فرادرسناهنجاری های قامتی در انسان – به زبان ساده + انواع، تشخیص و حرکات اصلاحی
اسکلت استخوانی و ماهیچه‌های اسکلتی شکل ظاهری بدن انسان را می‌سازد. بر این اساس در حالت نشسته، خوابیده، ایستاده و در زمان حرکت، دست‌ها، پاها، سر، گردن و ستون فقرات در راستای مشخصی قرار می‌گیرند. به موقعیت اندام‌ها در این حالت‌ها، ساختار قامتی گفته می‌شود. در حالت طبیعی این ساختار به حفظ تعادل بدن کمک می‌کند و فشار ایجاد شده به اسکلت استخوانی و ماهیچهها را کاهش می‌دهد. ناهنجاری های قامتی تغییر در موقعیت طبیعی اندام‌ها است.
ناهنجاریهای قامتی با فرسایش استخوان‌ها و مفاصل، دردهای عضلانی و تغییر شکل ظاهری بدن همراه است. در این مطلب از مجله فرادرس ابتدا ناهنجاری های ساختار قامتی را تعریف می‌کنیم. در ادامه آناتومی ستون مهره‌ها و اندام‌های حرکتی در حالت طبیعی را توضیح می‌دهیم. سپس انواع ناهنجاریهای قامتی را بررسی می‌کنیم و در انتها حرکات اصلاحی ناهنجاریهای قامتی را مرور می‌کنیم.
ناهنجاری قامتی چیست؟
ساختار قامتی یا «پوسچر» (Posture) موقعیت بدن در محیط اطراف را نشان می‌دهد و هدف آن حفظ تعادل بدن در زمان حرکت و سکون است. ساختار عصبی، فیزیولوژی بدن، ویژگی‌های مکانیکی ستون فقرات، اندام‌های تحتانی و اندام‌های فوقانی و ویژگی‌های روانی در شکل‌گیری راستای بدن نقش دارند. راستای بدن در زمان استراحت و حرکت متفاوت است. ناهنجاریهای قامتی به حالتی گفته می‌شود که اندام‌های حرکتی از موقعیت طبیعی خود خارج می‌شوند. این ناهنجاری‌ها با دردهای کمر، گردن، سر و دشواری تنفس همراه هستند. قبل از بررسی انواع ناهنجاری های قامتی، ویژگی‌های موقعیت طبیعی اندام‌های بدن را توضیح می‌دهیم.
آناتومی ساختار قامتی
آناتومی بدن انسان به‌وسیله صفحه‌های فرضی میانی یا «ساژیتال» (Sagittal)، قدامی-خلفی یا «کورونال» (Coronal) و عرضی به نیمه‌های مختلف تقسیم می‌شود. صفحه ساژیتال بدن را به دو نیمه راست و چپ، صفحه کروونال بدن را را به دو نیمه جلویی و پشتی و صفحه عرضی بدن را به دو نیمه بالایی و پایینی تقسیم می‌کند. فاصله اندام‌های فوقانی، اندام‌های تحتانی، استخوان‌های کمربند شانه‌ای و ستون مهره‌ها تا صفحات بدن مقدار ثابتی است که تغییر آن با ناهنجاریهای ساختار قامتی همراه است.
ستون فقرات نقش اصلی در شکلی‌گیری ساختار قامتی انسان دارد که از روی هم قرار گرفتن استخوان‌های مهره و دیسک‌های بین مهره‌ای تشکیل شده است. مهره‌های ستون فقرات با دور شدن از صفحه کورونال، چهار انحنای طبیعی در ستون فقرات ایجاد می‌کنند. انحنای ایجاد شده قدرت تحمل وزن، دفع فشارها و انعطاف‌پذیری مهره‌ها را افزایش می‌دهد. در دوران جنینی ستون فقرات از یک انحنا تشکیل شده که بخش جلویی آن فرورفته و پشت آن برآمده است. پس از تولد و در بزرگسالی این انحنا به دو انحنای سینه‌ای و خاجی-دنبالچه‌ای تقسیم می‌شود. در این نواحی ستون مهره‌ها پشت صفحه کورونال قرار دارد. انحنای ثانویه در دوران نوزادی و زمانی ایجاد می‌شود که کودک راه رفتن و نشستن را یاد می‌گیرد. این دو انحنا در نواحی گردنی و کمری ستون مهره‌ها قرار دارد. در این نواحی ستون مهره‌ها به صفحه کورونال نزدیک می‌شود. بخش جلویی انحنای این نواحی برآمده و بخش پشتی آن فرورفته است.
