اسم زمان در عربی – به زبان ساده + مثال، تمرین و تلفظ

اسم زمان در عربی اسمی مشتقی است که می‌تواند زمان وقوع یک فعل را نشان دهد. یاد گرفتن نحوه ساختن اسم زمان به ما کمک می‌کند تا جملاتی بسازیم که در آن به‌جای توضیح دادن درباره زمان وقوع فعل، بتوانیم با به کار بردن تنها یک کلمه منظورمان را برسانیم. در این نوشته از «مجله فرادرس» قصد داریم اسم زمان در عربی، شناسایی، نحوه ساخت و اعراب آن در جملات را بررسی کنیم. از آنجا که مبحث اسم زمان و مکان در عربی، همواره با هم توضیح داده می‌شود، درباره اسم مکان نیز در این نوشته به طور خلاصه صحبت می‌کنیم. در انتها می‌توانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی متن بفهمم که چه میزان از مبحث اسم زمان و مکان عربی را درک کرده و فهمیده‌ایم.

تعریف اسم زمان در عربی

در زبان عربی اسم‌ها یا «جامد» هستند یا «مشتق». اسم جامد به اسمی گفته می‌شود که حروف و وزن سازنده آن برای خودش باشد. یعنی برای ساخت آن از کلمه دیگری استفاده نشده باشد. در مقابل اسم مشتق به اسمی گفته می‌شود که حروف سازنده آن را از ریشه‌های فعل گرفته و به وزن مشخصی برده باشند. در چنین حالتی کلمه‌ای جدید با یک معنی جدید به دست می‌آید. از انواع اسامی مشتق عربی می‌توانیم به اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم تفضیل، اسم مبالغه، اسم آلت و اسم زمان و مکان نام ببریم.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

هنگام صحبت کردن درباره اسم زمان و مکان ممکن است این‌طور به نظر بیاید که منظور از اسم زمان همان «ظرف زمان» در زبان عربی است. ظرف زمان، اسمی است با اعراب منصوب که برای بیان زمان وقوع فعل به کار می‌رود. از نمونه‌های آن می‌توانیم به «صباحاً، مساءً، لیلاً، نهاراً و...» اشاره کنیم.

همین قاعده درباره اسم مکان نیز صدق می‌کند. یعنی برخی فکر می‌کنند که منظور، همان ظرف مکان با اعراب منصوب است که «أمامَ، خلفَ، تحتَ، یمیناً، یساراً و...» در این دسته قرار می‌گیرد.

اما اسم زمان در عربی و اسم مکان هر دو ساختار متفاوتی دارند و با ظرف زمان و مکان فرق می‌کنند. برای فهمیدن فرق این دو بهتر است ابتدا به کادر رنگی زیر دقت کنید که حاوی تعریف اسم زمان در عربی است.

برای درک بهتر این تعریف است خوب است به مثال‌های زیر توجه کنیم.

در مثال اول، کلمه «موقِد» اسمی مشتق است که از فعل «وقد» گرفته شده که زمان روشن چراغ‌های روشنایی را نشان می‌دهد. در جمله دوم، کلمه «منشأ» اسمی مشتق است که از فعل «نَشَأَ» گرفته شده و زمان آغاز پروژه را نشان می‌دهد. در جمله سوم هم با کلمه «مَسرح» مواجه‌ایم که از ریشه‌ فعل «سرح» درست شده است و زمانی را نشان می‌دهد که در آن خیال شاعر پر و بال می‌گیرد.

تفاوت اسم مکان و اسم زمان در عربی

پیش از پرداخت به توضیح اینکه اسم زمان چگونه ساخته می‌شود، بهتر است درباره اسم مکان و تفاوت آن با اسم زمان صحبت کنیم. اسم مکان در عربی کلمه‌ای مشتق است که از ریشه‌های فعل ساخته می‌شود و برای نشان دادن مکان وقوع فعل در جمله به کار می‌رود. برای درک بهتر این تعریف به مثال‌های زیر توجه کنید.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

در جمله اول کلمه «مَجری» اسم مشتقی است که از فعل «جری» ساخته شده و محل جریان یافتن رود نیل را نشان می‌دهد. در جمله دوم کلمه «مَکتب» کلمه‌ای است که از فعل «کتب» به دست آمده و محل قرار گرفتن کتاب‌های دانش‌آموز را نشان می‌دهد. در جمله سوم نیز با کلمه مشتق «مَخرج» مواجه‌ایم که محل خروج ماشین‌ها را به ما نشان می‌دهد.

