نقشه ذهنی چیست؟ — راهنمای رسم مایند مپ Mind Map

نقشه ذهنی (Mind Map) راهی آسان برای ایده‌پردازی طبیعی از طریق طوفان فکری است که بدون نگرانی بابت نظم و ساختار ایجاد می‌شود. مایند مپ به شما اجازه می‌دهد که به تفکر خلاق و ایده‌های خود ساختاری بصری ببخشید و با آن قدرت تحلیل و یادآوری خود را افزایش دهید.

نقشه ذهنی نموداری برای نمایش وظایف، کلمات، مفاهیم یا مواردی است که به یک مفهوم یا سوژه مرکزی مرتبط یا بر مبنای آن تنظیم شده‌اند و از یک طرح گرافیکی غیرخطی استفاده می‌کنند. چنین طرحی به کاربر اجازه می‌دهد تا چارچوبی شهودی برای یک مفهوم مرکزی بسازد. نقشه ذهنی قادر است فهرستی طولانی از اطلاعات یکنواخت را به نموداری رنگی، به‌یادماندنی و بسیار منظمی تبدیل کند که با کارکرد طبیعی مغز شما هماهنگ خواهد بود.

مثلاً طرحی که برای برنامه تعطیلات ریخته شده را در نظر بگیرید. تنها چند دقیقه طول می‌کشد تا فهرست تمام مکان‌ها و فعالیت‌های ممکن را مرور کنید. اما پس از رسیدن به پایان نوشته، آیا اصلاً مواردی که در ابتدا خواندید را به خاطر می‌آورید؟ همین اطلاعات را در یک مایند مپ قرار دهید. حالا می‌توانید اطلاعات مذکور را بسیار سریع‌تر مرور کرده و داده‌ها را ساده‌تر به یاد آورید.

نظریات پشت مایند مپ

هنگامی که به مطالعه کارکرد مغز و دستگاه حافظه بپردازید، به وسعت شگفت‌آور این دستگاه از لحاظ گنجایش و پتانسیل پی خواهید برد. نقشه ذهنی ابزاری برای جلب کردن، به حیرت انداختن، برانگیختن و به چالش کشیدن شماست. با استفاده از این روش واقعیت‌های اعجاب‌آوری در مورد مغز خود و عملکرد آن کشف خواهید کرد و اولین قدم‌های اصلی را در مسیر آزادی ذهنی خواهید برداشت.

نقشه‌های ذهنی چگونه قدرت مغز را مهار می‌کنند؟

نقشه ذهنی روشی بسیار مؤثر برای به دست آوردن اطلاعات از درون یا بیرون مغز شماست. مایند مپ ابزاری خلاقانه و منطقی برای یادداشت‌برداری به حساب می‌آید که عملاً ایده‌های شما را «نقشه‌کشی» می‌کند. همه مایند مپ‌ها نقاط مشترکی دارند. آن‌ها دارای ساختار سازمانی طبیعی‌ هستند که از مرکز ساطع شده و با توجه به مفاهیم ساده و سازگار با ذهن، از خطوط، سمبل‌ها، کلمات، رنگ‌ها و تصاویر استفاده می‌کند.

یک روش آسان برای فهم نقشه ذهنی، مقایسه آن با نقشه یک شهر است. مرکز شهر را ایده اصلی در نظر بگیرید. راه‌های اصلی که از مرکز شهر نشأت می‌گیرند، نشان‌گر افکار کلیدی در فرآیند تفکر شما هستند. به همین شکل، راه‌های فرعی و انشعاب‌ها نیز، افکار فرعی شما به حساب می‌آیند. تصاویر و اشکال خاص می‌توانند نماد‌ نقاط عطف علاقه‌مندی‌ها یا ایده‌های مرتبط به یکدیگر شما باشند.

