فرادرسمثنی در عربی چیست؟ — به زبان ساده + مثال و تمرین
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با صرف فعل و انواع فعل در عربی آشنا شدیم. در این آموزش‌ها دیدیم که در زبان عربی، برخلاف بسیاری از زبان‌های دیگر، فعل‌ها و اسم‌ها برای دو نفر به‌صورت جداگانه صرف می‌شود که به آن مثنی می‌گوییم. در این آموزش، می‌خواهیم با مثنی در عربی بیشتر آشنا شویم.
مثنی در عربی چیست؟
در اغلب زبان‌ها ضمایر، اسم‌ها و فعل‌ها برای در دو حالت مفرد و جمع وجود دارند. اما در عربی، ضمایر، اسم‌ها و فعل‌ها برای سه مورد مفرد، مثنی و جمع بیان می‌شوند.
به جمله‌های زیر دقت کنید.
- تَعِبَ العاملانِ.
- حضرَ المهندسانِ.
- ناديتُ البائعيْنِ.
- أثنيتُ على المهذبتينِ.
کلمات العاملانِ، المهندسانِ، البائعيْنِ و المهذبتينِ اسم هستند و هر یک بر دو شخص دلالت دارند و این دو شخص یا دو چیز را در عربی «المثنی» می‌نامند. المثنی نامی است که بر دو نفر یا دو چیز در موقعیت مشابه دلالت می‌کند.
در ادامه، مثال‌های دیگری از مثنی در عربی آورده شده است.
- الطالبان نجحا في المسابقة.
- أخذت من اللاعبيْنِ الكرة.
- يقرأُ الطالبان في الكتابيْنِ.
- شاهدتُ الكوكبينِ.
- فرحتُ بالهديتينِ.
- كان الملاكمان ماهريْنِ.
همان‌طور که گفتیم، اسم‌ها و فعل‌ها در عربی، با توجه به تعداد اشخاص مربوط به آنها، سه صورت مُفْرَد، مُثَنَّی و جَمْعِ دارند. مفرد به یک موجود، مثنی به دو موجود و جمع به سه یا بیشتر اشاره دارد. ساختن مثنی و جمع از مفرد معمولاً کار ساده‌ای است. این کار با اضافه کردن پسوند عدد به انتهای شکل مفرد انجام می‌شود. در ادامه این آموزش، در مورد نحوه تشکیل اسامی و افعال مثنی و چگونگی تغییر شکل آنها در هنگام قرار گرفتن در موقعیت‌های مختلف جمله بحث می‌کنیم.
برای آشنایی با مباحث عربی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.
- برای مشاهده مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.
مثنی در زبان عربی با پسوندی به نام «أَلِفُ الاِثْنَیْن» به‌معنی «الف دوتایی» مشخص می‌شود. این حرف صرفاً یک «الف» ساده است که به انتهای ضمایر، اسامی و افعال مفرد اضافه می‌شود. در مورد اسم‌ها و افعال، وقتی به‌ترتیب در حالت فاعلی و وجه اخباری باشند، معمولاً بعد از الف حرف «ن» نیز اضافه می‌شود. این حرف «ن» در موارد/حالات دیگر حذف می‌شود.
ضمیر مثنی در عربی
ضمیر اول شخص مفرد، یعنی أَنَا، در عربی حالت مثنی ندارد و از جمع آن، یعنی نحن، برای مثنی استفاده می‌شود. دوم شخص (مخاطب) مفرد مذکر و مؤنث دو صورت یکسان دارند، یعنی «أَنْتُما». پسوند اضافی که «ـمَا» است، مثنی بودن را نشان می‌دهد. به همین ترتیب، سوم شخص (غایب) مفرد مذکر و مؤنث دارای دو صورت یکسان، یعنی «هُما»، هستند. پس از حذف حرف آخر هُوَ و هِیَ، پسوند مثنی‌سازِ «ـمَا» اضافه می‌شود. جدول زیر ضمایر مثنی را نشان می‌دهد.
| ضمیر مفرد | ضمیر مثنی |
| هُوَ | هُمَا |
| هِيَ | |
| أَنْتَ | أَنْتُمَا |
| أَنْتِ | |
| أَنَا | (از نحن استفاده می‌کنیم) |
برخلاف اسم‌ها، ضمایر تغییر علامت ندارند، یعنی بدون توجه به جایگاهی که در جمله دارند به همان صورت باقی می‌مانند. به همین دلیل، «ن» به انتهای آنها اضافه نمی‌شود. بنابراین، چیزی به‌نام هُمَان و أَنْتُمان وجود ندارد.
