روده تحریک پذیر چیست؟ – انواع، علائم، علل و درمان

«سندرم روده تحریک پذیر» یا (Irritable Bowel Syndrome) (IBS)، شامل گروهی از علائم و نشانه‌ها مانند درد شکم و تغییر در الگوی حرکات دودی روده بدون وجود هیچ نوع آسیب یا بیماری زمینه‌ای دیگر است که ماه‌ها تا سال‌ها ادامه دارند و بر روند زندگی و کار بیمار اثر منفی بسیاری خواهند داشت. در ادامه این مقاله در مورد انواع، علل، علائم و روش‌های درمان روده تحریک پذیر توضیح داده شده است.

انواع روده تحریک پذیر

روده تحریک پذیر، بر اساس میزان اسهال و یبوست، به ۴ نوع اصلی زیر تقسیم‌بندی می‌شود:

• روده تحریک پذیر همراه با یبوست (IBS-C)
• روده تحریک پذیر همراه با اسهال (IBS-D)
• روده تحریک پذیر همراه با اسهال و یبوست (IBS-M)
• روده تحریک پذیر بدون اسهال و یبوست (IBS-U)

در برخی افراد IBS شروعی حاد دارد و پس از یک بیماری عفونی، همراه با یک یا چند علامت زیر آغاز می‌شود:

• تب
• تهوع
• استفراغ
• اسهال
• کشت مدفوع مثبت (یعنی وجود مقادیر بالای باکتری در مدفوع)

که «سندرم IBS پس از عفونت» (IBS-PI) نامیده می‌شود.

ریسک فاکتورهای ابتلا به روده تحریک پذیر

در افراد مبتلا به این بیماری معمولا نشانه‌های زیر نیز مشترک هستند:

• افسردگی
• اضطراب فراگیر
• خستگی مفرط

خطر ابتلا به IBS پس از عفونت حاد دستگاه گوارش شش برابر افزایش می‌یابد. سایر عوامل خطر عبارتند از:

• سن کم
• تب طولانی مدت
• مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیک و به هم خوردن فلور طبیعی باکتری‌های روده
• نقص ژنتیکی در ایمنی ارثی و هومئوستازی اپی‌تلیالی
• اضطراب و افسردگی طولانی مدت یا ناگهانی

علت روده تحریک پذیر چیست؟

علت اصلی این سندرم هنوز به طور دقیق مشخص نیست اما بر اساس تحقیقات و تئوری‌های محققین، ترکیبی از مشکلات زیر با محوریت اختلال ارتباط بین مغز و روده، در ایجاد آن نقش دارند:

• اختلال در تحرک روده
• حساسیت به درد
• نوروترانسمیترها
• فاکتورهای ژنتیکی
• حساسیت غذایی
• عفونت‌هایی همچون رشد بیش از حد باکتری‌های روده کوچک

حملات این بیماری معمولا با یک استرس یا اضطراب ناگهانی و یا عفونت روده‌ای آغاز می‌شوند. ثابت نشده است که عوامل روانشناختی مانند افسردگی یا اضطراب باعث ایجاد یا تأثیر در بروز IBS می‌شوند اما ممکن است در تداوم و شدت علائم نقش داشته باشند. در ادامه بیشتر در مورد علل شناخته‌شده و مهم سندروم روده تحریک پذیر توضیح داده‌ایم.

استرس و روده تحریک پذیر

بر اساس پژوهش‌های متعدد ارتباط بین مشکلات روحی و بیماری‌های روانپزشکی وسابقه آزار و ترومای کودکی در ابتلا به سندروم روده تحریک‌پذیر اثبات شده است. در بسیاری از افراد نیز استرس یا اضطراب باعث شروع حمله می‌شود. ارتباط اضطراب و استرس شدید و طولانی مدت همراه با سایر مشکلات مانند فیبرومیالژیا و سندرم خستگی مفرط، منجر به اختلال در سیستم کنترل استرس بدن خواهند شد.

پاسخ بدن به استرس، توسط زنجیره تغییراتی در فعالیت غدد هیپوتالاموس، هیپوفیز و فوق کلیوی و سیستم عصبی پاراسمپاتیک است که هر دو سیستم در بیماری IBS مختل می‌شوند.در دو سوم بیماران IBS، بیماری‌های روانپزشکی یا اضطراب فراگیر وجود دارند.