در تمامی این جمله‌ها کلمات مشتقی را می‌بینیم که هم‌وزن اسم زمان است اما در اصل محل وقوع چیزی را به ما نشان می‌دهد.

ساخت اسم زمان و مکان در عربی

اسم زمان و مکان در عربی هر دو بر یک وزن ساخته می‌شوند. برای این کار باید ریشه‌های فعل ثلاثی مجرد را به وزن «مَفعَلْ» و «مَفعِل» ببریم. ساختن اسامی مشتق بر اساس هر کدام از این وزن‌ها شرایط خاصی دارد که در ادامه می‌خوانید.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

ساخت اسم زمان در عربی از فعل ثلاثی مجرد

در ادامه ویژگی‌های افعالی را می‌خوانید که می‌توانیم از آنها در وزن «مَفعَل» و «مفعِل» اسم مشتق زمان و مکان بسازیم.

ویژگی فعل‌های متناسب برای وزن «مَفعَل»

در این بخش ویژگی افعالی را که برای ساخت اسم زمان بر وزن مفعَل مناسب هستند، بررسی می‌کنیم.

• از افعال معتل ناقص «یاء» باشد: یعنی حرف آخر ریشه فعل «ی» باشد. به مثال‌های مربوط به این فعل توجه کنید.

• از افعال صحیح و غیر معتل با عین‌الفعل مفتوح باشد: یعنی وقتی یک فعل حروف عله نداشت و صیغه یک فعل مضارع آن بر وزن «یَفعَلُ» بود، می‌توانیم اسم زمان و مکان آن را بر وزن مَفعَل بسازیم. به مثال‌های مربوط به این دسته از افعال توجه کنید.

• از افعال صحیح با عین‌الفعل مضموم باشد: یعنی فعلی که حرف عله ندارد و صیغه یک مضارع آن بر وزن «یَفعُلُ» باشد، اسم زمان و مکانش بر وزن «مَفعَل» ساخته می‌شود. به مثال‌های مربوط به این افعال توجه کنید.

ویژگی فعل‌های متناسب برای وزن «مَفعِل»

در این بخش ویژگی افعالی را که برای ساخت اسم زمان بر وزن مفعِل مناسب هستند، بررسی می‌کنیم.

• از افعال معتل مثال واوی باشد: یعنی فعلی باشد که حرف عله «واو» در ابتدای آن حضور داشته باشد. به مثال‌های مربوط به این فعل دقت کنید.

• از افعال صحیح با عین‌الفعل مکسور باشد: یعنی فعلی که معتل نیست و مضارع آن بر وزن «یَفعِلُ» صرف شود، اسم زمان و مکانش بر وزن «مفعِل» ساخته می‌شود. به مثال‌های مربوط به این فعل توجه کنید.

در جدول زیر نمونه‌هایی از اسامی زمان و مکان را در جملات مختلف مشاهده می‌کنید.

ساخت اسم زمان در عربی از فعل ثلاثی مزید

معیار ثلاثی مجرد یا ثلاثی مزید بودن یک فعل در صیغه یک ماضی یا مفرد مذکر غائب در زمان گذشته آن فعل بستگی دارد. هرگاه فعلی دیدیم که صیغه یک آن به جز سه حرف اصلی، حروف اضافه دیگری نداشت، متوجه می‌شویم که آن فعل «ثلاثی مجرد» است. در مقابل، وقتی ببینیم که فعل ما علاوه بر سه حرف اصلی حروف دیگری هم دارد، می‌توانیم بفهمیم که با یک فعل «ثلاثی مزید» طرف هستیم.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

فعل‌های ثلاثی مزید در عربی، اصطلاحا با رفتن به «باب‌های عربی» ساخته می‌شوند. از جمله پرکاربردترین این باب‌ها می‌توانیم از «افعال»، «تفعیل»، «انفعال»، «افتعال»، «تفاعل»، «تفعّل» و «مفاعلة» نام ببریم.

منظور از باب‌های عربی، وزن‌های مشخصی است که با وارد شدن ریشه‌های فعل به آن وزن‌ها می‌توانیم یک فعل با معنی جدید بسازیم. مثلا با استفاده از باب «افعال» و «تفعیل» می‌توانیم یک فعل لازم را به یک فعل متعدی مفعول‌پذیر تبدیل کنیم.

ساختن اسم زمان از فعل‌هایی که به باب رفته‌اند فرمول مخصوص به خودش را دارد. برای فهمیدن این فرمول به کادر رنگی زیر توجه کنید.

