وند چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

وندها، تکواژهایی معنی‌ساز هستند که با اضافه‌شدن به واژه‌ها یا تکواژ‌های دیگر، معنی یا نقش دستوری آن‌ها را تغییر می‌دهند. برای مثال، اسم «کار» با اضافه‌شدن وند «هم» به ابتدای آن، تبدیل به صفت «همکار» می‌شود و معنا و طبقه دستوری آن از اسم به صفت تغییر می‌کند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم وند چیست و انواع آن یعنی پیشوند، پسوند، میانوند، وند اشتقاقی و وند تصریفی را بررسی می‌کنیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای را برای سنجش یادگیری قرار داده‌ایم.

در این مطلب، علاوه بر توضیح انواع وند و بررسی مثال‌هایی از آن‌ها، پیشوندها، پسوندها و میانوند‌های پرکاربرد زبان فارسی را نیز بررسی می‌کنیم. همچنین تأثیر وندهای مختلف بر ساختمان واژه‌های فارسی را با مثال توضیح می‌دهیم.

وند چیست؟

وند تکواژی معناساز است که معنا و کاربرد مستقلی ندارد و با اضافه‌شدن به واژه‌ها و تکواژهای دیگر، معنی یا نوع دستوری آن‌ها را عوض می‌کند. برای مثال، اسم «کار» با گرفتن پسوند «گر» به صفت فاعلی تبدیل می‌شود. وندها از نظر جایگاه قرارگیری آن‌ها و تغییری که در واژه‌های دیگر به وجود می‌آورند، به انواعی تقسیم می‌شوند که همه آن‌ها را در همین مطلب و با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر وند و انواع آن از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

جدول انواع وند با مثال

در جدول زیر، انواع وند را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم و در بخش‌های بعدی همین مطلب، هرکدام از وندها را به‌طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری توضیح می‌دهیم.

یادگیری وند در فارسی نهم

تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست و نمونه‌هایی از انواع آن را با مثال مقایسه کردیم. وندها نوعی تکواژهای معناساز هستند که به‌تنهایی و بدون قرارگرفتن در ساختمان واژه و تکواژی دیگر، نه معنی می‌دهند و نه کاربردی دارند. اما هنگامی که وندها به تکواژها و واژه‌های دیگر می‌چسبند، معنا یا نقش دستوری آن‌ها را کاملاً تغییر می‌دهند. یعنی ممکن است یک اسم با پذیرفتن یک وند تبدیل به صفت یا قید بشود و دیگر به‌عنوان اسم، قابل استفاده نخواهد بود. پس شناخت و یادگیری انواع کلمه و انواع نقش‌های دستوری برای شناخت و یادگیری درست وند و انواع آن، ضروری است. به همین دلیل در این بخش، چند فیلم آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری این مطالب، مفید هستند.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع وند

حالا که یاد گرفتیم وند چیست، به سراغ یادگیری انواع وند می‌رویم. وندها از نظر قرارگیری در ابتدا، میان و انتهای واژه‌ها به پیشوند، میانوند و پسوند تقسیم می‌شوند و از نظر ساخت واژه جدید یا ایجاد تغییر در شکل صرفی واژه‌ها به انواع اشتقاقی و صرفی تقسیم می‌شوند.

• وند اشتقاقی
• وند تصریفی
• پیشوند
• پسوند
• میانوند

در این بخش همه انواع وند را توضیح می‌دهیم و هرکدام را با مثال‌هایی بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس، با انواع وند آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

وند اشتقاقی چیست؟

وندهایی که با اضافه‌شدن به یک واژه یا تکواژ، کلمه‌ای جدید می‌سازند یعنی نوع دستوری کلمه را تغیر می‌دهند، وند اشتقاقی هستند. برای مثال، اسم «ترس» با گرفتن پسوند «ان» تبدیل به صفت و قید «ترسان» می‌شود. یعنی دیگر نمی‌توانیم از این کلمه به‌عنوان اسم استفاده کنیم بلکه باید آن را به عنوان قید یا صفت به‌ کار ببریم. هم پیشوندها و هم پسوندها می‌توانند واژه‌ساز یا اشتقاقی باشند. در ادامه این بخش، مثال‌هایی از وند اشتقاقی را بررسی می‌کنیم.