انواع ناهنجاری های قامتی
اگر گردن، سر، پاها، لگن، زانو و دست‌ها در راه رفتن، نشستن و خوابیدن در موقعیت اصلی خود قرار نداشته باشند، به مرور زمان فرد دچار ناهنجاری های قامتی می‌شود. پشت قوزدار یا «کیفوز» (Kyphosis)، قوس کمر یا «لوردوز» (Lordosis)، کج شدن ستون فقرات یا «اسکولیوز» (Scoliosis)، «تاب‌خوردن به عقب» (Sway Back) و «پشت صاف» (Flat Back) انواع ناهنجاری های قامتی هستند که در ستون فقرات ایجاد می‌شود.
- کیفوز: کیفوز یکی از ناهنجاریهای ستون مهره‌ها است. در این حالت انحنای ستون فقرات ناحیه سینه‌ای افزایش می‌یابد و پشت سینه خم می‌شود. این ناهنجاری در سالمندان به دلیل ضعیف شدن استخوان‌های ستون فقرات و دیسک بین مهره‌ها ایجاد می‌شود.
- لوردوز: در ناهنجاری لوردوز، انحنای ستون مهره‌ها به سمت جلوی بدن افزایش می‌یابد. این ناهنجاری معمولا در ستون فقرات کمر و در بعضی از افراد در ناحیه گردنی ایجاد می‌شود. در این ناهنجاری شکم جلوتر از حالت طبیعی قرار می‌گیرد و فاصله آن با صفحه کورونال افزایش می‌یابد.
- اسکولیوز: در ناهنجاری اسکولیوز ستون مهره‌ها به طرفین منحرف می‌شود و از صفحه ساژیتال دور می‌شود. در این حالت انحنای s یا c شکل در ستون فقرات ایجاد می‌کند. این ناهنجاری در تمام نواحی ستون مهره‌ها ایجاد می‌شود.
- تاب خوردن به عقب: در این وضعیت انحنای ناحیه سینه‌ای ستون مهره‌ها به پشت و ناحیه کمری به جلو افزایش می‌یابد. در نتیجه گردن و شکم جلوتر از محور میانی بدن قرار می‌گیرند.
- پشت صاف: این ناهنجاری به دلیل از بین رفتن انحنای طبیعی ستون فقرات در ناحیه سینه‌ای یا کمری ایجاد می‌شود.
شیب و انحراف لگن (Pelvic Tilt) از دیگر ناهنجاری های ساختار قامتی هستند. در این حالت استخوان لگن جلوتر یا عقب‌تر از حالت طبیعی خود قرار دارد. این حالت با ایجاد فشار بیشتر به بخش‌های دیگر اسکلت استخوانی و درد شانه‌ها، زانوها، پهلوها، پاها و گردن همراه است. کاهش طول ماهیچه‌های خم‌کننده پهلو و افزایش طول ماهیچه‌های بازکننده پهلو منجر به شیب به جلو و عقب‌تر قرار گرفتن لگن نسبت به حالت عادی است. در این حالت خمیدگی قسمت پایینی ستون مهره‌ها افزایش می‌یابد و تنه جلوتر از وضعیت طبیعی قرار می‌گیرد. افزایش چربی ناحیه شکمی احتمال ایجاد این ناهنجاری را افزایش می‌دهد. تغییر طول ماهیچه‌های کف لگن، ماهیچه‌های عرضی شکم، ماهیچه‌های بالابرنده ستون مهره‌ها و دیافراگم منجر به شیب به عقب و جلوتر قرار گرفتن لگن نسبت به حالت عادی می‌شود. در این حالت تنه عقب‌تر از موقعیت عادی قرار می‌گیرد. در انحراف لگن یکی از پهلوها بالاتر از دیگری قرار می‌گیرد یا یه پهلو به جلو و پهلوی دیگر به عقب می‌چرخد. این وضعیت در بیشتر مواقع به دلیل اختلاف طول پاها ایجاد می‌شود.
