دیابت بی مزه چیست؟ – انواع، علل، علائم و درمان

«دیابت بی مزه» (Diabetes Insipidus) (DI)، نوعی دیابت نادر است که با علائم رایجی مانند میزان زیاد دفع ادرار و عطش فراوان شناخته می‌شود. علت اصلی دیابت بی مزه عدم توانایی کلیه در دفع آب اضافی بدن است. برخلاف نام این اختلال، با دیابت شیرین یا همان دیابت‌های نوع ۱ و ۲ تفاوت دارد. در این مطلب دیابت بی مزه را تعریف کرده‌ایم و انواع، علائم، روش تشخیص و درمان آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

تفاوت دیابت بی مزه با دیابت شیرین چیست؟

افراد مبتلا به دیابت شیرین قند خون بالایی دارند چون بدن آن‌ها قادر به تولید انسولین کافی یا استفاده از انسولین موجود در خون نیست. اما دیابت بی مزه، هیچ ارتباطی با تولید انسولین ندارد و قند خون در افراد مبتلا نرمال است. به همین دلیل شاید بهتر است این بیماری «نقص ترشح ADH هیپوتالاموسی-نوروهیپوفیزیال» (Hypothalamic-Neurohypophyseal ADH Deficiency) نامیده شود.

دیابت بی مزه به چه علت ایجاد می شود؟

کلیه‌ها در طول روز، بارها محتوای خون را فیلتر می‌کنند. معمولا بیشترِ آب موجود در خون، بازجذب و یک مایع تغلیظ شده حاوی ترکیبات اضافی، به شکل ادرار از بدن دفع می‌شود. دیابت بی مزه زمانی به وجود می‌آید که کلیه‌ها قادر به بازجذب میزان کافی آب از خون نیستند و مقدار زیادی از آن را به صورت ادرار ترشح می‌کنند.

دیابت بی مزه چه علائمی دارد؟

به جز دو علامت مشخصه این بیماری، یعنی عطش و حجم زیاد ادرار، تاری دید و کم‌آبی شدید بدن نیز از دیگر علائم آن هستند. در کودکان، دیابت بی مزه می‌تواند باعث اختلالات زیر شود:

• اختلال در اشتها و خوردن
• اضافه وزن
• اختلالات رشدی
• تب
• تهوع
• اسهال

بزرگسالان مبتلا ممکن است با مصرف مایعات کافی جهت جبران آب از دست رفته، دهه‌ها بدون بروز هیچ‌گونه عارضه‌ای با سلامتی زندگی کنند، اگرچه همواره ریسک کمبود پتاسیم وجود دارد.

تنظیم میزان ادرار با هورمون ADH

میزان ترشح ادرار در بدن توسط «هورمون آنتی دیورتیک» (Antidiuretic Hormone)، هورمون ضد ادراری یا «آرژنین وازوپرسین پپتید» (AVP) تنظیم می‌شود. هورمون وازوپرسین در بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس تولید، در غده هیپوفیز خلفی ذخیره و از آن به خون ترشح می‌شود. غده هیپوفیز یک بخش کوچک در زیر مغز است.

انواع دیابت بی مزه چیست؟

دیابت بی مزه بر اساس علت آن، شامل چهار نوع است:

فیلم آموزش فیزیولوژی Physiology – تکمیلی + گواهینامه در فرادرس

کلیک کنید

• «دیابت بی مزه نوروژنیک» (Neurogenic Diabetes Insipidus): یا دیابت بی مزه «مرکزی» (Central)، به دلیل عدم تولید هورمون وازوپرسین در مغز ایجاد می‌شود.
• «دیابت بی مزه نفروژنیک» (Nephrogenic Diabetes Insipidus - NDI): در این بیماری مغز به میزان کافی هورمون ضد ادراری تولید می‌کند اما کلیه قادر به پاسخ به آن نیست.
• «دیابت بی مزه دیسپوژنیک» (Dipsogenic Diabetes Insipidus): بر خلاف انواع دیگر دیابت بی مزه، علت اصلی آن اختلالات روانی و عطش ناشی از نوشیدن مایعات فراوان است.
• «دیابت بی مزه بارداری» (Gestational Diabetes Insipidus): فقط در دوران بارداری و بعد از زایمان بروز می‌کند. طی بارداری، جفت «وازوپرسیناز» تولید می‌کند که باعث شکسته شدن هورمون آنتی‌دیورتیک خواهد شد.