اسم مثنی در عربی
اسامی مفرد در عربی با الحاق «ـان» به انتهایشان مثنی می‌شوند. بنابراین، اسامی مفردِ مُهَنْدِس، لاعِب، طَبَّاخ، مُدَرِّسَة، و طَالِبَة، در فرم مثنی، به‌ترتیب، مُهَنْدِسَان، لاعِبَان، طَبَّاخَان، مُدَرِّسَتَان، و طَالِبَتَان خواهند بود. اساساً، «الف» نشانگر مثنی است، در حالی که «ن» جایگزین حرکات فتحه، کسره و ضمه یا تنوین‌های برای اسم‌های نکره می‌شود.
هنگامی که اسم مثنی در حالت مفعولی قرار می‌گیرد (بعد از حرف اضافه یا اسم دوم یک ساختار اضافی می‌آید)، «ان» به «ین» تغییر می‌کند. بنابراین، نشانه مثنی بسته به علامت و نقش اسم در جمله، «ـان» یا «ـین» خواهد بود. در جدول زیر، مثال‌هایی از این مورد را آورده‌ایم.
| علامت | مفرد | مثنی |
| مَرْفُوْع (حالت فاعلی) | كِتَابٌ، الكِتَابُ
سَيَّارَةٌ، السَّيَّارَةُ مُعَلِّمٌ، المُعَلِّمُ وَلَدٌ، الوَلَدُ شَجَرَةٌ، الشَّجَرَةُ | كِتَابَان، الكِتَابَان
سَيَّارَتَان، السَّيَّارَتَان مُعَلِّمَان، المُعَلِّمَان وَلَدَان، الوَلَدَان شَجَرَتَان، الشَّجَرَتَان |
| مَنْصُوْب (حالت مفعولی) | كِتَابًا، الكِتَابَ
سَيَّارَةً، السَّيَّارَةَ مُعَلِّمًا، المُعَلِّمَ وَلَدًا، الوَلَدَ شَجَرَةً، الشَّجَرَةَ | كِتَابَيْن، الكِتَابَيْن
سَيَّارَتَيْن، السَّيَّارَتَيْن مُعَلِمَيْن، المُعَلِّمَيْن وَلَدَيْن، الوَلَدَيْن شَجَرَتَيْن، الشَّجَرَتَيْن |
| مَجْرُوْر (حالت اضافه) | كَتَابٍ، الكِتَابِ
سَيَّارَةٍ، السَّيَّارَةِ مُعَلِّمٍ، المُعَلِّمِ وَلَدٍ، الوَلَدِ شَجَرَةٍ، الشَّجَرَةِ | كِتَابَيْن، الكِتَابَيْن
سَيَّارَتَيْن، السَّيَّارَتَيْن مُعَلِمَيْن، المُعَلِّمَيْن وَلَدَيْن، الوَلَدَيْن شَجَرَتَيْن، الشَّجَرَتَيْن |
در جدول بالا، اسم مفرد نکره بر اساس علامت آن، تنوین (فتحه، ضمه یا کسره) می‌گیرد. اسم معرفه (اسم با ال) نیز فتحه، ضمه یا کسره می‌گیرد. اسم مثنی اگر حالت فاعلی و مَرْفُوْع باشد «ـان» و اگر مَنْصُوب یا مَجْرُور باشد «ـین» می‌گیرد. بنابراین، صورت مثنی برای حالت مفعولی و حالت اضافه یکسان است.
برای آشنایی بیشتر با این موضوع، مثال‌های زیر را آورده‌ایم.
- الكِتَابَان فِي الشَّنْطَة (دو کتاب در کیف است).
- فِي الحَوْش سَيَّارَتَان (دو ماشین در حیاط خلوت وجود دارد).
- نَامَ الوَلَدَان (بچه‌ها خوابیدند).
- غَرَسْتُ شَجَرَتَيْن (ما دو درخت کاشتیم).
- سَلَّمْنَا عَلَى المُعَلِّمَيْن (برای دو معلم دست تکان دادیم).
- كِتَابُ الوَلَدَيْن جَدِيْدٌ (کتاب دو پسر جدید است).
در (1) و (2) نشانه مثنی «ـان» است، زیرا الکِتابان و سَیَّارَتَان حالت فاعلی دارند. دلیل این امر این است که در جایگاه مُبْتَدَأ (فاعلی) قرار گرفته‌اند. در (3) نیز نشانه مثنی «ـان» است، زیرا الوَلَدَان در مقام فاعل است. هر دو فاعل (اسمی) و (فعلی) همیشه علامت حالت فاعلی می‌گیرند. در (4) نشانه مثنی «ـین» است، زیرا شَجَرَتَیْن حالت مفعولی است و در جمله نقش مفعول را دارد. در (5) و (6) نشانه مثنی «ـیْن» است، زیرا المُعَلِّمَیْن و الوَلَدَیْن در حالت اضافی هستند و اولی اِسْم مَجْرُور است و دومی مُضاف‌إِلَیْه.
