صفت تفضیلی چیست؟ – نحوه ساخت در فارسی + مثال و تمرین
در این مطلب از مجله «فرادرس» میخواهیم بدانیم که صفت تفضیلی چیست. صفت تفضیلی، نوعی صفت بیانی و صفت سنجشی است که از منظر سنجش یا درجه، تفضیلی یا برتر است؛ نشانه آن وجود پسوند «تر» بعد از صفت است و کسی یا چیزی را به کسان یا چیزهای دیگر برتری میدهد.
- با مفهوم صفت تفضیلی و کاربردهای آن در جملههای فارسی آشنا میشوید.
- میآموزید صفت تفضیلی را از صفت عالی بهدرستی تشخیص دهید.
- صفت تفضیلی مستقل و ویژگیهای آن در زبان فارسی را یاد میگیرید.
- با صفت تفضیلی در عربی و کاربرد آن در زبان فارسی آشنا میشوید.
- میتوانید حروف اضافه همراه صفت تفضیلی را در جملهها تشخیص دهید.
- تمرینهای کاربردی برای تقویت درک صفت تفضیلی در فارسی را میآموزید.
از صفت تفضیلی یا برتر در زبان فارسی زمانی که قصد داشته باشیم کسی یا چیزی را به کسانی یا چیزهای دیگری برتری بدهیم، استفاده میکنیم. ما در این مطلب با زبانی هرچه سادهتر و بر اساس دستور زبان فارسی به شما کمک میکنیم صفت تفضیلی را بشناسید و با مثالهای مختلف کاربردهای آن را فرابگیرید.
صفت تفضیلی چیست؟
برای آنکه بدانیم صفت بیانی چیست، ابتدا لازم است صفت در فارسی را بشناسیم.
در زبان فارسی، صفت وابسته اسم است و برای توصیف کردن اسم یا بیان ویژگیهای آن استفاده میشود. صفتها در واقع ویژگیها و خصوصیاتی را بیان میکنند که درمورد یک اسم اعم از شیء، فرد یا مکان وجود دارد. به طور مثال، در جمله «خودروی سبز سبقت گرفت»، صفت «سبز» ویژگی اسم «خودرو» را توصیف میکند. در جملههای زیر نمونههایی از کاربرد صفت را مشاهده میکنید.
خانه قدیمی، در دل روستایی آرام قرار داشت.
کتاب گرانقیمتی خریدم.
این چه استغناست یا رب وین چه قادر حکمت است
کاین همه زخمِ نهان هست و مجالِ آه نیست
(در این بیت حافظ صفت پیش از موصوف آمده است، «حکمت» موصوف است و «قادر» صفت مقدم.)
در زبان فارسی، صفت معمولاً بعد از اسم قرار میگیرد. به عنوان مثال، «مرد قوی»، «روز زیبا» و «دست کوچک». اما در برخی موارد، میتوان صفت را قبل از اسم قرار داد، مانند ترکیب «بزرگمرد». به صفتی که بعد از اسم قرار بگیرد و اسم با «کسره» به آن اضافه شود، صفت بیانی یا توصیفی میگویند. بیشتر وقتها، صفت بیانی در فارسی تنها به بیان چگونگی هسته گروه (موصوف) نمیپردازد، بلکه از کلیت آن و شمولش هم کم میکند. برای نمونه، ترکیب «دختر زیبای دانا» از «دختر زیبا» کلیت کمتری دارد. همچنین کلیت «دختر زیبا» از «دختر» کمتر است.
برای شناخت بهتر صفت بیانی به نمونههای زیر توجه کنید؛ صفات بیانی برجسته شدهاند.
نور گیتیفروزِ چشمه هور
زشت باشد به چشم موشکِ کور
سعدی
اگر آن طایر قدسی ز درم بازآید
عمر بگذشته به پیرانه سرم بازآید
حافظ
دریای کهن که میزند موجی نو
موجش خوانند و در حقیقت دریاست
خیام
گاهی صفت را برای اینکه چیزی یا کسی را نسبت به چیزها یا کسان دیگر بسنجیم، استفاده میکنیم. در این صورت پس از «صفت مطلق»، یعنی صفت بیانی بدون بیان اندازه، پسوند «تر» میآوریم. مثلاً میگوییم «مداد تیزتری لازم داری». در این جمله، کلمه «تیزتر» علاوه بر تیز بودن مداد، آن را با مدادهای دیگر نیز مقایسه میکند و به نوعی برتری آن را در تیزی بیان میکند.
در جملههای زیر میتوانید چند مثال از صفت تفضیلی مشاهده کنید.
آرزو میکنم هرچه بیشتر اینجا بمانی.
کاش از همه همکلاسیهایم باهوشتر بودم.
دردناکتر از همه این است که روز مرگ پدر در کنارش نبودم.
داند آن مردی که صاحب جوهر است
جرم تو از جرم من سنگینتر است
همنشین تو از تو، به باید
(در این مصرع، «به» مخفف واژه «بهتر» است.)