دیابت بی مزه نوروژنیک

اگر میزان تولید وازوپرسین کافی نباشد کلیه قادر به بازجذب آب نیست. نام دیگر آن دیابت نوروهیپوفیزیک است چون به نقص در عملکرد غده هیپوفیز مربوط می‌شود.

علل دیابت نوروژنیک چیست؟

دو منشأ عمده برای این بیماری وجود دارد:

• عدم تولید وازوپرسین در هیپوتالاموس
• عدم رهاسازی هورمون از هیپوفیز خلفی

تقریبا در ۲۵٪ موارد، دیابت نوروژنیک به علل ناشناخته ایجاد می‌شود یعنی دلیل عدم تولید هورمون ADH مشخص نیست اما آسیب به یکی از ساختارهای زیر امکان‌پذیر است:

• هیپوتالاموس
• ساقه هیپوفیز
• هیپوفیز خلفی
• آسیب به سر

از این بین، آسیب به هیپوفیز با احتمال بالاتری علت دیابت نوروژنیک است که به دلیل آسیب مغزی ناشی از موارد زیر رخ می‌دهد:

• تومور خوش‌خیمِ Suprasellar: که ۲۰ درصد موارد دیابت نوروژنیک، با این عامل مرتبط است.
• عفونت‌هایی مانند انسفالیت و سل (توبرکلوزیس)
• آسیب به مغز (۱۷٪ از موارد)
• جراحی‌های مغز (۹٪)
• گرانولومای غیر عفونی مانند سارکوئیدوز (التهاب گره‌های لنفاوی، کبد و چشم) و هیستیوسیتوز سلول لانگرهانس (تخریب لنفوسیت‌ها و سلول‌های لانگرهانس)
• لوکمیا یا سرطان خون
• بیماری‌های خودایمنی غده تیروئید
• سایر مشکلات نادر مانند هموکروماتوز، اختلال ارثی در متابولیسم آهن که موجب تجمع این یون در خون و بافت‌ها می‌شود.
• هیستیوسیتوز، پرولیفراسیون یا تکثیر بیش از حد سلول‌های کبدی

دیابت نوروژنیک ارثی

نوع نادری از دیابت بی مزه است که به علت توارث ژن‌های جهش یافته آرژنین وازوپرسین-نوروفیزین2 (AVP) به وجود می‌آید که پیش‌ساز وازوپرسین است. توارث این ژن به صورت اتوزوم غالب است و مانع از تولید وازوپرسین سالم می‌شود. زمانی فقط ۴۵ خانواده در دنیا دارای این نوع جهش شناخته شده‌ بودند اما امروزه درصد بالاتری از مبتلایان شناسایی شده‌اند گرچه درصد دقیق آن‌ها هنوز هم مشخص نیست.

تشخیص دیابت نوروژنیک

اغلب مواقع تشخیص این بیماری از روش حذفی انجام می‌شود یعنی در صورتی که دلایل رایج‌ افزایش ادرار و عطش رد شده باشند، احتمال دیابت نوروژنیک مطرح خواهد شد. برخی از دلایل شایع‌تر تکرر ادرار و عطش عبارتند از:

• دیابت ملیتوس (دیابت شیرین)
• بیماری حاد کلیوی
• پتاسیم بالای خون
• بالا بودن کلسیم خون
• عطش با علت روانشناختی که فرد بدون حس تشنگی آب فراوان می‌نوشد.

بعد از رد شدن ابتلا به این بیماری‌ها، آزمایش بررسی میزان آب دفعی انجام می‌شود تا تشخیص دقیق‌تری صورت بگیرد.

