فرادرس
قید حالت در عربی چیست؟ — توضیح به زبان ساده + مثال و تمرین
قید حالت در عربی وظیفه‌اش این است که حالت یکی از ارکان جمله را در زمان وقوع فعل برای ما وصف کند. نام دیگر آن «حال» است که می‌تواند به سه صورت مختلف در جمله ظاهر شود. در این نوشته قصد داریم حال یا قید حالت، انواع آن، قواعد به کار بردن و همچنین نحوه ترجمه آن را بررسی کنیم. در انتها می‌توانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی، میزان یادگیری خودمان را درباره مبحث قید حالت در عربی بسنجیم.
حال یا قید حالت در عربی
پیش از شروع هر توضیحی خوب است که جملات زیر را مدنظر قرار دهیم و تفاوت آنها را با یکدیگر مقایسه کنیم.
رَأَیتُ رَجُلاً مُتعِباً.
مرد خسته‌ای را دیدم.
رَأَیتُ الرَجُلَ المُتعَبَ.
مرد خسته را دیدم.
رَأَیتُ الرَجُلَ مُتعِباً.
مرد را خسته دیدم.
همان‌طور که پیداست هر سه این جملات از ترکیب سه کلمه یکسان ساخته شده است. اما نوع اعراب‌گذاری دو کلمه «رجل» و «متعب» توانسته کاری کند تا معنی هر سه آنها با یکدیگر متفاوت باشد. در جمله اول، رجل، مفعول نکره و منصوب در جمله واقع شده‌است. «متعب» نیز به عنوان صفت عربی، همانند رجل به صورت نکره و منصوب به دنبال موصوف خود یعنی رجل آمده‌است. به همین خاطر باید رجالاً متعباً را به شکل یک ترکیب وصفی نکره «مردی خسته» ترجمه کنیم.
در جمله دوم، ترکیب همان ترکیب جمله اول است با این تفاوت که مفعول، یعنی کلمه الرجل، با «ال» معرفه‌ساز همراه شده و از یک کلمه نکره به کلمه‌ای معرفه تغییر کرده‌است. به همین خاطر هم صفت آن، یعنی المتعب، همانند موصوف خودش به صورت معرفه به ال در جمله ظاهر شده‌است. در نتیجه برای ترجمه، باید این ترکیب وصفی را به شکل معرفه یعنی «مرد خسته» ترجمه کنیم.
جمله سوم، همانند دو جمله قبلی از سه کلمه تشکیل شده. اما برخلاف دو جمله قبلی، ترکیب «الرجل» و «متعباً» موجب شده تا ترجمه به شکل دیگری انجام شود. چرا که «الرجل» معرفه است و «متعباً» نکره. با کمی دقت می‌فهمیم متعباً به دنبال توصیف الرجل است اما صفت آن نیست بلکه «حالت مفعول را توصیف» میکند. به این ترتیب جمله به این شکل ترجمه میشود: «مرد را خسته دیدم.»
در این نوشته با ترکیبی هم‌چون ترکیب کلمه سوم کار داریم. چون «متعباً» در این جمله «قید حالت» یا «حال» جمله است. در ادامه تعریف حال و انواع آن و نمونه‌های بیشتری از آن را می‌خوانید.
قید حالت در عربی و ارکان آن
به اسم منصوب غالباً مشتقی که به صورت نکره در جمله می‌آید و حالت یک اسم دیگر را در جمله هنگام وقوع فعل بیان میکند، حال یا قید حالت میگویند. (منظور از اسم مشتق در این تعریف اسم‌هایی چون اسم فاعل عربی، اسم مفعول عربی، صفت مشبهه عربی، صیغه مبالغه عربی، اسم تفضیل عربی و اسم منسوب عربی را شامل میشود.)
برای توضیح بیشتر درباره حال، خوب است در نظر بگیریم که وصفِ حالِ یکی از ارکان جمله «هنگام وقوع فعل» از جمله ویژگی‌های خاص آن است که باعث میشود از نظر ساختاری با صفت فرق داشته باشد.
قید حالت در عربی نیز همانند ترکیب وصفی، از دو جزء تشکیل شده است. ما در ترکیب وصفی با «موصوف و صفت» مواجه‌ایم. اما در ترکیب قید حالت باید دو جزء «ذوالحال و حال یا قید حالت» حضور داشته باشند. در ادامه تعریف ذوالحال را می‌خوانید.
تعریف ذوالحال
اسمی که به وسیله حال، حالت و شکل آن بیان میشود، ذوالحال یا صاحب حال نام دارد. این اسم معمولا معرفه است و قبل از حال در جمله قرار می‌گیرد. از آنجا که ذوالحال بودن نقش نیست، در نتیجه می‌تواند یکی از ارکان جمله، یعنی فاعل عربی ، مفعول عربی، مبتدای عربی یا حتی مجرور باشد.