پسوند «انه»

این پسوند اشتقاقی، یکی از پسوندهای پرکاربرد در زبان فارسی است که با اضافه‌شدن به کلمه‌ها، نوع دستوری آن ها را تغییر می‌دهد. برای مثال از اسم‌ها، صفت یا قید می‌سازد. در جدول زیر، این پسوند اشتقاقی را به چند واژه اضافه کرده‌ایم تا با نحوه کار وندهای اشتقاقی بیشتر آشنا شوید.

نکته: در مثال سوم جدول بالا، بین کلمه «بچه» و پسوند «انه»، یک «گ» میانجی وجود دارد زیرا تلفظ این کلمه بدون وجود «گ» میانجی، سخت است. پس ممکن است بین یک واژه و وندهای آن، حروف میانجی مانند «گ» و «ی» قرار بگیرد.

پیشوند «هم»

یکی از پیشوندهای پرکاربرد در زبان فارسی، «هم» است که واژه نیز می‌سازد. یعنی با قرار گرفتن در ابتدای واژه‌ها، تغییری در نوع دستوری آن‌ها ایجاد می‌کند. در جدول زیر، این وند اشتقاقی را به چند کلمه نمونه اضافه کرده‌ایم و تأثیر آن را بر این کلمه‌ها بررسی کرده‌ایم.

تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست و یکی از انواع آن یعنی وند اشتقاقی را نیز با مثال توضیح دادیم. در ادامه به معرفی سایر انواع وند یعنی وند تصریفی، پیشوند، پسوند و میانوند می‌پردازیم.

وند تصریفی چیست؟

وند تصریفی نوع دستوری کلمه‌ها را عوض نمی‌کند. پس اگر بعد از اضافه‌شدن وند به واژه‌ها، کلمه جدیدی ساخته نشود یعنی نوع دستوری آن کلمه تغییری نکند، وند از نوع تصریفی است. یعنی فقط شیوه صرف‌کردن آن کلمه را تغییر می‌دهد و برای مثال آن را از اسم به صفت، قید و... تبدیل نمی‌کند. برای نمونه اگر به فعل «گفت»، پیشوند «می» را اضافه کنیم، این واژه تبدیل به کلمه جدیدی نمی‌شود بلکه فقط به شکل جدیدی صرف می‌شود. در زبان فارسی، هم پیشوند و هم پسوند تصریفی وجود دارد که در این بخش، نمونه‌هایی از آن‌ها را توضیح خواهیم داد.

پیشوند «می»

این پیشوند تصریفی یکی از پیشوندهای پرکاربرد در صرف افعال فارسی است که با اضافه‌شدن به فعل‌ها بدون اینکه نوع دستوری آن‌ها را از فعل به چیز دیگری تغییر بدهد، فقط آن‌ها را صرف می‌کند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از اضافه‌شدن این پیشوند به فعل‌ها را بررسی می‌کنیم.

پسوندهای جمع

در زبان فارسی برای جمع‌بستن واژه‌ها از نشانه‌های جمع «ها» و «ان» استفاده می‌کنیم. این وندهای تصریفی با اضافه‌شدن به واژه‌ها، نوع دستوری آن‌ها تغییر نمی‌دهند بلکه فقط آن‌ها را از حالت مفرد به حالت جمع صرف می‌کنند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از اضافه‌شدن این وندهای تصریفی به واژه‌ها را بررسی کرده‌ایم.

نکته: باید دقت کنیم که «ان» جمع را با وند «ان» اشتباه نگیریم زیرا نشانه‌های جمع، همیشه وند تصریفی هستند اما وند «ان» می‌تواند اشتقاقی باشد و نوعی جدید از کلمه را بسازد. برای مثال در کلمه «گریان»، از وند «ان» استفاده کردیم تا بن مضارع «گِری» را به صفت و قید «گریان» تبدیل کنیم.