روده تحریک پذیر پس از عفونت

حدود ۱۰٪ از موارد مبتلا به روده تحریک پذیر پس از یک عفونت گوارشی حاد اتفاق می‌افتند. سم سیتولتال (CDT) تولید شده توسط باکتری در لوله گوارشی، موجب بروز واکنش سیستم ایمنی و تولید آنتی بادی علیه این سم می‌شود که با پروتئین وینکولین نیز واکنش می‌دهند. وینکولین یک پروتئین در سطح سلول‌های پستانداران است که در انقباض سلولی نقش دارد. اختلال در عملکرد این پروتئین حرکات روده‌ای را هم دچار مشکل می‌کند.

به نظر می‌رسد نقص‌ها و جهش‌های ژنتیکی مربوط به سیستم ایمنی ذاتی، سد اپیتلیال و همچنین استرس و اضطراب زیاد خطر ابتلا به IBS پس از عفونت را افزایش می‌دهند. IBS پس از عفونت معمولاً همراه با اسهال است. شواهد نشان می‌دهند که آزادسازی مقادیر بالایی از سیتوکین‌های ضد التهابی (مولکول‌های ضد التهابی سیستم ایمنی)، طی یک عفونت داخلی موجب افزایش نفوذپذیری دیواره روده و انتقال باکتری‌ها از بافت سد اپی‌تلیالی می‌شوند که سبب آسیب جدی به بافت‌های ناحیه و ناهنجاری‌های مزمن روده در افراد حساس خواهد شد.

در هر صورت افزایش نفوذپذیری روده، فارغ از وجود یا عدم وجود عفونت، ارتباط زیادی با ایجاد IBS دارد. ارتباط بین افزایش تکثیر باکتری‌های روده کوچک و «سوءجذب گوارشی گرمسیری» یا «اسپروی گرمسیری» (Tropical Sprue) به عنوان یکی از علل IBS پس از عفونت پیشنهاد شده است.

فلور میکروبی روده

برخلاف روده بزرگ که سرشار از باکتری‌های مختلف به عنوان فلور طبیع است، روده کوچک ارگانیسم‌های بسیار کمتری دارد. «نشانگان رشد بیش از اندازه باکتری در روده باریک» (Small Intestine Bacterial Overgrowth) که به اختصار «SIBO» گفته می‌شود، در بیماران روده تحریک پذیر بیش از افراد سالم وجود دارد. SIBO در IBS همراه با اسهال شایع‌تر است اما در IBS همراه با یبوست نیز دیده می‌شود.

نشانه‌های SIBO عبارتند از:

• نفخ
• درد شکم
• اسهال یا یبوست

IBS ممکن است نتیجه تعامل غیرطبیعی سیستم ایمنی بدن با میکروبیوتای روده و در نتیجه، پروفایل سیگنالینگ غیرطبیعی از سیتوکین‌ها باشد. در روده بیماران IBS، باکتری‌های خاصی مانند پروتئوباکتر‌ها، باکتروئید‌ها و فیرمیکوتس‌ها نسبت به افراد سالم بیشتر و اکتینوباکتریوم‌ها، بیفیدوباکتریوم‌ها و لاکتوباسیلوس‌ها کمتر هستند.

در روده انسان، برخی از راسته‌های باکتریایی مانند فرمیکوتس‌ها و باکتروئید‌ها مقدار بالاتری از سایر باکتری‌ها دارند که در بیماران IBS هر دو راسته کاهش کلی نشان می‌دهند.

پروتوزوآ

عفونت‌های ناشی از برخی انگل‌های پروتوزوآ مثل بلاستوسیستیس هومینیس (عامل بیماری بلاستوسیستوز)، علائم متعددی ایجاد می‌کند که شبیه به IBS هستند. از سال 2017 شواهد نشان می‌دهند که وجود کلنی بلاستوسیستیس بیشتر در افراد مبتلا به IBS وجود دارد و یک ریسک فاکتور احتمالی برای ایجاد این سندرم است. «دياﻧﺘﺎﻣﻮبا فراژیلیس» (Dientamoeba fragilis) هم به عنوان یکی از ارگانیسم‌های احتمالی مؤثر، مورد مطالعه پژوهشگران است اگرچه در افراد سالم هم دیده می‌شود.

ویتامین دی

کمبود ویتامین دی در مبتلایان به سندرم روده تحریک پذیر شیوع بالاتری از افراد سالم دارد. ویتامین D در تنظیم عوامل محرک IBS از جمله میکروبیوم روده، فرآیندهای التهابی و پاسخ‌های ایمنی و همچنین عوامل روانی و اجتماعی نقش دارد.