برای درک بهتر ذوالحال یا صاحب حال در جمله‌ها خوب است که مثال‌های زیر را در نظر بگیرید.
یُعجِبُني الرَجُلُ مُخلِصاً.
(در این مثال، «الرجل» که فاعل جمله است، ذوالحال یا صاحب حال «مخلصاً» در جمله واقع شده‌است.)
أَکرَهُ الإِنسانَ مُتِکاسِلاُ.
(در این مثال «الإنسانَ» مفعول‌به جمله و صاحب حال است. «متکاسلاً» نیز قید حالت واقع شده‌است.)
نَزَلتُ مِنَ الحافِلَةِ مُکتَظِّةً بِالرُکابْ.
(در این جمله «مُکتظّة» حال جمله است و حالت «حافلة» را بیان میکند. در نتیجه ذوالحال یا صاحب حال این جمله مجرور است.)
در جدول زیر ویژگی‌های حال و صاحب حال به صورت مختصر نمایش داده میشود.
| جدول ویژگی‌های ذوالحال و قید حالت در عربی | |
| ذوالحال یا صاحب حال | حال یا قید حالت |
| معرفه باشد (همراه ال بیاید یا اسم علم باشد) | نکره باشد |
| در جمله نقش داشته‌باشد (فاعل، مفعول، مبتدا، مجرور) | همواره منصوب باشد |
| یک اسم مشتق (اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صیغه مبالغه، اسم تفضیل و اسم منسوب باشد.) | |
نکته: مهم‌ترین ویژگی ترکیب قید حالت در عربی که آن را از ترکیب وصفی (موصوف و صفت عربی) متمایز میکند این است که
- ذوالحال همواره معرفه است.
- حال همیشه و در هر حالتی اعراب عربی آن منصوب است.
انواع حال یا قید حالت در عربی
حال از نظر ساختاری، برای بیان حالت یکی از ارکان جمله هنگام وقوع فعل، می‌تواند به سه صورت در جمله ظاهر شود. این سه حالت عبارتند از:
۱- حال مفرد
۲- حال جمله
۳- حال شبه جمله
در ادامه تعریف، شرایط و مثال هر یک از انواع حال را با مثال‌های آن می‌خوانید.
حال مفرد
وقتی حال به صورت یک کلمه در جمله برای بیان حالت آورده شود، به آن حال مفرد میگویند. باید توجه داشته باشیم که حال مفرد می‌تواند به صورت مفرد، مثنی یا جمع باشد اما چون به لحاظ ساختاری تنها یک کلمه محسوب میشود به آن حال مفرد میگویند. از سوی دیگر، ترکیب‌های اضافی عربی و مرکب را نیز در دسته حال مفرد قرار می‌دهند.
نکته: هر نوع حال یا قید حالتی که جمله یا شبه‌جمله نباشد، حال مفرد تلقی میشود.
برای درک توضیحات بالا خوب است به مثال‌های زیر توجه کنیم.
یَعیشُ المُومِنُ مَرفوعَ الرَأْسْ.
مومن سربلند زندگی میکند.
(در این جمله «مرفوعَ الرأس» یک ترکیب اضافی است که حال یا قید حالت واقع شده است.)
لَعِبَ التِلمِیذان مَسرورَیْنِ.
دانش‌آموزان خوشحال بازی کردند.
(مسرورین، حال یا قید حالتی است که به تبعیت از صاحب حال یا ذوالحال خودش به صورت مثنی مذکر آمده است.)
نکته: حال مفرد مشتق، در تعداد و جنسیت باید از صاحب حال یا ذوالحال تبعیت داشته باشد. مانند مثال زیر:
شارَکَتْ التِلمیذاتُ في الإِمتِحانِ راجیاتٍ.
دانش‌آموزها امیدوار در امتحان شرکت کردند.
(در این جمله از آنجا که «التلمیذات» صاحب حال است در نتیجه، حال یعنی کلمه «راجیات» با نشانه اسم جمع مونث در جمله آمده تا با ذوالحال خود مطابقت داشته باشد.)
حال جمله
همان‌طور که از عنوان پیداست این قید حالت عربی از جمله ساخته شده‌است. در نتیجه می‌تواند در دو حالت «جمله اسمیه عربی» و «جمله فعلیه عربی» باشد. نکته بسیار مهمی که مخصوص به حال از نوع جمله است، حضور اجباری یک اتصال دهنده میان حال و ذوالحال در جملات است. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
رَأَیتُ صَدیقِي و هُوَ کَئیبْ.
دوستم را افسرده دیدم.