تفاوت وند اشتقاقی و وند تصریفی چیست؟

تفاوت وند اشتقاقی و تصریفی این است که وند اشتقاقی، نوع دستوری کلمه‌ها را تغییر می‌دهد اما وند تصریفی، تغییری در نوع دستوری واژه‌ها ایجاد نمی‌کند. برای درک بهتر این تفاوت، جدول زیر را مشاهده کنید. همانطور که مشاهده می‌کنید با اضافه‌شدن وند اشتقاقی به این واژه‌ها، نوع دستوری آن‌ها از اسم به صفت و از صفت به اسم تغییر کرده است اما افزودن وندهای تصریفی به همین واژه‌ها، فقط باعث صرف‌شدن آن‌ها به‌شیوه‌ای جدید شده و تغییری در نوع دستوری آن‌ها ایجاد نکرده است.

پیشوند چیست؟

اگر وندها به ابتدای یک واژه اضافه شوند و واژه‌ای جدید بسازند یا آن واژه را به شیوه‌ای جدید صرف کنند، پیشوند هستند. پس پیشوندها می‌توانند هم اشتقاقی و هم تصریفی باشند. برای مثال، «نا» در واژه «ناسپاس»، پسوند تصریفی است. در این بخش، نمونه‌هایی از پیشوندهای اشتقاقی و تصریفی را با هم بررسی می‌کنیم.

پیشوند «بـ»

پیشوند «بـ» یا «به» در ابتدای واژه‌ها قرار می‌گیرد و نوع دستوری آن‌ها را تغیر می‌دهد. در جدول زیر، نمونه‌هایی از ساخت واژه‌های جدید به‌وسیله این پیشوند را بررسی کرده‌ایم.

پیشوند «بی»

پیشوند «بی» نیز یکی از پیشوندهای پرکاربرد در زبان فارسی است که از آن برای ساخت واژه‌های جدید استفاده می‌کنیم. این پیشوند با قرار گرفتن در ابتدای اسم‌ها، آن ها را به صفت منفی تبدیل می‌کند. در جدول زیر نمونه‌هایی از کاربرد این پیشوند را با هم بررسی می‌کنیم.

پیشوند «نـ»

پیشوند «نَـ» نیز یکی از پیشوندهای منفی‌ساز پرکابرد در زبان فارسی است که می‌تواند به‌عنوان وند اشتقاقی یا تصریفی به واژه‌ها اضافه شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از واژه‌های دارای این وند را بررسی کرده‌ایم.

پیشوند «نا»

این پیشوند نیز یکی دیگر از پیشوندهای منفی‌ساز پرکاربرد در زبان فارسی است. از پیشوند «نا» هم برای ساخت واژه جدید و هم برای تغییر صرف واژه‌ها استفاده می‌کنیم. در جدول زیر مثال‌هایی از اضافه‌شدن این وند به واژه‌ها را برررسی کرده‌ایم.

تا اینجا بررسی کردیم وند چیست و وند تصریفی، وند اشتقاقی و پیشوند را با مثال توضیح دادیم. در ادامه این بخش، به بررسی پسوند و میانوند می‌پردازیم.

پسوند چیست؟

اگر وند در انتهای ساختمان یک واژه یا تکواژ قرار بگیرد، پسوند است. برای مثال، «کده» در کلمه «آتشکده»، پسوند است. پسوندها نیز می‌توانند تصریفی یا اشتقاقی باشند. یعنی یک پسوند می‌تواند کلمه جدیدی بسازد یا کلمه را به شیوه‌ای متفاوت صرف کند. در این بخش با مثال‌هایی، پسوندهای اشتقاقی و تصریفی را بررسی می‌کنیم.

پسوند «ا»

پسوند «ا» به بسیاری از کلمه‌های فارسی اضافه می‌شود. با استفاده از این پسوند هم می‌توانیم واژه‌های جدید بسازیم و هم تغییری در صرف واژه‌ها ایجاد کنیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از کاربرد این پسوند را بررسی کرده‌ایم.

پسوند «ار»

این پسوند یکی از وندهای پرکاربرد در زبان فارسی است که به انتهای واژه‌ها اضافه می‌شود. از این پسوند به عنوان وند اشتقاقی و تصریفی استفاده می‌کنیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از پسوند «ار» را در ساختار واژه‌ها بررسی کرده‌ایم.

