فرادرساضافه تشبیهی چیست؟ + روش تشخیص و مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با تشبیه و انواع آن آشنا شدیم. در این آموزش، به یکی از انواع تشبیه، یعنی اضافه تشبیهی می‌پردازیم.
تشبیه و استعاره
تشبیه که در لغت به‌معنی «چیزی را به چیزی مانند کردن» است، ساده‌ترین صورت خیال نامیده‌اند. در اصطلاح ادبی، تشبیه آرایه‌ای است که بین دو یا چند چیز به قصد اشتراکشان در یک یا چند صفت ارتباط برقرار می‌کند. تشبیه یکی از بهترین راه‌های خلق صورت خیال است که در خدمت معنا قرار می‌گیرد و به بسط اندیشه کمک می‌کند. تشبیه تأثیر سخت را بیشتر می‌کند و شعر و نثر و کلام عادی نیز کاربرد دارد. از دلایل استفاده از تشبیه، می‌توان به این موارد اشاره کرد: نصیحت، نکوهش، توصیف، مضمون‌آفرینی، تصویرسازی و... .
تشبیه در دو قالب ساختاری بیان می‌شود. یکی در قالب جمله و به‌صورت گسترده و دیگری به‌صورت ترکیب اضافی که یکی از انواع آن اضافه تشبیهی است و در ادامه با آن آشنا می‌شویم. در حالت گسترده و کامل، تشبیه از چهار بخش تشکیل می‌شود که به هریک از آن‌ها رکن می‌گویند و ارکان تشبیه نام دارند. ارکان تشبیه عبارت‌اند از:
- مشبه: کلمه یا جمله‌ای است که به چیزی تشبیه و مانند می‌شود.
- مشبه‌به: کلمه یا جمله‌ای است که مشبه به آن تشبیه می‌شود.
- وجه شبه: صفت و وجه مشترک بین مشبه و مشبه‌به است.
- ادات تشبیه: کلمه‌ای است که شباهت بین مشبه و مشبه‌به را برقرار می‌کند.
با یک مثال ساده، با این ارکان آشنا می‌شویم. این جمله را در نظر بگیرید: «دل احمد مانند آب، زلال است.» در این جمله، دل احمد به آب تشبه شده است. پس تا اینجا می‌دانیم که مشبه دل احمد است و مشبه‌به آب. اما وجه شبه چیست؟ در جمله به زلالی اشاره شده است و منظور شباعت دل احمد و آب از نظر زلالی است. پس وجه شبه زلال بودن است. ادات تشبیه نیز کلمه «مانند» است که مشبه و مشبه‌به را به هم وصل کرده است.
اما از بین ارکان تشبیه، دو رکن مشبه و مشبه‌به پایه‌های اصلی هستند. اگر یکی از این دو رکن حذف شود، آرایه تشبیه به استعاره تبدیل می‌شود. برای آشنایی بیشتر با استعاره، به آموزش «استعاره چیست و چه انواعی دارد؟ — به زبان ساده و با مثال» مراجعه کنید.
در طرف مقابل، وجه شبه و ادات تشبیه از ارکان اصلی تشبیه نیستند و گاهی به‌طور کامل حذف می‌شوند و اتفاقاً حذف آن‌ها شعر را زیباتر و خیال‌انگیزتر می‌کند.
برای آشنایی با موضوعات زبان و ادبیات فارسی مدرسه، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
ترکیب اضافی چیست؟
ترکیب اضافی یا همان مضاف و مضاف‌الیه شامل دو بخش است. گاهی اسمی به اسم دیگر اضافه می‌شود و توضیح به آن می‌افزاید. این ترکیب را ترکیب اضافی می‌گوییم. برای مثال، «کیفِ احمد» یک ترکیب اضافی است. برای آشنایی بیشتر با ترکیب اضافی، به آموزش «مضاف و مضاف الیه چیست؟ — به زبان ساده» مراجعه کنید.