زمانه نو شد و گیتی ز سر جوانی یافت
امیر به شد و اینک به باده دارد رای
به از نام نیکو دگر نام نیست
بد آن کس که نیکوسرانجام نیست
آن به که ز کنج قفس آزاد نگردد
مرغی که سر صحبت گلزار ندارد
نکاتی درباره صفت تفضیلی در جمله
نکاتی درباره صفت تفضیلی در فارسی را در ادامه مشاهده میکنید.
- گاهی صفت تفضیلی همراه کلمههایی مثل همه، تمام، کلیه و... میآید و در یک معنا موصوف را نسبت به همه برتری میدهد، اما به لحاظ ساختمان، صفت برتر یا تفضیلی است:
بابک از همه دانشآموزان باهوشتر است.
(حجازی، آیینه)
از همه غمانگیزتر یادگار آن جمالی است که چشم به دنبال اوست.
(حجازی، آیینه)
- آنچه برتری میدهیم، مفضل و آنچه بر آن برتری داده شده است را مفضلعلیه مینامند، حال گاهی مفضلعلیه به خاطر ساختمان جمله ذکر نمیشود:
اگر بیشتر زیسته بود، بسا که آثاری بدیعتر، زیباتر و دلپسندتر پدید میآورد.
(زرین کوب، با کاروان حله)
نکته: پسوند «تر» در صفتهای تفضیلی همواره با نیمفاصله به صفت میچسبد. اما واژههای مهتر، بهتر، کهتر، بیشتر و کمتر همیشه بدون فاصله نوشته میشوند.
حروف اضافه همراه با صفت تفضیلی
صفت تفضیلی در زبان فارسی معمولاً با حروف اضافه خاصی همراه میشود. این حروف اضافه «از»، «که» و «تا» هستند. صفت تفضیلی در فارسی به طور معمول متممی دارد که با حرف «از» میآید. برای مثال، جمله زیر را ببینید.
دایه مهربانتر از مادر شدهای.
در جمله فوق، «مادر» متممی است برای «مهربان». صفت تفضیلی بیانکننده برتری موصوف نسبت به متمم است. برای مثال، در عبارت «دانشآموزی کوشاتر از همه»، صفت «کوشاتر» برتری موصوف یعنی «دانشآموز» را نسبت به متمم یعنی «همه» بیان میکند.
اما گاهی بهجای «از» حرف «تا» را بهکار میبریم. در این صورت ساختمان جمله نسبت به حال قبلی تغییراتی میکند. برای مثال جمله زیر را ببینید.
قطعات در ولایتی مثل ایران البته که ارزانتر است تا در اروپا و امریکا.
(آلاحمد، غربزدگی)
حالت دیگری نیز وجود دارد و آن استفاده از «که» است. مانند جمله: «علم بهتر که ثروت»، اما این حالت در فارسی معیار چندان کاربردی ندارد.
نکته: گاهی نیز در حالتی که بیشتر در فارسی کهن وجود دارد و از نظر ادبی زیبا است، صفت تفضیلی را بهکار میبرند، برای مثال در عبارت «داناترِ مردم» یا «خوبروترِ آدمیان». اما به طور معمول پسوند «ین» را به آخر صفت تفضیلی اضافه میکنند و کلمه بعد را هم به صورت جمع میآورند. برای مثال میگویند: «پیغمبر داناترین آدمیان است».
سوالات متداول
برای درک بهتر مطلب «صفت تفضیلی چیست» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسشهای رایج در این خصوص پاسخ دادهایم.
صفت تفضیلی در فارسی را چگونه تشخیص دهیم؟
صفت تفضیلی به عنوان نوعی از صفت در زبان فارسی و درجهای از صفت بیانی، برای نشان دادن برتری است. برای تشخیص صفت تفضیلی در یک جمله، میتوانید به پسوند آن یعنی «تر» دقت کنید یا حروف اضافه همراه آن (از، که، تا) را پیدا کنید. با توجه به این موارد، میتوانید به راحتی صفت تفضیلی را در یک جمله تشخیص دهید.
صفت تفضیلی عربی در فارسی چگونه بهکار میرود؟
صفتهای تفضیل در عربی بر وزن «اَفعل» ساخته میشوند و به همان شکلی که هستند در فارسی استفاده میشوند. مانند ارشد، اعظم، اعلم، اصلح و... که در زبان فارسی بدون «تر» میآیند و حکم صفت عادی دارند.
صفت تفضیلی مستقل چیست؟
بعضی از صفتها در فارسی میتوانند مفهوم سنجش را داشته باشند، اما پسوند بدون «تر». از این واژهها میتوانیم به بیش، به، کم، جلو، عقب، پیش، افزون و... اشاره کنیم. اما توجه کنید که آنها باید در نقش مسند در فارسی باشند. مانند «به» در «به از دیگران است». صفتهای تفضیلی عربی که در فارسی هم رایج شدهاند از این قبیل صفات تفضیلی مستقلاند و بنابراین استفاده از آنها با پسوند «تر» صحیح نیست.