با کمی دقت در این فرمول ساخت اسم زمان در عربی، متوجه می‌شویم که این اسم مشتق بر همان اساسی ساخته می‌شود که «اسم مفعول» را افعال ثلاثی مزید می‌سازیم. اسم مفعول، اسم مشتقی است که فعل بر آن واقع می‌شود یا به عبارتی، نتیجه وقوع فعل را نشان می‌دهد. حالا برای تشخیص اینکه بفهمیم اسم مشتق ما اسم زمان، اسم مکان یا اسم مفعول است، باید به جایگاه آن در جملات عربی توجه کنیم. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر دقت کنید.

اگر به این سه جمله دقت کنیم، متوجه می‌شویم که «مستخرج» در جمله اول، اسم زمان است، در جمله دوم، نشان دهنده مکان وقوع یا اسم مکان است و در جمله سوم، نتیجه استخراج کردن نفت را نشان می‌دهد، در نتیجه اسم مفعول است.

در جدول زیر نمونه دیگری از اسم زمان از افعال ثلاثی مزید و نحوه به کار رفتن آنها را در جملات مختلف مشاهده می‌کنید.

تشخیص اسم زمان در عربی

پس از فهمیدن اینکه اسم زمان در عربی بر همان وزن اسم مکان ساخته می‌شود، ممکن این سوال به وجود بیاید که چطور باید اسم زمان و مکان را از یکدیگر تشخیص بدهیم. در تعریف اسم زمان گفتیم که «اسمی مشتق است که به زمان وقوع فعل اشاره می‌کند.» با تمرکز بر «زمان وقوع فعل» در اسم زمان می‌توانیم آن را به راحتی از اسم مکان تشخیص بدهیم. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر دقت کنید.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

با در نظر گرفتن معنای جملات می‌توانیم بفهمیم که کلمه «مَطلَع» در جمله آخر اسم زمان است و به زمان طلوع خورشید و آغاز صبح اشاره دارد. در سایر جمله‌ها همین کلمه معنا و کارایی دیگری دارد.

به عنوان مثال در جمله «إتَّخَذَ القائد من التلال مَطلعاً لِقُواتِهِ.» کلمه «مطلع» به محل ظهور نیروها اشاره دارد. همچنین در جمله «مَطلَعُ القَصیدةِ الشعریة کانَ رائعاً.» منظور از «مَطلع» ابتدای شروع یک قصیده است. اما در جمله «شاهدتُ مَطلَعَ المُتسابِقَینِ إلی قِمم الجبال.» کلمه «مطلع» به حضور شرکت‌کننده‌ها بر قله کوه اشاره دارد.

در مورد اسم مکان در عربی نیز همین روش صدق می‌کند. در صورت مشاهده اسم مشتق بر وزن «مفعَل» و «مفعِل» باید به مفهوم جمله و معنای کلمه مشتق توجه کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.

با دقت در معنای جملات بالا می‌توانیم بفهمیم که تنها یک جمله یعنی «في العالم الحالي سَتکونَ القًری مَبدأ حَملات التوعیة البیئیة.» دارای اسم مکان است. در این جمله کلمه «مَبدأ» به معنای محل شروع کاری است.

در جمله «مَبدَأَ السَنةِ الدِراسیةِ في أولِ فصلِ الشتاء.» وظیفه کلمه «مبدأ» این است که نشان دهد زمان شروع سال تحصیلی چه موقعی است. همچنین در جمله «مَبدأُ الحَدیثِ في النَدوةِ کان شائقاً.» این کلمه نشان‌دهنده آغاز کنگره است و در جمله «إَحترام الآخرین مبدأٌ مِن المَبادئِ الإنسانیةِ.» کلمه «مبدأ» در معنای اصل و اساس چیزی به کار رفته است.

نکات مهم درباره اسم زمان در عربی

پس از آشنا شدن با نحوه ساخت اسم زمان در عربی از افعال ثلاثی مجرد و مزید، برخی نکات وجود دارند که بهتر است آنها را به صورت خلاصه بررسی کنیم. دانستن این نکات پیش از پرداختن به مبحث «اعراب اسم زمان در عربی» مهم و ضروری است.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