(در این جمله «هو کئیب» حالِ جمله اسمیه است که حالت صدیقی را در جمله وصف میکند. (هو، مبتدا و محلا مرفوع ، کئیب، خبر و مرفوع) در نتیجه صدیقی، مفعول و منصوب به اعراب تقریری و ذوالحال است.)
جَلَسَ المسافرُ في صَالَةِ المِطارِ یَنتَظِرْ.
مسافر در سالن فرودگاه منتظر نشست.
(قید حالت یا حال در این جمله «ینتظر» است که جمله فعلیه محسوب میشود. این فعل در توصیف حالت فاعل جمله یعنی المسافرُ در جمله آمده است.)
نکته: بین جمله حالیه و صاحب حال باید یک رابط و اتصال‌دهنده وجود داشته باشد. این رابط می‌تواند «واو حالیه» یا «ضمیر» یا ترکیبی از هر دوی اینها باشد.
برای درک بهتر این نکته لازم است یک بار دیگر به مثال‌های بالا توجه کنید. در مثال اول که حال یک جمله اسمیه است، مشاهده می‌کنیم که قبل از آن یک «واو» گنجانده شده. ممکن است در نگاه اول این واو به صورت واو عطف به نظر برسد. اما جمله بعد از آن معطوف نیست در نتیجه آن واو نیز نمی‌تواند حرف عطف باشد. از آنجا که جمله اسمیه در توصیف حالت فاعل آمده می‌توانیم بگوییم که آن واو یک «واو حالیه» است. (برای فهم بهتر «انواع واو در عربی» را مطالعه کنید.»
در مثال دوم، حال یک جمله فعلیه است. ولی واو حالیه ندارد. در نتیجه، ضمیر مستتر عربی هو در فعل «ینتظر» عامل ارتباط میان حال جمله فلعیه و ذوالحال (مسافر) است. گاهی‌اوقات ممکن است عامل پیوند میان حال و ذوالحال هم واو حالیه باشد و هم ضمیر در جمله. به مثال زیر توجه کنید.
رَجَعَ الطُلابُ إِلی بُیوتِهِم و هُمْ راکِبونْ.
دانشجویان سواره به خانه‌هایشان بازگشتند.
(در این مثال جمله حالیه، یک جمله اسمیه با ترکیب «هم + راکبون» است. همان‌طور که پیداست پیش از جمله واو حالیه آمده و علاوه بر آن مبتدای جمله ضمیر منفصل حال است. هر دوی اینها رابط حال با ذوالحال هستند.)
نکته: در ترجمه جمله حالیه به فارسی از اصطلاح «در حالی که» نیز استفاده میشود.
حال شبه جمله
منظور از شبه‌جمله برای حال، به کار بردن ترکیب «جار و مجرور» یا «ظرف» برای توصیف حالت وقوع یکی از ارکان جمله است. برای درک بهتر چنین ترکیبی بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
إِستَمِعتُ إِلی کَلامِ الأُستا‌ذِ في صَمْتٍ.
در سکوت به حرف‌های استاد گوش کردم.
شاهَدتُ صَدیقي بَیْنَ اللاعِبینْ.
دوستم را بین بازیکن‌ها مشاهده کردم
در هر دوی این جمله‌ها « في صَمتٍ» و « بین اللاعبین» ترکیب‌های جار و مجروری برای وصف حالت صاحب حال در جمله هستند. ممکن است این سوال پیش بیاید که «آیا حال شبه جمله نیازی به ارتباط‌دهنده و رابط ندارد؟» برای پاسخ این سوال باید به این نکته اشاره کرد که «حال شبه‌جمله در اصل متعلق به فعل یا صفتی بوده که به شکل شبه جمله در آمده‌است. در نتیجه نیازی به ارتباط‌دهنده ندارد.» برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
قابِلتُ رَجُلاً في البَیتِ.
مردی را در خانه دیدم.
(در این جمله حال در اصل کلمه «موجوداً» بوده است. یعنی جمله به حالت قابلتُ رجلاً موجوداً في المعهد» بوده است.)
شرایط حال جامد
معمولا در تعریف حال بر مشتق بودن آن تاکید میشود. اما گاهی‌اوقات در برخی از موقعیت‌ها می‌توان از قید حالت به صورت جامد و غیر مشتق استفاده کرد. استفاده از چنین حالی نیازمند شرایطی است که هر یک از آنها را به صورت خلاصه و با مثال می‌خوانید.
- اگر حال بیانگر ترتیب باشد، می‌توانیم از کلمه جامد استفاده کنیم. مانند مثال زیر:
إِدَّخَرَ التاجِرُ المالَ دیناراً دیناراً.
تاجر این سرمایه را دینار به دینار پس‌انداز کرد.
(در این جمله «دیناراً» حالت جمع شدن پول را نشان می‌دهد و چون حالت ترتیب دارد به صورت جامد به کار رفته است.)