مایند مپ، بازتاب بیرونی از تفکر درخشان و طبیعی شما است که با یاری فرآیند گرافیکی توانمندی تسهیل می‌‌شود. این فرآیند، شاه کلیدی برای بکارگیری پتانسیل پویشی مغز به حساب می‌آید.

معماری طبیعی مغز و بنیان‌گذاری مفهوم نقشه ذهنی

تقریباً هم‌زمان با از راه رسیدن مفهوم نقشه ذهنی، پژوهش علمی بنیادین دیگری اعتبار آن را به عنوان روش تفکر سازگار با مغز تایید کرد. در کالیفرنیا، دکتر «راجر اسپری» (Roger Sperry)، برنده جایزه نوبل برای این پژوهش، تایید کرد که آخرین بخش مغز در روند تکامل، «Thinking Cap» یا «کلاهک فکری» واقع در قشر مخ، به دو نیم‌کره تقسیم شده است. این نیم‌کره‌ها محدوده‌ای وسیع از وظایف ذهنی به نام «مهارت‌های قشری» (Cortical Skills) را بر عهده دارند. وظایف مذکور شامل منطق، ضرباهنگ، خطوط، رنگ‌ها، فهرست‌ها، خیال‌پروری، اعداد، تصور، کلمه و گشتالت (دیدن کل یک تصویر فارق از جزئیات سازنده) می‌شوند.

پژوهش خود اسپری بود که به تصدیق این مسئله پرداخت که هر اندازه همبستگی این فعالیت‌ها بالاتر برود، مشارکت مغز در ایفای نقش خود نیز بیشتر می‌شود. در خلال این امر، هر یک از این مهارت‌های ذهنی نیز کارکرد اجرایی دیگر قسمت‌های ذهنی را غنی‌تر می‌کنند. وقتی شما در حال کشیدن نقشه ذهنی هستید، نه تنها به تمرین و به کار بستن توانایی‌ها در حافظه بنیادین خود و پردازش اطلاعات می‌پردازید، بلکه از تمام محدوده مهارت‌های قشری‌ خود نیز استفاده می‌کنید.

نقشه ذهنی با استفاده از ابزار فکری چپ و راست مغز که وضوح ساختارمندی و نظم فکری را افزایش می‌دهند، از این هم قدرتمندتر شده است. همچنین مایند مپ به طور سازنده از ابزار تصور، مشارکت و مکان‌یابی نیز در کنار ابزار چپ و راست مغز استفاده می‌کند. با توجه به این، شما می‌توانید نقشه ذهنی را ابزاری غایی برای تفکر به حساب آورید که تمام روش‌های قابل‌ توجه و توانمند فکر کردن را در ساختار خود به کار می‌گیرد.

قدرت تصاویر

در سال 1970 میلادی، مجله Scientific American، پژوهشی از رالف هابر را منتشر کرد. این پژوهش نشان می‌داد که دقت شناسایی تصاویر در انسان‌ها حدود 85 تا 95 درصد است. شاید ریشه جمله معروف «گاهی یک تصویر گویاتر از هزار کلمه است» به همین مسئله مرتبط باشد.

دلیل اینکه ما تصاویر را به یکدیگر ربط داده و آن‌ها را به خاطر می‌آوریم، استفاده تصاویر از محدوده زیادی از مهارت‌های قشری، به خصوص مهارت تصور است. تصاویر، قابلیت برانگیزی بالاتری نسبت به کلمات دارند و در راه‌اندازی محدوده بزرگی از پیوندها، دقت و نیرومندی بیشتری از خود نشان می‌دهند. در نهایت این دلایل موجب بالا رفتن کارایی تفکر خلاقانه و حافظه می‌گردد. نتایج یافت شده در این پژوهش، از این بحث راجع به منحصر به فردی و مناسب بودن مایند مپ به عنوان یک ابزار تفکر، پشتیبانی می‌کند. این ابزار نه تنها از تصاویر بهره می‌جوید، بلکه خود نیز گونه‌ای از تصویر است.