دیابت نفروژنیک

همان‌طور که گفته شد، برعکس دیابت نوروژنیک، دیابت نفروتیک به دلیل عدم توان کلیه در پاسخ به ADH ایجاد می‌شود. نشانه دیابت نفروتیک مانند سایر انواع دیابت بی مزه است و گاهی بی‌اختیاری به دلیل اتساع بیش از اندازه مثانه نیز به عنوان عارضه جانبی بروز می‌کند. در بیشتر مبتلایان، افزایش اوسمولاریته پلاسما و کاهش اوسمولاریته ادرار مشاهده می‌شود. دیابت نفروژنیک دو نوع اکتسابی و ارثی دارد که در ادامه توضیح داده‌ایم.

دیابت نفروژنیک اکتسابی

مشکلات سیستمیک کلیه، علل دیابت نفروژنیک هستند که از آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• آمیلوئیدوز
• کلیه پلی‌کیستیک
• عدم تعادل الکترولیت‌ها
• نارسایی کلیوی
• مصرف زیاد لیتیم و مسمومیت با لیتیم
• کلسیم بالای خون
• بیش‌ادراری انسدادی
• بیماری گلبول داسی شکل
• «سندرم شوگرن» (Sjögren Syndrome): نوعی اختلال التهابی و خودایمنی که یکی از عوارض آن آسیب به عملکرد غدد درون‌ریز است.
•  بیماری کیستیک کلیه
• «سندرم بارتر» (Bartter Syndrome): نوعی بیماری کلیوی که به دلیل اختلال در انتقال دهنده سدیم و کلر حساس به دیورتیک بومتانید ایجاد می‌شود.
• استفاده از داروهای خاصی مانند آمفوتریسین B، اورلیستات و ایفوسفامید

دیابت نفروژنیک ارثی

نوع ارثی دیابت بی مزه نفروژنیک، به دلیل دو نوع جهش ایجاد می‌شود بنابراین دو نوع دارد:

• NDI1: به دلیل جهش در ژن مربوط به یک گیرنده وازوپرسین روی کروموزم X و نقص این گیرنده‌ها در سلول‌های کلیه به وجود می‌آید.
• NDI2: نوع نادرتر دیابت نفروژنیک و علت آن جهش در ژن آکواپورین ۲ است که باعث نقص در عملکرد طبیعی کانال‌های آبی در سلول‌های کلیه و عدم جذب آب در آن‌ها می‌شود.

دیابت نفروژنیک ناشی از لیتیم

لیتیم شایع‌ترین دلیل ابتلا به دیابت نفروژنیک است که در ۱۰ الی ۱۵ درصد افراد تحت درمان با داروی لیتیم، اتفاق می‌افتد. از مبتلایان به دیابت نفروژنیک ناشی از لیتیم، ۴۰٪ دچار عطش و ۲۰٪ از آن‌ها دچار پُرادراری می‌شوند. این بیماری با مصرف آمیلوراید (نگهدارنده پتاسیم خون) قابل کنترل است و اغلب همراه با تیازید یا دیورتیک‌های حلقوی استفاده می‌شود.

درمان دیابت نفروژنیک

دسموپرسین برای درمان دیابت نفروژنیک مفید نیست و این نوع دیابت بی مزه از طریق معکوس کردن علائم و جبران کمبود آب بدن درمان می‌شود. استفاده از دیورتیک‌های تیازیدی مانند «کلوتالدون» (Chlorthalidone) یا »هیدروکلروتیازید» (Hydrochlorothiazide) برای درمان عارضه «هیپوولمی» (Hypovolemia) استفاده می‌شوند. هیپوولمی شوک ناشی از کاهش شدید حجم خون و در نتیجه کم‌آبی بدن است. مکانیسم عمل این داروها، افزایش بازجذب نمک و آب در مجاری پروکسیمال کلیه است. این درمان‌ها اغلب در کنار مصرف آمیلوراید است که بازجذب سدیم را مهار می‌کند و مانع از هیپوکالمی (یکی از عوارض تیازیدها) می‌شود.