اضافه تشبیهی چیست؟
چنان که از نام اضافه تشبیهی برمی‌آید، از دو کلمه «اضافه» و «تشبیه» تشکیل شده است. از این نام می‌توان چنین دریافت که با چیزی مواجهیم که هم ترکیبی اضافی است و هم تشبیه در آن وجود دارد. در اصطلاح ادبی، اضافه تشبیهی یک تشبیه است که از اضافه شدن مشبه‌به به مشبه ساخته می‌شود. برای مثال، «ماهِ رخ» یا «لبِ لعل» اضافه تشبیهی هستند.
اضافه تشبیهی را خود می‌توان به دو دسته تقسیم کرد.
- دسته اول اضافات تشبیهی‌ای هستند که در آن‌ها هم مشبه و هم مشبه‌به حسی و محسوس هستند. در این دسته اضافه استعاری، وجه شبه از ویژگی‌های دو طرف تشبیه است که محسوس است. چنین است که از ترکیب اضافی می‌توان وجه شبه را شناخت.
- در دسته دوم، مشبه محسوس و مشبه‌به عقلی و نامحسوس است. در اضافات تشبیهی این دسته، مضاف که در انجا همان مشبه‌به است، چیزی محسوس است، چیزی مانند یکی از عناصر طبیعت یا اجسام مربوط به زندگی انسان.
آیا اضافه تشبیهی تشبیه بلیغ است؟
تشبیه بلیغ تشبیهی که در آن هم وجه شبه و هم ادات تشبیه ذکر نشود، تشبیه بلیغ نام دارد. اما دو رکن اصلی تشبیه مشبه و مشبه‌به هستند و برخلاف دو رکن دیگر (ادات تشبیه و وجه شبه) هیچ‌گاه حذف نمی‌شوند.
دقت کنید که هر اضافه تشبیهی‌ای یک تشبیه بلیغ نیست، زیرا ممکن است مثلاً اضافه تشبیهی داشته باشیم و وجه شبه نیز حذف نشده باشد. برای مثال، بیت زیر را در نظر بگیرید:
از آن بُرد گنج مرا دزد گیتی
که در خواب بودم گه پاسبانی
در بیت بالا، «دزد گیتی» یک اضافه تشبیهی است و وجه شبه که «بُرد» است، در بیت آمده حذف نشده است. پس این اضافه تشبیهی تشبیه بلیغ نیست.
یا در بیت زیر، اضافه تشبیهی «کشتی عشق» یک اضافه تشبیهی است و تشبیه بلیغ نیست، زیرا وجه شبه «لنگر گرفت» در آن آمده است.
کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق
بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی
تفاوت اضافه تشبیهی و اضافه استعاری
با توجه به آنچه درباره اضافه تشبیهی و اضافه استعاري گفتیم، تفاوت آن‌ها در این است که در اضافه تشبیهی مشبه و مشبه‌به ترکیب اضافی می‌سازند، اما در اضافه استعاري مشبه‌به حذف شده و مشبه همراه با لوازمی از مشبه‌بهِ حذف شده می‌آید. در واقع، در اضافه استعاری نوعی تشبیه وجود دارد و مضاف در معنای غیرحقیقی خود به کار می‌رود. مثلاً در «رخ مهتاب»، مهتاب به موجودی تشبیه شده که داری رخ است.
برای مثال، در بیت زیر، «پای اوهام» اضافه استعاری است:
تا به جایی رسی که می نرسد
پای اوهام و پایه افکار
و در بیت زیر، «دزد گیتی» اضافه تشبیهی است:
از آن بُرد گنج مرا دزد گیتی
که در خواب بودم گه پاسبانی
چگونه اضافه تشبیهی را تشخیص دهیم؟
نکته مهم در اضافه تشبیهی این است که حداقل دو رکن اصلی مشبه و مشبه‌به در جمله یا بیتی که اضافه تشبیهی در آن وجود دارد، به کار رفته است. در واقع، در اضافه تشبیهی می‌توانیم آن را به اصل خود با ارکانش بازگردانیم.