فواید و کاربرد

به احتمال فراوان تا این نقطه از مقاله، بسیاری از فواید نقشه ذهنی و دلایل کارآمدی آن، برای شما فاش شده باشد. به طور خلاصه، کشیدن نقشه ذهنی جلوی تفکر راکد و خطی را گرفته، خلاقیت را تمرین داده و در نهایت عمل یادداشت‌برداری را جذاب‌تر می‌کند. اما از مایند مپ در چه مواردی می‌توان استفاده کرد؟

• یادداشت‌برداری
• ایجاد طوفان فکری (به صورت فردی یا در گروه)
• حل مسائل
• مطالعه و حفظ مطالب
• برنامه‌ریزی
• پژوهش و یکپارچه‌سازی اطلاعات به دست آمده از منابع مختلف
• ارائه اطلاعات
• یافتن بینش در موضوعات پیچیده
• تمرین خلاقیت

قضاوت درباره موارد استفاده از نقشه ذهنی، امری مهم به نظر می‌رسد. حقیقت این است که مایند مپ می‌تواند به شما در واضح کردن افکارتان تقریبا در هر حوزه‌ای با مفاهیم گوناگون یاری رساند. این حوزه می‌تواند شخصی، خانوادگی، تحصیلی یا کاری باشد. در برنامه‌ریزی روزانه و حتی برنامه‌ریزی برای زندگی، خلاصه کردن یک کتاب، راه‌اندازی یک پروژه، طراحی و ساخت ارائه، نوشتن پست در وبلاگ و به بیانی دیگر در هرچیزی می‌توان از نقشه ذهنی بهره برد.

آموزش کشیدن نقشه ذهنی

کشیدن نقشه ذهنی به آسانی و در سه مرحله انجام می‌شود:

از وسط صفحه‌ای خالی و با نوشتن یا کشیدن ایده‌ای که قصد توسعه‌اش را دارید، شروع کنید. پیشنهاد می‌کنیم که از صفحه‌ای به شکل افقی استفاده کنید.

زیرمجموعه‌های مرتبط با موضوع مرکزی را توسعه داده و هر یک را با خطی به مرکز وصل کنید.

این فرآیند را برای هریک از زیرمجموعه‌ها تکرار کرده و در صورت نیاز، زیرمجموعه‌های رده پایین‌تری برای آن‌ها ایجاد کرده و هر کدام را به زیرمجموعه اصلی مربوط متصل سازید.

در فرآیند ساخت نقشه ذهنی بهتر است به موارد زیر نیز توجه کنید:

• رنگ‌ها، طراحی‌ها و سمبل‌های فراوانی را به کار برید. هر اندازه که توانایی آن را دارید، از عناصر تصویری استفاده کنید و مغز شما در نهایت قدردان زحمت‌های شما خواهد بود. با جملاتی مانند «من هنرمند نیستم!» خود را از این مورد معاف نکنید. اجازه ندهید که امثال این بهانه‌ها، جلوی آزمون و خطای شما را بگیرد.
• عنوان موضوعات اصلی را در کوتاه‌ترین حالت ممکن نگه دارید. استفاده از تنها یک کلمه و یا حتی بهتر از آن، یک تصویر، برای این کار کافی است. وسوسه نوشتن یک عبارت کامل، به ویژه در اولین مایند مپ‌های شما، بسیار شدید خواهد بود. اما همیشه به دنبال فرصتی برای کوتاه‌تر کردن عناوین خود و تبدیل آن‌ها به تک کلمه یا شکلی بصری باشید. در این حالت است که نقشه ذهنی شما مؤثرتر واقع می‌شود.
• در اندازه، رنگ و توازن نوشته‌ها تنوع ایجاد کنید. قطر و طول خطوط اتصال را تغییر دهید. تا جای ممکن نشانگان مصور بیشتری فراهم آورید تا آن‌ها را برای تأکید روی نکات مهم به کار بگیرید. هر تنوع کوچکی می‌تواند به درگیر کردن مغز شما یاری رساند.