«سندروم متقاطع فوقانی» (Upper Crossed Syndrome) به دلیل تغییر شکل ماهیچه‌های گردن، شانه و قفسه سینه ایجاد می‌شود. در این حالت فعالیت ماهیچه‌های ذوزنقه‌ای بالایی و بالابرنده کتف کشیده، و ماهیچه‌های سینه‌ای بزرگ و کوچک کوتاهتر می‌شوند. فعالیت بیشتر این ماهیچهها سبب کاهش فعالیت ماهیچه‌های اطراف آن‌ها می‌شود. در نتیجه به مرور زمان در ناحیه بالایی تنه شکل «X» ایجاد می‌شود.
ورزش ناهنجاری های قامتی
ناهنجاری های قامتی منجر به احساس درد در نواحی مختلف بدن و دشواری حرکت همراه هستند. انجام تمرینات ورزشی با تقویت و کاهش کشش ماهیچهها به اصلاح این ناهنجاری‌ها کمک می‌کند. در این بخش از مطلب مجله فرادرس تعدادی از این حرکات را توضیح می‌دهیم. به این نکته توجه داشته باشید که قبل از انجام هر حرکت ورزشی باید با پزشک خود مشورت کنید.
حرکات اصلاحی شیب لگن
حرکات ورزشی اصلاح‌کننده شیب لگن به تقویت و باز شدن ماهیچه‌های پا و لگن کمک می‌کند. کشش ران در حالتی که روی زمین زانو زده‌اید، یکی از حرکات اصلاحی شیب به جلوی لگن است. برای انجام این حرکت یک پا را با زاویه قائمه و زانوی پای دیگر را روی زمین قرار دهید. دست‌ها را به پهلوها بگیرید و بدون خم شدن پشت پا بدن را جلو بکشید. این حرکت به تقویت ماهیچه‌های خم‌کننده پهلو کمک می‌کند.
برای کاهش کشیدگی عضلات پشت، دو زانو روی زمین بنشینید، از کمر خم شوید و پیشانی و دست‌ها را روی زمین قرار دهید. حرکت گربه یکی دیگر از روش‌های کاهش کشیدگی عضلات پشت است. برای انجام این حرکت زانوها و کف دست‌ها را روی زمین قرار دهید. با هر دم پشت را به بالا و با هر بازدم پشت را به پایین خم کنید. این حرکات به اصلاح شیب به جلوی لگن کمک می‌کنند.
در تصویر بعدی، حرکت اصلاحی موردنظر نشان داده شده است.
برای تقویت ماهیچه‌های پا و باز شدن لگن یکی از پاها را با زاویه قائمه و پای دیگر را صاف روی زمین قرار دهید. دست‌هار ا از دو طرف باز و به دست هم‌راستای پای قائمه نگاه کنید. به پشت خوابیدن و جمع کردن پاها در شکم یکی دیگر از حرکاتی است که به کاهش کشیدگی ماهیچه‌های پشت کمک می‌کند.
برای تقویت ماهیچه‌های سرینی و اصلاح شیب به جلو لگن حرکات پلانک، پل، اسکوات، «پرنده-سگ» (Bird Dog) و «حشره مرده» (Dead Bug) را انجام دهید.
پلانک
روی شکم بخوابید. سپس آرنج‌ها و انگشت‌های پا را روی زمین قرار داده و بدن را با پشت صاف از زمین جدا کنید. چند ثانیه توقف کنید و به حالت اول برگردید.
پل
به پشت بخوابید. کف پاها را روی زمین و دست‌ها را کنار بدن قرار دهید. با فشار دست و پا بدن را از زمین جدا کنید.
اسکوات
در حالت ایستاده، پاها را بیشتر از عرض شانه باز کنید. با زانوی ۹۰ درجه بنشینید و پس از چند ثانیه به حالت اول برگردید.
پرنده-سگ
زانو و کف دست‌ها را روی زمین قرار دهید. با هر دم پا و دست مخالف را بدون خم شدن از زمین بلند کنید.