پسوند «گر»

از این پسوند پرکاربرد در زبان فارسی معمولاً برای ساخت صفت‌های فاعلی استفاده می‌کنیم که در جدول زیر، مثال‌هایی از نحوه ساخت این صفت‌ها را آورده‌ایم.

پسوند «ترین»

از پسوند «ترین» برای تبدیل حالت صرفی صفت‌های معمولی به صفت برترین (صفت عالی) استفاده می‌کنیم. پس این پسوند، نوعی وند تصریفی است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از تبدیل صفت‌های ساده به صفت‌های عالی را بررسی کرده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره صفت عالی و تفاوت آن با صفت تفضیلی توضیح داده‌ایم.

میانوند چیست؟

به وندهایی که در میان دو واژه قرار می‌گیرند و معنا و نوع دستوری آن‌ها را تغییر می‌دهند، میانوند می‌گوییم. برای مثال در کلمه «پیچ‌درپیچ»، میانوند «در» را بین دو واژه «پیچ» و «پیچ» قرار داده‌ایم و این اسم‌ها را تبدیل به صفت کرده‌ایم. میانوندها از نظر اختصاصی بودن یا مشترک بودن با بعضی حروف، به دو نوع میانوند مختص و میانوند مشترک تقسیم می‌شوند که در همین مطلب آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم.

• میانوند مشترک
• میانوند مختص

در ادامه، این دو نوع میانوند را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

میانوند مشترک

برخی از میانوندهایی که بین دو واژه قرار می‌گیرند و واژه‌ای جدید می‌سازند در واقع نوعی حرف اضافه یا حروف ربط نیز هستند. پس منظور از میانوند مشترک، اشتراک این وندها با حروف است. برای مثال در واژه «سرتاپا» از میانوند «تا» استفاده کرده‌ایم که یکی از حروف اضافه در زبان فارسی نیز محسوب می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌هایی از میانوندهای مشترک را در ساختار واژه‌های فارسی بررسی می‌کنیم.

میانوند مختص

برخی از وندهایی که به‌عنوان میانوند استفاده می‌کنیم فقط می‌توانند وند باشند و نوعی از حروف نیستند. میانوندهایی چون «ا»، «وا» و... نمونه‌هایی از میانوندهای مختص هستند. در جدول زیر، واژه‌های دارای این میانوندها را با هم بررسی می‌کنیم.

تا اینجا بررسی کردیم وند چیست و انواع آن یعنی وند اشتقاقی، وند تصریفی، پیشوند، پسوند و میانوند را نیز توضیح دادیم. در ادامه، تأثیر وندها بر ساختمان واژه‌ها و پرکاربردترین وندهای زبان فارسی را بررسی می‌کنیم.

وند در ساختمان کلمه

حالا که یاد گرفتیم وند چیست و چه انواعی دارد، می‌توانیم آن‌ها را در ساختمان واژه‌ها بررسی کنیم. وندها با اضافه‌شدن به ساختار واژه‌ها، نوع ساختمان آن‌ها را تغییر می‌دهند. واژه‌ها از نظر ساختمان به چهار نوع ساده، مشتق، مرکب و مشتق مرکب تقسیم می‌شوند که در این بخش آن‌ها را یاد می‌گیریم و تأثیر وندها بر ساختمان واژه‌ها را نیز با مثال بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر واژه‌های وندی و انواع وند، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول انواع ساختمان واژه

در جدول زیر، توضیحی کوتاه درباره هرکدام از انواع ساختمان واژه‌ها داده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، وندها به‌عنوان تکواژ‌های غیرمستقل، با اضافه‌شدن به واژه‌های ساده، نوع ساختمان آن‌ها را به یکی از حالات مشتق یا مشتق مرکب تبدیل می‌کنند و واژه‌های وندی می‌سازند.