با توجه به فواید گفته شده در باب نقشه ذهنی یا مایند مپ (Mind Map) اعم از کمک به حل مسائل، بالا بردن خلاقیت، یاری رسانی به حافظه و قدرت یادآوری، کاربرد بسیار در برنامه‌ریزی و افزایش قابل توجه نظم فکری و سازمان‌دهی اطلاعات، مجموعه فرادرس فیلمی آموزشی با موضوع نقشه‌کشی ذهنی یا ترسیم مایند مپ با استفاده از نرم‌افزار ایکس مایند (XMind) تدارک دیده و در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است.

این آموزش شامل ۵۳ دقیقه فیلم بوده که به سرفصل‌هایی مانند آشنایی با نقشه ذهنی (تعریف، کاربردها، قوانین، مزایا، انواع و...)، رسم نقشه ذهنی با نرم افزار XMind (ایجاد Topic و Subtopic جدید، ویرایش فرمت Topic و نمایش ساختار نقشه ذهنی، ایجاد ارتباطات بین شاخه‌ها با زیرشاخه‌ها، انتخاب Theme، انواع روش‌‌های ذخیره‌سازی، گرفتن خروجی، ایجاد برگه‌های جدید، استفاده از Markers، روش‌های افزودن فایل، اضافه کردن Callout و Note ،Comments، معرفی Brainstorming برای جلسات طوفان فکری و...) و مثال‌های کاربردی برای نقشه ذهنی می‌پردازد.

9 نکته کاربردی برای ساختن نقشه‌های دهنی حرفه‌ای

همان‌طور که در بخش‌های قبل اشاره داشتیم، مایند مپ ابزاری انقلابی‌ است که شما را مبتکر، منظم و متمرکز می‌سازد. در این بخش از مقاله به 9 نکته کاربردی و مهم برای ساخت نقشه‌های ذهنی حرفه‌ای، می‌پردازیم.

عمل رسم نقشه ذهنی مسیری تکاملی را برای تبدیل شدن به تکنیکی عامیانه در زمینه سازمان‌دهی اطلاعات، یادآوری و ایجاد طوفان فکری، طی کرده است. امروزه شما می‌توانید با استفاده از پلتفرم‌های آنلاین رایگان مایند مپ درست کنید.

با توجه به میزان زمان و تلاشی که صرف مصور ساختن ایده‌های شما می‌شود، بهتر است از رویکردهای استاندارد برای ساختن مایند مپ خود بهره ببرید. در ادامه به نکاتی اشاره می‌کنیم که در موفقیت آمیز بودن نقشه‌کشی ذهنی شما مؤثر هستند.

مطالب پیشنهادی برای مطالعه:

• آموزش ویزیو (Visio) مقدماتی – به زبان ساده
• رسم فلوچارت با ویزیو (Visio) — از صفر تا صد + فیلم آموزش رایگان
• رسم فلوچارت در ورد (Word) + فیلم آموزش رایگان
• رسم فلوچارت در اکسل + فیلم آموزش رایگان
• رسم فلوچارت در پاورپوینت (PowerPoint) + دانلود فیلم آموزش رایگان
• افزودن فلوچارت و نمودار به گوگل داک و اسلاید — به زبان ساده

1. ساختار مناسبی برای نقشه ذهنی خود انتخاب کنید

اولین کاری که باید در فرآیند ساخت مایند مپ انجام شود، انتخاب ساختاری متناسب با نیازها و استفاده شماست. در پایین به برخی از نمایه‌های معمول مایند مپ پرداخته‌ایم که می‌توانید در طول فرآیند نقشه‌کشی ذهنی از آن‌ها استفاده کنید.