حشره مرده
به پشت دراز بکشید. پاها را با زاویه ۹۰ درجه از زمین جدا کنید و دست‌ها را رو به سقف نگه دارید. پا و دست مخالف آن را صاف روی زمین قرار دهید.
کشش پاها در حالت نشسته، «حالت کبرا» (Cobra Pose)، «لانچ» (Lunges)، پلانک، پل، حالت حشره مرده و بالا بردن پاها در حالت خوابیده حرکاتی است که با تقویت و کشش ماهیچه‌های پا به اصلاح شیب به عقب لگن کمک می‌کند.
کشش پاها در حالت نشسته
روی صندلی بنشینید. یکی از پاها را دراز کنید و تا جایی که کشش کمی در پا احساس کنید به جلو خم شوید.
حالت کبرا
روی شکم دراز بکشید. پدست‌ها را دو طرف قفسه سینه قرار دهید. با فشار کف دست تنه را از زمین جدا کنید.
لانچ
در حالت ایستاده پاها را بدون فاصله کنار هم قرار دهید. یکی از داها را با زاویه ۹۰ درجه جلو بیاورید. با فشار پا بلند شوید و حرکت را با پای دیگر تکرار کنید.
بالا بردن پاها در حالت خوابیده
به پشت روی زمین بخوابید. دست‌ها را رو به سقف زیر بدن قرار دهید و با فشار دست پاها را از لگن بلند کنید.
حرکات اصلاحی سندروم متقاطع فوقانی
چرخش قفسه سینه، کشش قفسه سینه، کشش ماهیچه بالابرنده کتف و چین چانه حرکات ورزشی هستند که به اصلاح سندروم متقاطع فوقانی کمک می‌کنند.
چرخش قفسه سینه
زانوها را طوری روی زمین قرار دهید که پاشنه پا به عضلات سرینی بچسبد. یکی از دست‌ها را پس از قرار دادن پشت سر بالا ببرید. سر را به سمت آرنجی که بالا است، برگردانید. پس از چند ثانیه این حرکت را با دست دیگر تکرار کنید.
کشش قفسه سینه
از پهلو کنار دیوار بایستید. کف یکی از دست‌ها را پشت بدن، روی دیوار قرار دهید. بدن را به جلو بکشید. پس از چند ثانیه تمرین را با دست دیگر تکرار کنید.
کشش ماهیچه بالابرنده کتف
روی صندلی بنشینید. یکی از دست‌ها را زیر صندلی و دست دیگر را پشت سر قرار دهید. سر را در جهت موافق با دست بر گردانید و با کمک دست پایین بکشید. چند ثانیه در حرکت توقف کنید و سپس تمرین را با دست دیگر انجام دهید.
تمرین چانه
فشار چانه به فعال شدن ماهیچه‌های عمقی گردن کمک می‌کند. این حرکت را می‌توانید در دو حالت نشسته و خوابیده انجام دهید. دو انگشت اشاره و میانی را روی چانه قرار دهید. با فشار انگشت چانه را به عقب فشار دهید تا غبغب ایجاد شود. چند ثانیه در حرکت بمانید. یا به پشت دراز بکشید، سر را به آرامی بلند کنید تا غبغب ایجاد شود و چند ثانیه در حرکت بمانید.
سوالات متداول
در این بخش از مطلب مجله فرادرس تعدادی از سوالات پیرامون ناهنجاری های قامتی را توضیح می‌دهیم.
زانوی پرانتزی چیست؟
در ناهنجاری زانوی پرانتزی یکی یا هر دو پا از زانو به بیرون خمیده می‌شود و فاصله بین دو زانو افزایش می‌یابد. این ناهنجاری در کودکان زیر یک سال طبیعی است و با افزایش ژن درمان می‌شود.
علت ناهنجاری های قامتی چیست؟
عوامل زیادی در ایجاد ناهنجاری های قامتی نقش دارند. آسیبهای فیزیکی، ضعف ماهیچهها، نشستن طولانی مدت، رعایت نکردن اصول ارگونومی هنگام کار کردن، اضافه وزن، جابهجا کردن اجسام سنگین و موقعیت نامناسب بدن در زمان خواب از دلایل ایجاد ناهنجاریهای قامتی است.