برای مثال، بیت زیر را در نظر بگیرید:
موی سپید را فلکم رایگان نداد
این رشته را به نقد جوانی خریده‌ام
در بیت بالا، منظور از «نقد» سکه و پول است و «نقد جوانی» اضافه تشبیهی است. در واقع، می‌توانیم یک جمله را با ارکان تشبیه این‌گونه بنویسیم: جوانی مانند نقد (پول و سکه) ارزشمند است.
در اضافه تشبیهی، اگر کلمه اول (مشبه‌به یا همان مضاف) را از اضافه تشبیهی حذف کنیم، باید به مفهوم روان و ساده عبارت برسیم.
برای مثال، جمله زیر را در نظر بگیرید:
«فرّاش باد صبا را گفته تا فرش زمرّدین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد.»
در جمله بالا، «فراش باد صبا»، «دایه ابر بهاری»، «بنات نبات» و «مهد زمین» اضافه تشبیهی هستند و اگر مشبه‌به آن‌ها را حذف کنیم، مفهوم اصلی جمله را داریم:
«باد صبا را گفته تا فرش زمرّدین بگسترد و ابر بهاری را فرموده تا نبات در زمین بپرورد.»
مثال‌های اضافه تشبیهی
در این بخش از مطلب مجله فرادرس مثال‌هایی از اضافه تشبیهی در ادبیات فارسی را بررسی می‌کنیم.
در بیت زیر از خاقانی، «آخور سنگین روزگار» اضافه تشبیهی است و وجه شبه «سنگین» است. در نسبت با آخور به‌معنی جنسی از سنگ داشتن و برای روزگار به‌معنی جای بی آب و علف است:
رخش تو را بر آخور سنگین روزگار
برگ گیا نه و خر تو عنبرین چرا
«مریم بکر معانی» در بیت زیر از خاقانی اضافه تشبیهی است. معانی در بکر بودن به مریم تشبیه شده است:
مریم بکر معنی را منم روح القدس
عالم ذکر معالی را منم فرمانروا
در بیت زیر از حافظ، فلک در غارتگری به ترک تشبیه شده است:
بیا که تُرکِ فلک خوانِ روزه غارت کرد
هلالِ عید به دورِ قدح اشارت کرد
در بیت زیر، شراب در خم‌نشینی به حافظ تشبیه شده است:
چون فَلاطونِ خُم‌نشینِ شراب
سِرِّ حکمت به ما که گوید باز؟
در بیت زیر، فلک در سبز بودن به مزرع تشبیه شده است:
مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو
یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو
حافظ، در بیت زیر، عزلت در داشتن طلسمات عجایب را به گنج تشبیه کرده است:
گَنج عُزلت که طلسماتِ عجایب دارد
فتحِ آن در نظرِ رحمتِ درویشان است
در بیت زیر، مقیم بودن در ویرانه وجه شبه غم و گنج است:
تا گنجِ غمت در دلِ ویرانه مقیم است
همواره مرا کوی خرابات مقام است
در بیت زیر، خیال در پر نقش و نگار بودن به گلستان تشبیه شده است:
هم گلستانِ خیالم ز تو پُر نقش و نگار
هم مَشامِ دلم از زلفِ سَمَن سایِ تو خوش
در بیت زیر، هر دو جهان را به هم زند، وجه شبه باد و فتنه است:
گر بادِ فتنه هر دو جهان را به هم زند
ما و چراغِ چَشم و رهِ انتظارِ دوست
در بیت زیر، دل در بیقراری به مرغ تشبیه شده است:
شوخی مکن که مرغِ دلِ بی‌قرارِ من
سودایِ دامِ عاشقی از سر به در نکرد
در بیت زیر، دانش در رخشنده اجزا بودن به اختر تشبیه شده است:
مرا از اختر دانش چه حاصل
که من تاریک او رخشنده اجزا