1. نقشه متعادل: این مورد رایج‌ترین ساختار مورد استفاده برای ساخت طرح اولیه یک مایند مپ است. شاخه‌بندی این نقشه از طریق تجسم فکری، به شما در دنبال کردن سلسله منطق طی شده یاری می‌رسانند.
2. جدول تیغ‌ماهی: با کمک این ساختار می‌توانید رابطه علت و معلولی را تصویرسازی کنید. این نمودار معمولاً برای تحلیل علل استفاده می‌شود.
3. جدول منطق: شما می‌توانید از این نمایه عمودی برای نشان دادن منطق قراردادی استفاده کنید.
4. جدول سازمانی (Org): بیشترین کارکرد این نمایه برای نمایش یک ساختار سلسله مراتبی است.
5. جدول درختی: در صورتی که قصد دارید مایند مپی برای نهایی کردن یک تصمیم بسازید، این ساختار بهترین نمایه برای شماست.

2. شباهت‌ها را حفظ کنید

هدف یک نقشه ذهنی، طبقه‌بندی افکار متعددی‌ است که شما تجربه می‌کنید. در نتیجه، هنگام ساختن مایند مپ، عمل دسته‌بندی را در نظر بگیرید. تلاش کنید تا عناصر مرتبط را در طی عمل تجسم، کنار یکدیگر بگذارید.

این عمل، درک مخاطبین شما از مایند مپ‌تان را افزایش می‌دهد. شما همواره می‌توانید با استفاده از مدل‌های مشابه و قرار دادن ایده‌ها به عنوان زیرمجموعه والد یکسان، به گروه‌بندی ایده‌های مشابه بپردازید.

3. از عناصر مختلف بهره ببرید

هر نقشه ذهنی کارآمد شامل عناصر مختلفی است که آن را برای کاربران ثمربخش می‌نماید. هر هدفی که از ساخت مایند مپ دارید، عناصر مختلفی را در آن به کار برید تا میزان تاثیر را افزایش دهید.

اولاً می‌توانید برای بالا بردن کارکرد بصری نقشه‌های ذهنی خود از تصاویر و رنگ‌های متفاوتی استفاده کنید. همچنین از درج کردن آیکن و نماد سرباز نزنید، زیرا این موارد به افزایش وضوح مایند مپ شما یاری می‌رسانند.

شما همواره می‌توانید برای تفکیک دسته مشابهی از ایده‌ها در کنار یکدیگر یا جلب توجه مخاطب به بخش خاصی، مرزهایی مشخص کنید. همیشه به دنبال کردن ترتیب بنیادی ایده‌ها بپردازید تا به ساختار بهبودی دهید. اضافه کردن تصویر یا رنگ پیش‌زمینه به نقشه، بعد بصری دیگری به آن می‌افزاید.

تلاش کنید که در نقشه‌ خود از یادداشت‌های سرفصل به منظور کاهش اضافه بار اطلاعاتی و در هم ریختگی بهره ببرید. سرفصل‌های شناور، عنصر دیگری است که برای ضبط سریع مجموعه‌ای از ایده‌ها در یک مایند مپ به کار می‌رود.

4. رنگ‌ها و اندازه‌های متناسب انتخاب کنید

از هر پلتفرم آنلاینی که برای ساخت نقشه دهنی استفاده کنید، قادر به بهره بردن از جلوه‌های بصری خواهید بود. چنین برنامه‌هایی به شما آزادی استفاده از رنگ‌ها، اشکال، پهناها، اندازه‌ها، فونت‌ها و ساختارهای متنوعی را در نقشه ذهنی می‌دهند.

یک نقشه پس از ایجاد تنوع در رنگ، سایزبندی و نوشتار، خواناتر و همین‌طور غنی‌تر می‌شود. رنگ‌ها حافظه را بهبود می‌دهند؛ پس رعایت جانب احتیاط در انتخاب رنگ‌ها هنگام ساخت نقشه ذهنی، بسیار پراهمیت است.