فعل مثنی در عربی
مانند اسم‌ها، نشانه مثنی در فعل‌ها «ـان» است. اما «ن» فقط در حالت مَرْفُوْع باقی می‌ماند، زیرا جایگزین ضمه فعل مفرد می‌شود. اگر فعل مَنْصُوب یا مَجْزُوم باشد، «ن» حذف می‌شود. جدول زیر مثا‌هایی را برای فعل مثنی در عربی نشان می‌دهد.
| مرفوع | منصوب | مجزوم |
| الوَلَدَان يَأكُلان الجُبْن.
دو پسر در حال خوردن پنیر هستند. | الوَلَدَان لَنْ يَأْكُلا الجُبْن.
دو پسر پنیر را نخواهند خورد. | الوَلَدَان لَمْ يَأكُلا الجُبْن.
دو پسر پنیر را نخوردند. |
| البِنْتَان تَلْعَبَان فِي الحَدِيْقَة.
دو دختر در باغ بازی می‌کنند. | تُرِيْدُ البِنْتَان أَنْ تَلْعَبَا فِي الحَدِيقَة.
دو دختر می خواهند در باغ بازی کنند. | اِلْعَبَا فِي الحَدِيْقَة.
در باغ بازی کنید. |
| المُهَنْدِسَان يَخْرُجَان فِي الصَّبَاح.
دو مهندس صبح بیرون می‌روند. | خَرَجَ المُهَنْدِسَان كَي يَعْمَلا.
دو مهندس بیرون رفتند تا کار کنند. | لا تَعْمَلا اليَوْم.
امروز کار نکن! |
نشانه مثنی «ـان» یا «ـا» فقط در صورتی در انتهای فعل ظاهر می‌شود که قبل از آن یک اسم مثنی قرار گیرد. در جدول فوق، نشانه مثنی «ا» و «ن» است، در حالی که در التزامی و امری، «ن» حذف شده است. در این حالت، به الف باقیمانده أَلِف المُثَنَّى یا نشانه مثنی می‌گویند.
برای فعل گذشته، نشانه مثنی «ا» است، مانند این مثال‌ها:
- الوَلَدَان أَكَلَا الجُبْن (آن دو پسر پنیر را خوردند)
- البِنْتَان لَعِبَتَا فِي الحَدِيْقَة (دو دختر در باغ بازی می‌کردند)
- المُهَنْدِسَان خَرَجَا فِي الصَّبَاح (دو مهندس صبح بیرون رفتند)
مشابه فعل مضارع، «الف» فقط در صورتی روی شکل ماضی فعل نشان داده می‌شود که قبل از آن (فعل) یک اسم مثنی قرار گیرد. اگر فعل قبل از اسم ظاهر شود، مثنی مشخص نمی‌شود و مفرد می‌ماند، حتی اگر بعد از اسم مثنی باشد. مانند این مثال‌ها:
- كَلَ الوَلَدَان الجُبْن (دو پسر پنیر را خوردند)
- لَعِبَت البِنْتَان فِي الحَدِيْقَة (دو دختر در باغ بازی می‌کردند)
- خَرَجَ المُهَنْدِسَان فِي الصَّبَاح (دو مهندس صبح بیرون رفتند)
مثنی در قرآن
در این بخش، مثال‌هایی از مثنی در قرآن را بررسی می‌کنیم.
- 〈قَالُوا إِنْ هَٰذَانِ لَسَاحِرَانِ يُرِيدَانِ أَن يُخْرِجَاكُم مِّنْ أَرْضِكُم〉 (گفتند: «این دو (نفر) مسلّماً ساحرند! می‌خواهند با سحرشان شما را از سرزمینتان بیرون کنند)
- 〈قَالَ رَجُلَانِ مِنَ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ〉 ((ولی) دو نفر از مردانی که از خدا می‌ترسیدند، و خداوند به آنها، نعمت (عقل و ایمان و شهامت) داده بود، گفتند: «شما وارد دروازه شهر آنان شوید!)
- 〈وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودَانِ〉 (و در کنار آنان دو زن را دید)
- 〈إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ〉 (هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن!)
- 〈إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ〉 (هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد، در موقع وصیت باید از میان شما، دو نفر عادل را به شهادت بطلبد)
مثال‌های مثنی در عربی
در ادامه، مثال‌هایی را از مثنی در عربی آورده‌ایم. همچنین، اعراب هرکدام از آنها را در جمله مشخص کرده‌ایم.
مثال‌های زیر، اعراب اسم مثنی در عربی را روشن‌تر می‌کنند.
ممنون از اطلاعات مفید تان