در این بیت، گل در باز آمدن از باد هوا به سلیمان تشبیه شده است:
برکش ای مرغِ سحر نغمهٔ داوودی باز
که سلیمانِ گل از بادِ هوا بازآمد
در بیت زیر از نظامی، عقل در یکتا بودن به رشته تشبیه شده است:
مهره کش رشته یکتای عقل
روشنی دیده بینای عقل
در بیت زیر از نظامی، گل در خیمه زدن به صحرا به لشکر تشبیه شده است:
تا به حمل تخت ثریا زده
لشگرِ گل خیمه به صحرا زده
***
نماز در خم آن ابروان محرابی
کسی کند که به خون جگر طهارت کرد
***
درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد
نهال دشمنی برکن که رنج بی شمار آرد
***
ادیم زمین سفره عام اوست
برین خوان یغما چه دشمن چه دوست
***
دام تن را مختلف احوال کرد
مرغ جان را خاك در دنبال کرد
***
مرغ مهتاب، می‌خواند، ابري در اتاقم می‌گرید
***
وقتی که اعتماد من از ریسمان سست عدالت آویزان بود، و در تمام شهر، قلب چراغ‌هاي مرا تکه‌تکه می‌کردند
***
اگر دشنام فرمایی و گر نفرین دعا گویم
جواب تلخ می زیبد لب لعل شکر خارا
***
آن روز چه شد کایران ز انوار عدالت
چون خلد برین کرد زمین را و زمن
***
بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است
بیار باده که بنیاد عمر بر باد است
***
وقت کردار چنینی و چو آشفته شوی
ز آتش خشم تو چون موم گدازد پولاد
***
ملک بوسعید آفتاب سعادت
جهاندار و دین پرور و دادگستر
***
آنکه ز باران جود او چو بخیلان
وقت بهاران خجل شد ابر بهاری
***
اگر به نخشب باد سخاوت تو وزد
مکان زر بشود خاره برکه نخشب
***
مشک فرو شد مرا ز نافه دو زلف
لاله فروشد مرا ز باغ دو رخسار
***
گذر نیابد بر بحر جود او خورشید
اگر زمانه بدو اندر افکند زبزب
***
بنفشه زلف من اندر میانشان گفتی
چو ماه بود و دگر نیکوان همه کوکب
***
ای گه انداختن تیر آز
زر تو اندر کف زایر مجن
***
کشیده خنجر جودش ز روی زفتی پوست
زدوده بخشش دستش ز روی رادی زنگ
***
ای مژه تیر و کمان ابرو! تیرت به چه کار
تیر مژگان تو دلدوزتر از تیر خدنگ
***
روی بند از روی بگشاده عروس سپهر
پیش هر یک برگرفته پرده راز نهان
***
بزرگ‌تر زو گر در جهان شهی بودی
بر اسب کینه او بر کشیده بودی تنگ
***
مهرگانت خجسته باد و دلت
بر کشیده بر اسب شادی تنت
***
سال و مه اندر سفر خضروار
خوابگه و جای تو مهد صباست
***
زلف مشکین تو زان عارض تابنده چو ماه
به سر چاه زنخدان تو آید گه گاه
***
بر تخته عمر او نوشته
چندان‌که او را هوا بود عام
سوالات رایج درباره اضافه تشبیهی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به اضافه تشبیهی به طر خلاصه پاسخ می‌دهیم.
اضافه تشبیهی چه نوعی از تشبیه است؟
در اصطلاح ادبی، اضافه تشبیهی یک تشبیه است که از اضافه شدن مشبه‌به به مشبه ساخته می‌شود.
انواع اضافه تشبیهی کدام است؟
دسته اول اضافات تشبیهی‌ای هستند که در آن‌ها هم مشبه و هم مشبه‌به حسی و محسوس هستند. در دسته دوم، مشبه محسوس و مشبه‌به عقلی و نامحسوس است.