1.  اسم مشتق بر وزن «مَفعل» که به «ة» ختم می‌شود، همواره «اسم مکان» محسوب می‌شود، مانند مکتبة، مدرسة، مزرعة، مصبغة، مقبرة و...
2. ساختن اسم زمان و مکان از فعل ثلاثی مضاعف (فعلی که حرف آخرش مشدد یا دارای تشدید باشد)، بر وزن «مفعَل» ساخته می‌شود بدون آنکه تغییر در انتهای فعل داده شود، مانند مرَّ، مَمَرَّ - فرَّ، مَفرَّ - حطَّ، مَحطَّ.
3.  اسم زمان و مکان از فعل معتل ثلاثی أجوفی که واوی باشد بر وزن «مفعَل» ساخته می‌شود و واو میانی آن در نتیجه اعلال قبل به الف تبدیل می‌شود، مانند قامَ، یَقومُ، مَقام - دارَ، یَدورُ، مَدار
4.  اسم زمان و مکان از فعل معتل ثلاثی أجوف یائی بر وزن «مَفعِل» ساخته می‌شود و اعلالی رو حرف عله انجام نمی‌شود، مانند ضاقَ، یَضیقُ، مَضِیق - باتَ، یَبیتُ، مَبیت
5. ممکن است با برخی اسامی زمان و مکان عربی مواجه شویم که شیوه ساخت‌شان برخلاف آن چیزی است که باید باشد. مثلا دو کلمه «معطار» و «مَسار» بر وزن «مفعَل» ساخته شده‌اند. در صورتی که مضارع آنها «یطیرُ» و «یسیرُ» است و قاعدتا باید بر وزن «مَفعِل» ساخته می‌شد.
6. اسامی مشتق «مَسجد، مغرب و مشرق» نیز از همین قاعده پیروی کرده‌اند. یعنی بر وزن «مفعِل» ساخته شده‌اند، در حالی‌ که مضارع آنها مضموم العین است (یعنی عین‌الفعل آنها ضمه دارد) و باید بر وزن «مفعَل» ساخته می‌شدند. چرا که نحوه صرف افعال آنها این‌گونه است: «سجد، یسجُدُ - غرب، یغرُبُ - شرق، یشرُقُ»
7. برای مثنی کردن اسم زمان در عربی و همچنین اسم مکان، می‌توانیم از «ان» و «ین» استفاده کنیم، مانند «مصدران، مَخرَجان، مَصنعان».
8. جمع کردن اسامی زمان و مکان در عربی تابع قوانین جمع‌ مذکر سالم در این زبان نیست. بلکه عموما باید از آنها یک اسم جمع مکسر بسازیم، مانند مَواقِع، مَجلات، مَناحٍ.
9. اسم زمان در عربی این امکان را دارد تا در جمله‌ها مضاف واقع شود و ضمایر متصل به آن بچسبد و یک ترکیب اضافی عربی بسازند، مانند مَوعِدُنا، مُستقبلکَ، مَجراهُ.

اعراب اسم زمان در عربی

اعراب در زبان عربی یعنی اینکه کلمات با توجه به نقشی که در جمله دارند، حرکت‌های آوایی مخصوص بپذیرند. منظور از حرکت‌های آوایی (--َ-ِ-ُ--ً-ٍ-ٌ-ْ-) است. بر اساس این حرکات اعراب در زبان عربی به چند دسته مرفوع، منصوب، مجرور و مجزوم تقسیم‌بندی می‌شود.

فیلم مجموعه آموزش عربی دوره متوسطه – درس، تمرین، حل مثال و تست در فرادرس

کلیک کنید

مبتدا، خبر عربی و فاعل سه نقشی هستند که در عربی اعراب مرفوع دارند. انواع مفعول عربی، حال و تمییز، اعراب منصوب دارند. جار و مجرور و مضاف‌الیه عربی اعراب مجرور می‌پذیرند.

به دست آوردن اعراب‌های چندگانه عربی منوط به این است که آن کلمه «معرب» باشد. کلمه معرب کلمه‌ای است که می‌تواند اعراب بپذیرد و حرکت آوایی انتهای آن با توجه به نقش آن در جمله تغییر کند. در مقابل، برخی کلمات در عربی هستند که «مبنی» به حساب می‌آیند. یعنی این دسته از کلمات حرکت آوایی انتهایی‌شان همواره ثابت است و با توجه به نقش‌شان در جمله تغییر نمی‌کند. برای درک بهتر این دسته از کلمات بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.

در جمله اول، کلمه «حدیقة» خبر جمله است. در نتیجه با اعراب مرفوع در جمله مورد استفاده قرار گرفته است. در جمله دوم، همین کلمه در جایگاه مفعول به کار رفته. در نتیجه باید منصوب باشد. اما به دلیل استفاده از آن در حالت مثنی، اعراب منصوبش با آمدن «ین» در انتهای حدیقة نشان داده شده‌است. بنابراین می‌توانیم بگوییم کلمه حدیقه از جمله کلمات معرب در زبان عربی است.