- اگر حال دلالت بر تشبیه کند، می‌تواند به صورت جامد ظاهر شود. مانند مثال زیر:
فَرَّ العَدُوُ أَرنَباً.
دشمن همانند خرگوش گریخت.
(أرنباً حالت گریختن دشمن را به حالت خرگوش تشبیه کرده و به صورت جامد به کار رفته است.)
(این دو دلیل کاربرد بیشتری نسبت به دلایل دیگری دارد. این بخش از توضیحات مربوط به حال مختص مطالعه عربی تخصصی است و فراتر از قواعد دوران مدرسه است. سایر دلایل به صورت مختصر در ادامه ذکر میشود.)
- اگر حال بیانگرِ یکی از فروع صاحب حال باشد.
- اگر حال بیانگر معنای تفاعل در جمله باشد.
- اگر حال نشان دهنده نوع صاحب حال باشد.
- اگر حال اصلِ صاحب حال باشد.
در صورتی که یکی از این شرایط در جمله وجود داشته باشد مجوز استفاده از کلمات جامد در جایگاه قید حالت را داریم.
سوالات رایج در مبحث قید حالت در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار مربوط به مبحث قید حالت در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
حال یا قید حالت در عربی چیست؟
به اسم مشتق و منصوبی که برای بیان حالت در جمله استفاده میشود قید حالت یا حال میگویند.
قید حالت چند نوع دارد؟
حال یا قید حالت در می‌تواند به سه حالت مفرد، جمله و شبه جمله ظاهر شود. حال جمله خود به دو دسته جمله فعلیه و جمله اسمیه تقسیم‌بندی میشود.
ذوالحال چیست؟
اسمی است که حال ویژگیها و حالتهای آن را بیان میکند. ذوالحال یا صاحب حال معمولا معرفه است و نقش یکی از ارکان اصلی جمله را بازی میکند.
تمرین مبحث قید حالت در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «قید حالت در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل ۵ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. تمرین دوم نیز شامل ۴ سوال تشریحی است که با پاسخ دادن به آنها می‌توانید نحوه تشخیص حال در جملات عربی را تمرین کنید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. رابط حال در این عبارت کدام گزینه است؟ «دخل الطلاب الصَّف و المعلمُ یکتبُ في دفتره.»
واو
هو مستتر در یکتب
واو - هو مستتر
هُ
۲.کدام گزینه عبارت رو به رو را کامل میکند؟ «خرجنا منَ المدرسة ....»؟
مبتسماتٌ
مبتسمان
مبتسمَیْنِ
مبتسمون
۳. در این عبارت به جای «باکیاً» از کدام گزینه می‌توان استفاده کرد؟ «هرب الولد منَ المستشف باکیاً.»
و هی تبکي
و هو یبکي
بکاءً شدیداً
هو باکٍ
۴. در مورد «فیها کتبٌ» کدام گزینه صحیح است؟ «کنتُ أحملُ حقیبة فیها کتبٌ کثیرة.»
خبر
حال
صفة
صلة
۵. اعراب جمله «تهتدی بَها الاُمة» در این جمله کدام است؟ «إنَّ العلماءَ مصابیحُ تهتدی بها الأمة.»
خبر إنَّ
صفت مصابیح
حال برای العلماء
مضاف الیه برای مصابیح
تمرین دوم
در جمله‌های زیر قید حالت را به کلمه داخل پرانتز تغییر دهید. (مانند نمونه)
عاد المهاجرون إلی أوطانهم فرِحین. (جمله اسمیه)
عاد المهاجرون إلی أوطانهم و هم فرحون.
سوال۱: یعجبنی التلمیذُ نشیطاً في ممارسة دروسه. (جمله اسمیه)
سوال۲: رجعتُ و صدیقي من الملعب مسرورَیْن. (جمله اسمیه)
سوال۳: ینتظر الاطفالُ و آباءَهم و هم قلقون. (شبه جمله)
سوال۴: بدأنا رحلتنا من طَهران و نحن متَّجهون إلی سوریا. (جمله فعلیه)
جمع‌بندی
قید حالت در عربی که نام دیگر آن «حال» است، برای بیان ویژٰگی و حالت یکی از ارکان جمله، هنگام وقوع فعل به کار می‌رود. ممکن است در نگاه اول، حال و ترکیب وصفی شبیه به هم دیده شوند. اما باید در نظر داشته باشیم که حال، یک کلمه مشتق همواره منصوب در جمله است و برخلاف صفت، نیازی ندارد تا در هر شرایطی شبیه صاحب حالش باشد. برای ترجمه فارسی این قید، معمولا از ترکیب «در حالی که» استفاده می‌کنیم.