عوامل ژنتیکی

جهش‌های ژن SCN5A در تعداد کمی از بیماران روده تحریک پذیر، خصوصا انواع همراه با یبوست دیده می‌شود. این جهش با تأثیر بر برخی کانال‌های سدیمی خاص به نام کانال Nav1.5، در سلول‌های ماهیچه صاف روده بزرگ و «سلول‌های ضربان‌ساز» (Pacemaker Cells)، به اختلال در عملکرد حرکتی روده منجر می‌شود.

علائم روده تحریک پذیر چه هستند؟

علائم اولیه IBS عبارتند از:

• درد یا ناراحتی در شکم
• اسهال یا یبوست مکرر
• تغییر در عادات روده

علائم معمولا حاد هستند و گاهی در عرض یک روز فروکش می‌کنند اما ممکن است به صورت حملات مکرر باشند. در برخی از بیماران تخلیه ناقص روده همراه با نفخ شکم احساس می‌شود. در برخی افراد، نشانه‌های بیماری پس از حرکات روده‌ای و دفع کاهش می‌یابند. مشکلات زیر در بیماران IBS بیشتر مشاهده می‌شود:

• سردرد
• کمردرد
• ریفلاکس معده
• علائم مربوط به دستگاه ادراری تناسلی
• سندرم خستگی مزمن یا فیبرومیالژیا
• علائم روانپزشکی مانند افسردگی و اضطراب

حدود یک سوم مردان و زنانی که مبتلا به IBS هستند نیز، اختلال عملکرد جنسی را به شکل کاهش میل جنسی گزارش می‌کنند. یکی دیگر از نشانه‌ها، عدم تحمل غذا است و در ۹۰٪ از بیماران حمله با خوردن غذاهایی همچون کربوهیدرات‌های مختلف (الیگوساکاریدها، دی‌ساکاریدها، مونوساکاریدها) و پُلیول‌های قابل تخمیر (FODMAP) آغاز می‌شود.

تشخیص سندرم روده تحریک پذیر

هیچ آزمایش یا عکس‌برداری ویژه‌ای برای تشخیص دقیق و افتراقی این سندرم وجود ندارد و تشخیص باید بر اساس نشانه‌ها و توجه به علائم افتراقی برای تمایز آن از سایر بیماری‌ها با نشانه‌های مشابه انجام شود. انجام آزمایشات معمولا توصیه نمی‌شود. بسیاری از پزشکان برای تشخیص از شاخص Roma کمک می‌گیرند. اما هیچ معیاری که فقط براساس علائم باشد، برای تشخیص IBS به اندازه کافی دقیق نیست. از جمله معیارهای خطر، موارد زیر هستند:

• سن بالاتر از ۵۰
• کاهش وزن
• وجود خون در مدفوع
• کم خونی فقر آهن
• سابقه خانوادگی سرطان روده بزرگ
• بیماری سلیاک
• بیماری التهابی روده

آزمایشات تشخیص افتراقی IBS

این آزمایش‌ها برای تشخیص IBS از سایر بیماری‌هابا علائم مشابه انجام می‌شوند:

• تست مدفوع: بررسی میکروسکوپی و بافتی مدفوع برای تشخیص عفونت
• آزمایش خون: شامل آزمایش کامل خون، شاخص‌های کبدی، سرعت رسوب گلبول قرمز و تست سرولوژی برای تشخیص سلیاک
• سونوگرافی شکم: برای افتراق سنگ صفرا و دیگر بیماری‌های صفراوی
• اندوسکوپی و بیپسی: برای افتراق بیماری زخم پپتیک، بیماری سلیاک، بیماری التهابی روده و سرطان‌ها
• تست تنفس هیدروژن: برای افتراق سوءجذب فروکتوز و لاکتوز

درمان روده تحریک پذیر چیست؟

با کنترل و درمان بیماری‌های زمینه‌ای و مراقبت‌های غذایی و دارویی، می‌توان علائم و عوارض ناشی از IBS و حملات آن را کاهش داد. اگرچه این سندرم درمان مشخصی ندارد چون فاکتورهای فراوانی در ایجاد آن دخیل هستند که همه آن‌ها به خوبی شناخته نشده‌اند. در ادامه، برخی از راه‌های کنترل IBS را توضیح داده‌ایم.