حالا برای درک کلمات مبنی می‌توانید جملات زیر را بررسی کنید.

به کلمه «هذا» در این سه جمله توجه کنید. هذا اسم اشاره نزدیک مذکر و از جمله کلمات مبنی در زبان عربی محسوب می‌شود. در جمله اول، «هذا الکِتابِ» فاعل جمله است و قاعدتا باید اعراب مرفوع داشته باشد. اما چون مبنی است، اعراب آن «محلا مرفوع» به حساب می‌آید. در جمله دوم، این اسم اشاره در جایگاه مفعول قرار گرفته باید منصوب شود، اما مبنی بودن «هذا» اعراب این مفعول را «محلا منصوب» کرده است. در جمله آخر، آمدن هذا بعد از حرف جر «مِن» از آن یک کلمه مجرور ساخته اما در این مورد هم اعرابش «محلا مجرور» است.

به طور خلاصه می‌توانیم بگوییم کلمات مبنی در زبان عربی اعراب نمی‌پذیرند و همواره با اعراب «محلی» در جمله حضور دارند. از جمله کلمات مبنی عربی می‌توانیم به «اسم اشاره»، «ضمایر عربی»، «اسم موصول عربی»، «اسم استفهام عربی» و «اسم شرط عربی» اشاره کنیم.

اسم زمان در عربی از جمله اسامی مشتق و معرب است. یعنی علاوه بر اینکه می‌تواند کار اسم مکان را در جمله انجام دهد، می‌تواند با توجه به نقش و جایگاهش در جمله اعراب بپذیرد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر دقت کنید.

کلمه «منظر» در جمله اول، چون فاعل است اعراب رفع دارد. «مقصد» در جمله دوم خبر و مرفوع است. «مُلتقی» مفعول است و اعراب تقدیری منصوب دارد. کلمه «مُفترق» نیز در جمله آخر مضاف الیه و مجرور است. در تمامی این جمله‌ها دیدیم که اسم زمان و مکان نقش‌ها و اعراب‌های مختلفی گرفته است.

خلاصه نکات اسم زمان در عربی

• اسم زمان: اسمی مشتق از فعل که بر زمان وقوع آن دلالت دارد.
• اسم مکان: اسمش مشتق از فعل که بر مکان وقوع آن دلالت دارد.
• وزن مفعَل: مخصوص ساخت اسم زمان و مکان از افعال مفتوح‌العین یا مضموم‌العین یا فعل معتل ناقص یاء است.
• وزن مفعِل: مخصوص ساخت اسم زمان و مکان از افعال مکسور العین یا افعال معتل مثال واو است.
• تمامی اسم‌های زمان و مکان مشتق از فعل ثلاثی مزید باید از صیغه یک مضارع آن ساخته شود. حرف أتین ابتدای فعل را به میم مضموم و حرکت عین‌الفعل آن را مفتوح کنیم.
• اسم زمان در عربی و همچنین اسم مکان از اسامی معرب هستند که بر حسب نقش در جمله اعراب می‌پذیرند.

 سوالات رایج درباره اسم زمان در عربی

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث اسم زمان در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.

منظور از اسم زمان در عربی چیست؟

اسم زمان در عربی اسمی مشتق است که از ریشه فعل ساخته می‌شود بر زمان وقوع فعل دلالت دارد.

اسم زمان در عربی در چه وزنی ساخته می‌شود؟

برای ساخت اسم زمان در عربی از فعل ثلاثی مجرد باید از دو وزن «مَفعَل» و «مَفعِل» استفاده کنیم. ساخت اسم زمان از فعل ثاثی مزید بر همان وزن اسم مفعول انجام می‌شود.

تمرین مربوط به اسم زمان در عربی

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با اسم زمان در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این نوشته از مجله فرادرس درباره اسم زمان در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که اسم زمان از انواع اسم مشتق در عربی است که بر زمان وقوع فعل دلالت دارد و در دو وزن «مفعَل» و «مَفعِل» ساخته می‌شود. این وزن مخصوص ساختن اسم زمان از ریشه افعال ثلاثی مجرد است. اگر بخواهیم از افعال ثلاثی مزید اسم زمان بسازیم، باید از همان روش ساخت اسم مفعول استفاده کنیم. برای شناخت و تمایز میان اسم مفعول و اسم زمان باید معنا و مفهوم جمله را مدنظر قرار بدهیم.