رنگ‌های متناسبی را برای هر سرفصل و زیرجستار انتخاب کنید. بدین شکل، به آسانی می‌توانید سرفصل‌ها را با توجه به همبستگی آن‌ها با رنگ‌ها، به یاد آورید. همچنین می‌توانید از اندازه‌های مختلفی برای حباب‌ها یا قاب‌ها، با توجه به میزان اهمیت‌شان، بهره جویید.

از آن‌جایی که مایند مپ یک نمایه بصری‌ است، اندازه‌ها نیز نقشی ماندنی بر ذهن شما به جای می‌گذارند. همچنین شما می‌توانید با استفاده از حروف بزرگ انگلیسی و نمادهای مختلف کیبورد نکات یا سرفصل‌های ضروری را مشخص کنید.

5. وضوح را فراهم آورید

ساخت یک نقشه ذهنی که از لحاظ بصری روشن باشد، عملی چالش‌برانگیز است. مخصوصاً در حالتی که هدف شما از ساخت نقشه، فهماندن نظریه‌ای پیچیده به دیگران باشد. اگر مدیریت شاخه‌های مختلف مایند مپ شما دشوار است، از مرزبندی‌ها و یک رنگ مشخص برای جداسازی این بخش از بقیه قسمت‌ها، استفاده کنید.

به همین منوال، برای توصیف ایده‌های خود از عبارات ساده بهره ببرید. در توصیف یک مضمون یا مفهوم از به کار بردن زبان مبهم خودداری کنید. ضمناً، هنگام پیاده‌سازی ایده‌های خود با یک مایند مپ، از کلمات کوتاه، تازه و معنادار استفاده کنید و وارد جزئیات نشوید.

در صورتی که لازم می‌دانید، به سرفصل‌های مایند مپ، رهنمود یا Callout (نوشته‌ای کوتاه که با خط، پیکان یا دیگر ابزار ترسیمی مشخص می‌شود و شامل نکات کلیدی مربوط به موضوع است) بچسبانید. در تفاسیر این بخش‌ها می‌توانید به شکلی شفاف راجع به موضوعاتی صحبت کنید که اگر تبدیل به زیرجستار شوند، مایند مپ را به هم می‌ریزند.

6. بر خوانایی تاکید کنید

در طول فرآیند ساخت یک نقشه دهنی با هر هدفی، روی خوانایی آن متمرکز شوید. گذاشتن رسانه‌های غنی در مایند مپ شما، ادراک آن را برای هرکسی از جمله خودتان آسان می‌سازد.

یک نقشه ذهنی شامل ایده‌های موجود در ذهن شما می‌شود. بنابراین از مفهوم بودن و ارزش خواندن داشتن سرفصل‌های مایند مپ خود، اطمینان حاصل کنید.

در صورتی که هدف شما ساخت یک درخت تصمیم‌گیری است، به نمای همه جانبه‌ای نیاز دارید که تکمیل به نظر برسد. هنگام توسعه یک جدول علت و معلولی، بخش علل باید تفکر منطقی شما را نمایش دهد.

7. نقشه ذهنی باید برجسته باشد

مایند مپی که می‌سازید، باید ایده‌های خود شما و فرآیند دقیقی از چگونگی تفکر شما را بازتاب کند. به همین علت است که این نقشه از دیگر نقشه‌های ذهنی کاملاً متمایز می‌گردد.

طبیعتاً شما می‌توانید از برخی ساختارهای رایج مراجعه کرده و یا از مایند مپ‌های الگو، تاثیر پذیرید. اما از اصالت نقشه ذهنی خود اطمینان حاصل کنید تا آن را خاص و موثر جلوه دهید.

قسمت‌های اصلی مایند مپ شما باید محتوایی نوین داشته باشند. بهتر است این قسمت‌ها را با زبان خودتان بنویسید. این گونه قادرید در هر زمانی که به مپ ارجاع می‌دهید، آن را سریعاً متوجه شوید.

8. از ضمیمه‌های منعطف بهره ببرید