعید برای برجستهکردن تقدم یک عمل نسبت به دیگری در گذشته استفاده میشود. عبارتهایی مثل «همزمانی» یا «وقوع پس از عمل دیگر» توصیف درستی از نقش ماضی بعید نیستند و بیان صرفِ ماضی ساده نیز برای رعایت ترتیب رویدادها کافی نخواهد بود.
۳. در یک روایت داستانی، چرا در جمله دوم، فعل کمکی «بودن» که در جمله اول آمده بود، حذف میشود؟
برای تغییر معنی جمله دوم و اشاره به زمان آینده
برای جلوگیری از تکرار بیدلیل و روانی متن این حذف رخ میدهد.
برای نشان دادن منفیشدن جمله دوم نسبت به اول
برای تاکید بر فاعل جمله دوم در مقایسه با اول
وقتی فعل کمکی «بودن» پس از حضور در جمله اول، در جمله دوم حذف میشود، هدف اصلی روانتر شدن و اجتناب از تکرار غیرضروری فعل است. این حذف معمولا به خاطر قرینهسازی معنایی صورت میگیرد تا متن مختصر و طبیعیتر به نظر برسد. حذف فعل کمکی باعث تغییر معنی جمله یا اشاره به آینده نمیشود و هدف آن تاکید بر فاعل یا منفیکردن جمله هم نیست بلکه به علت قرینه واضح و حذف تکرار، عبارت روانتر میشود.