تمرین مربوط به مبحث اضافه تشبیهی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «اضافه تشبیهی چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام گزینه اضافه تشبیهی دارد؟
عقل حیران شود از خوشه‌ی زرّین عنب
تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش
فهم عاجز شود از حقّه یاقوت انار
که تواند که دهد میوه‌ی الوان از چوب؟
۲. تعداد تشبیه در کدام بیت بیشتر است؟ الف) از بهشتی رخ طوب قد خورشید لقا / بشنو این بیت خوش از خسرو جاوید لقا - ب) از طاق ابروانت وز تار گیسوانت / هم خسته کمانیم هم بسته کمندیم - ج) تو مهر درخشنده و من ذره محتاج / تو خانه فروزنده و من خانه به دوشم - د) گاهی از جلوه شیرین روشی مجنونم / گاهی از خنده شیرین منشی فرهادم
الف
ب
ج
د
۳. در کدام یک از ابیات تشبیه و استعاره هر دو به کار رفته است؟ الف) شب وصال تو چون باد بی‌وصل بود / غم فراق تو گویی هزار سال بود - ب) روح ز تو خوب‌تر به خواب نبینند / چشم فلک چون تو آفتاب نبینند - ج) پیوند روح می‌کند این باد مشک بیز / هنگام نوب سحر است ای ندیم خیز - د) جان‌ها ز دام زلف چون بر خاک می‌فشاند / بر آن غریب مات چه گذشت ای صبا بگو
الف - ب
الف - ج
ب - د
ج - د
۴. در کدام گزینه همه ترکیب‌ها اضافه تشبیهی است؟
گوشه کلاه، روی ماه، روی تعظیم، قبه عرش
آبروی بندگان، جمال عشق، اوج بلاغت، تقصیر خویش
دروگر زمان، عصاره تاک، شهد فایق، موسم ربیع
بنات نبات، بحر مکاشفت، مهد زمین، تیر مژگان
۵. در همه این ابیات تعداد تشبیه‌ها یکسان است به جز بیت .... . الف) سرو رفتاری صنوبر قامتی / ماه رخساری ملایک نظری - ب) مرا دلی‌ست گرفتار عشق دلداری / سمن بری، صنمی، گلرخی، جفاکاری - ج) همای فردی طاووس حسنی و طوطی نطق / به گاه جلوه‌گری چون تذرو رفتاری - د) بنفشه زلفی نسرین بری سیمین بویی / که ماه را بر حسنش نماند بازاری
الف
ب
ج
د
جمع‌بندی
در این آموزش از مجله فرادرس با اضافه تشبیهی آشنا شدیم و مثال‌های متنوعی از آن در ادبیات فارسی را بیان کردیم. فهمیدیم که اضافه تشبیهی یک تشبیه است که از اضافه شدن مشبه‌به به مشبه ساخته می‌شود. تفاوت اضافه تشبهی با اضافه استعاری در این است که در اضافه تشبیهی مشبه و مشبه‌به ترکیب اضافی می‌سازند، اما در اضافه استعاري مشبه‌به حذف شده و مشبه همراه با لوازمی از مشبه‌بهِ حذف شده می‌آید.
در متن صفت به صورت ثفت نوشته شده لطفاً اصلاح گردد
با سلام؛
از ارائه بازخورد شما سپاس‌گزاریم. متن بازبینی و اصلاح شد.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
سلام توضیحاتتون عالی بود من امسال در مدرسه نمونه قبول شدم و پایه هفتمی هستم و اضافه ی تشبیهی جزئی از درس ما هست ولی من بازم هم متوجه نشدم که اضافه ی تشبیهی رو چگونه تشخیص بدهیم،درواقع من اضافه ی تشبیهی را با خود تشبیه اشتباه میگریم لطفا به من توضیح بدهین