وند در واژه های مشتق

همانطور که در جدول بخش قبلی مشاهده کردید، در ساختار واژه‌های مشتق، وند وجود دارد. وندهای موجود در واژه‌های مشتق، می‌توانند پیشوند یا پسوند باشند. آنچه در مبحث واژه‌های مشتق اهمیت دارد این است که در ساختمان این واژه‌ها نباید بیش از یک تکواژ مستقل معنادار وجود داشته باشد. پس تعداد پسوندها یا پیشوندهای آن‌ها مهم نیست. در جدول زیر، چند حالت‌ مختلف از ساختمان واژه‌های مشتق را با توجه به نوع وند آن‌ها آورده‌ایم.

وند در واژه های مشتق مرکب

واژه‌های مشتق مرکب از دو یا چند تکواژ آزاد معنادار به‌علاوه یک یا چند تکواژ معناساز (وند) ساخته می‌شوند. در واژه‌های مشتق مرکب  امکان استفاده از پیشوند، پسوند و میانوندها را داریم. در جدول زیر، چند حالت مختلف از ساختمان این واژه‌ها را با توجه به نوع وند آن‌ها آورده‌ایم.

پرکاربردترین وندهای زبان فارسی

حالا که یاد گرفتیم وند چیست و وند اشتقاقی، وند تصریفی، پیشوند، پسوند و میانوند را نیز با مثال بررسی کردیم، در این بخش به معرفی پرکاربردترین وندهای زبان فارسی می‌پردازیم تا شناسایی آن‌ها در ساختمان واژه‌ها آسان شود.

پیش از آن می‌توانید با استفاده از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس با واژه‌های وندی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

پرکاربردترین پیشوندهای فارسی

در جدول زیر، پرکاربردترین پیشوندهای زبان فارسی را آورده‌ایم. همچنین توضیحی درباره کاربردهای هریک از آن‌ها و مثال نیز قرار داده‌ایم.

تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست، چه انواعی دارد و پرکاربردترین پیشوندهای فارسی را نیز معرفی کردیم. در بخش‌های بعدی، پرکاربردترین پسوندها و میانوندهای زبان فارسی را بررسی می‌کنیم.

پرکاربردترین پسوندهای فارسی

در جدول زیر، پرکاربردترین پسوندهای فارسی را همراه با مثال و کاربرد آن‌ها قرار داه‌ایم.

برای یادگیری بهتر واژه‌های وندی و انواع وندهای زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

تا اینجا یاد گرفتیم وند چیست و انواع مختلف آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش نیز به معرفی پرکاربردترین پیشوندها و پسوندهای فارسی پرداختیم. در ادامه، پرکاربردترین میانوندهای فارسی را بررسی می‌کنیم.

پرکاربردترین میانوندهای فارسی

پرکاربردترین میانوندهای زبان فارسی را در فهرست زیر و با مثال آورده‌ایم. سه ردیف بالای این جدول، یعنی «ا»، «وا» و «اندر»، میانوندهای مختص و چهار ردیف بعدی جدول یعنی «و»، «به»، «تا» و «در»، میانوند مشترک هستند.

نمونه سؤال وند

حالا که یاد گرفتیم وند چیست و انواع آن را نیز شناختیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، میزان یادگیری خود را ارزیابی کنید. این تمرین از ده پرسش چهارگزینه‌ای تشکیل شده است که در هر پرسش باید روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست آن را ببینید. با هر جواب درست، یک امتیار کسب می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤال‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید. هرچه‌قدر این امتیاز به ده نزدیک‌تر باشد، شما این مطلب را بهتر یاد گرفته‌اید.

جدول جمع بندی وند در زبان فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم وند چیست و انواع آن مانند پیشوند، پسوند، میانوند، وند تصریفی و وند اشتقاقی را نیز با مثال‌های مختلف بررسی کردیم. بعد از آن، پرکاربردترین وندهای زبان فارسی را با مثال معرفی کردیم. در ادامه، تأثیر وندها بر نوع ساختمان واژه‌ها را نیز بررسی کردیم. در جدول زیر، مهم‌ترین مباحث بیان‌شده در این مطلب را به‌طور خلاصه آورده‌ایم. البته برای یادگیری درست و کامل مبحث وند، پیشنهاد می‌کنیم که کل این مطلب را مطالعه کنید.