درمان افزایش ادرار با داروهای ادرارآور متناقض به نظر می‌رسد و مکانیسم دقیق آن هنوز شناخته نشده است. اما احتمالا عملکرد تیازیدهای دیورتیک، بازجذب سدیم و آب از لوله پیچ‌خورده دور در کلیه و در نتیجه حجم پلاسما را کاهش می‌دهد. این فرایند منجر به کاهش نرخ فیلتراسیون گلومولار و افزایش جذب سدیم و آب در نفرون پروکسیمال می‌شود. مایع کمتری به نفرون دیستال می‌رسد و مایعات در بدن نگهداری می‌شوند.

دیابت دیسپوژنیک

دیابت دیسپوژنیک، به دلیل نقص یا آسیب در تولید هورمون و تنظیم سیستم تشنگی در هیپوتالاموس یا در بیشتر موارد به دلیل مشکلات روانی به وجود می‌آید. ظهور علائم دیابت دیسپوژنیک خصوصا با نوع نوروژنیک شباهت دارد. وجه افتراق دیسپوژنیک از سایر نوع‌ها این است که طی دوره درمان، کاهش مصرف مایعات با سرعت کمتری نسبت به کاهش حجم ادرار اتفاق می‌افتد. به همین علت بیشتر مبتلایان دچار کمبود سدیم می‌شوند.

علائم دیابت دیسپوژنیک

در فرد مبتلا به دیابت دیسپوژنیک حدود ۱۵ لیتر ادرار طی یک روز دفع می‌شود. برخلاف سایر انواع دیابت بی مزه، دهیدراته شدن بدن (کم‌آبی) رایج نیست زیرا مقدار زیادی آب احتباس می‌شود و به همین دلیل علامت اصلی و مشکل‌ساز دیابت دیسپوژنیک، کاهش غلظت الکترولیت‌ها است که منجر به بی‌حالی و خستگی مفرط خواهد شد. از سایر علائم می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• گیجی
• تهوع
• عدم احساس گرسنگی
• انقباض و گرفتگی عضلات به دلیل کمبود الکترولیت‌ها

کودکان ممکن است علائم متفاوتی داشته باشند:

• اختلال در خوابیدن
• استفراغ
• اسهال
• تب

عدم تشخیص و درمان دیابت دیسپوژنیک، توقف یا کندی رشد و کاهش وزن را در پی دارد.

درمان دیابت دیسپوژنیک

درمان این نوع دیابت بی مزه به دلیل احتباس آب، با درمان سایر انواع آن کمی متفاوت است. در بیشتر موارد، داروهای ادرارآور تجویز می‌شوند و اگر علت، مشکلات روانی باشند، درمان شامل مراجعه به روانپزشک خواهد بود. آزمایش منظم برای اندازه‌گیری الکترولیت‌هایی مانند سدیم و پتاسیم ضروری است. درمان با داروی دیسموپرسین نیز، سمیت ناشی از آب را در بدن درمان می‌کند.

دیابت بی مزه بارداری

مانند سایر انواع دیابت بی مزه، اختلال درتولید آنزیم وازوپرسین عامل ایجاد آن در بارداری است. البته گاهی نقص در سیستم حس تشنگی هم موجب دیابت بی مزه بارداری می‌شود. برخی بیماری‌های حاد در دوران بارداری از دیگر عوامل دیابت بی مزه هستند:

• «کبد چرب حاد بارداری» (Acute Fatty Liver Of Pregnancy) یا AFLP ناشی از اختلال در اکسیداسیون اسیدهای چرب
• «پره‌اکلامپسی» (Pre-Eclampsia): فشار خون بالا در دوران بارداری
• «سندرم هلپ» (HELLP Syndrome): عارضه‌ای شدید، خطرناک اما نادر در بارداری است، که به دلیل اختلال در اکسیداسیون اسیدهای چرب رخ می‌دهد.

تشخیص و درمان به موقع دیابت بی مزه بارداری بسیار مهم است چون در غیر این صورت، می‌تواند به مرگ مادر یا جنین منجر شود.