رژیم غذایی برای روده تحریک پذیر

اگرچه شواهدی از بهبود علائم IBS با رژیم غذایی مفید وجود دارد اما این شواهد زیاد قابل استناد نیستند. برای رعایت چنین رژیم غذایی بهتر است حتما ابتلا به IBS به درستی تشخیص داده شود. علائمی که با تغییر رژیم غذایی به خوبی بهبود می‌یابند عبارتند از:

فیلم آموزش تغذیه – اصول رژیم و تغذیه + گواهینامه

کلیک کنید

• فوریت برای دفع مدفوع
• نفخ شکم
• درد شکم
• تغییر در میزان دفع مدفوع

کربوهیدارت

در رژیم غذایی مفید برای کنترل این سندرم، کربوهیدرات‌های مختلف که در روده کوچک قابل جذب نیستند، فروکتوز و لاکتوز محدودیت مصرف دارند. نشان داده شده است که کاهش فروکتوز باعث کاهش علائم IBS در افراد مبتلا به سوءجذب فروکتوز می شود. الیگوسکاریدها، دی‌ساکاریدها، مونوساکاریدها و پلیول‌های قابل تخمیر به خوبی در روده کوچک قابل جذب نیستند و توسط باکتری‌های ابتدای روده بزرگ و انتهای روده باریک، تخمیر و منجر به تولید گاز و در نهایت نفخ شکم می‌شوند.

این ترکیبات غذایی اگرچه عامل ایجاد سندرم روده تحریک پذیر نیستند اما در مبتلایان شدت علائم و تعداد حملات را افزایش می‌دهند. رعایت چنین رژیم غذایی در کوتاه مدت علائم گوارشی را کاهش می‌دهد اما حذف کامل آن‌ها در طولانی مدت توصیه نمی‌شود چون منجر به کاهش باکتری‌های مفید روده و تغییر فلور میکروبی طبیعی آن خواهد شد.

گلوتن

از طرفی  یکی دیگر از مواد غذایی که تأثیر مثبت در کاهش علائم IBS دارد گلوتن است. در بیماری سلیاک نیز کاهش مصرف تمام این ترکیبات نشانه‌ها را کمتر می‌کند. افتراق سلیاک و IBS اهمیت فراوانی دارد چون اگر سلیاک به موقع تشخیص داده و درمان نشود، باعث عوارض شدید از جمله احتمال ابتلا به برخی انواع سرطان خواهد شد.

فیبر

برخی تحقیقات نشان می‌دهند که مصرف مکمل فیبر در کاهش نشانگان روده تحریک پذیر اثر دارد. در افراد مبتلا به IBS همراه با اسهال، فیبر با حجیم شدن در روده و جذب آب به بهبود اسهال کمک می‌کند. و در بیمارانی که یبوست دارند، مصرف آب بیشتر همراه با فیبر منجر به رفع یبوست خواهد شد. اما به نظر نمی‌رسد که فیبرهای نامحلولی همچون سبوس گندم در این مورد مؤثر باشند و مکمل چنین فیبرهایی علائم را بدتر می‌کند.

درمان دارویی روده تحریک پذیر

داروهایی که در برخی افراد علائم را تا حدی کاهش می‌دهند عبارتند از:

• داروهای ضد اسپاسم: با کاهش انقباضات نامنظم و مداوم دیواره روده، باعث کم شدن درد و بهبود اسهال خواهند شد. این داروها دو دسته کلی دارند که بافت هدف یکی از آن‌ها ماهیچه و دیگری سیستم عصبی است.
• داروهای ضد افسردگی: تحقیقات در مورد اثر داروهای ضد افسردگی بر علائم IBS نتایج متناقضی را نشان می‌دهند. اما در مجموع، مصرف ضد افسردگی‌های سه حلقه‌ای می‌تواند از شدت نشانه‌ها کم کند. درا فراد مبتلا به افسردگی به دلیل دوز پایین داروی مصرفی، تأثیر چندانی بر بهبود علائم ندارند.
• داروهای آنتی‌هیستامین: در رفع درد حساسیت احشایی ناشی از IBS اثرگذار هستند.
• داروهای ملین: برای افرادی که مصرف فیبر برای رفع یبوست کافی نیست یا پاسخ نمی‌دهد، استفاده از ملین یا مسهل‌های اسموتیک مانند سوربیتول می‌تواند به جلوگیری از اسهال ناشی از ملین‌های محرک کمک کند.