فرق صفت تفضیلی و صفت عالی در فارسی چیست؟
صفت عالی یا برترین هم در کنار صفت برتر یا تفضیلی از جمله صفتهایی است که برای سنجش استفاده میشود. این صفت با اضافه کردن پسوند «ترین» به آخر صفت ساده یا بیانی در زبان فارسی ساخته میشود، پیش از اسم در جمله به کار میرود و برای سنجش اسم نسبت به همه افراد نوع خود استفاده میشود.
تمرین برای صفت تفضیلی در فارسی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «صفت تفضیلی چیست» میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر کدام آمده است.
تمرین
در نمونههای زیر صفت تفضیلی را بیابید.
سوال ۱: آسمان شب تیرهتر از هر زمان است.
جواب: آسمان شب تیرهتر از هر زمان است.
سوال ۲: این کوه بلندتر است تا آن کوهها که در ممالک دیگر سیاحت میکردی.
جواب: این کوه بلندتر است تا آن کوهها که در ممالک دیگر سیاحت میکردی.
سوال ۳: واژگان او شیواتر که همگان.
جواب: واژگان او شیواتر که همگان.
سوال ۴: بهار آمده است و این گلها از همیشه جلوهگرترند.
جواب: بهار آمده است و این گلها از همیشه جلوهگرترند.
سوال ۵: ستارهای روشنتر از همگان در چشمان منی.
جواب: ستارهای روشنتر از همگان در چشمان منی.
سوال ۶: زهر از آن دست کریمش بنوش
تا که شوی مهتر حلواییان
مولانا
جواب: زهر از آن دست کریمش بنوش
تا که شوی مهتر حلواییان
مولانا
سوال ۷: بمان که هرچه بهتر از حضورت محظوظ گردم.
جواب: بمان که هرچه بهتر از حضورت محظوظ گردم.
جمعبندی
در ادامه این مطلب از «مجله فرادرس» نکاتی برای جمعبندی مطلب «صفت تفصیلی در فارسی» برای شما فهرست کردهایم.
- صفت وابستهای است برای اسم، که برای توصیف کردن اسمها یا توضیح درباره آنها استفاده میشود.
- صفت معمولاً بعد از اسم قرار میگیرد.
- گاهی، میتوان صفت را قبل از اسم قرار داد.
- به صفتی که بعد از اسم قرار بگیرد و اسم با «کسره» به آن افزوده شود، صفت بیانی یا توصیفی میگویند. بیشتر اوقات، صفت بیانی در فارسی فقط به بیان چگونگی موصوف نمیپردازد، بلکه از کلیت و شمول آن هم کم میکند.
- برای سنجش صفتی در کسی یا چیزی نسبت به کسان یا چیزهای دیگر، از «صفت مطلق»، یعنی صفت بیانی بدون بیان اندازه به اضافه پسوند «تر» استفاده میکنیم. به این صفت، تفضیلی میگویند.
- آنچه برتری میدهیم، «مفضل» و آنچه بر آن برتری داده شده است را «مفضلعلیه» میگویند.
- «تر» جز در واژههای مهتر، بهتر، کهتر، بیشتر و کمتر با نیمفاصله نوشته میشود.
- حروف اضافه همراه با صفت تفضیلی «از»، «که» و «تا» هستند.
- صفتهای تفضیل در زبان عربی بر وزن «اَفعل» ساخته میشوند و به همان شکل در زبان فارسی هم استفاده میشوند.
آزمون صفت تفضیلی فارسی
۱. در زبان فارسی صفت تفضیلی چگونه تعریف میشود و نشانه اصلی ساخت آن چیست؟
صفت تفضیلی با پسوند «ترین» ساخته میشود و برتری مطلق را نشان میدهد.
صفت تفضیلی ویژگی موصوف را با پسوند «تر»، برجستهتر از بقیه نشان میدهد.
صفت تفضیلی برای بیان کلیت یک ویژگی و بدون مقایسه بهکار میرود.
صفت تفضیلی همیشه قبل از اسم قرار میگیرد و معنی را محدود میکند.
صفت تفضیلی در فارسی زمانی بهکار میرود که بخواهیم یک ویژگی را برای یک شخص یا چیز نسبت به دیگران برجسته کنیم و نشانه اصلی ساخت آن افزودن پسوند «تر» است. گزینههایی مانند «همیشه قبل از اسم قرار میگیرد» فقط جایگاه را توضیح میدهند و به تعریف آن نمیپردازند. عبارت «برای بیان کلیت یک ویژگی» به صفت مطلق مربوط است و صفتی که با «ترین» ساخته میشود، صفت عالی است نه صفت تفضیلی.
۲. کدام جمله، بهترین روش برای تشخیص تفاوت میان صفت مطلق و صفت تفضیلی را بیان میکند؟
صفت مطلق فقط با پسوند «تر» ساخته میشود ولی صفت تفضیلی بدون پسوند ایجاد میگردد.
صفت مطلق همواره با حروف اضافه مانند «از» میآید ولی صفت تفضیلی بدون حرف اضافه میآید.
صفت تفضیلی با پسوند «تر» و مقایسه میان دو اسم شناخته میشود، ولی صفت مطلق بدون مقایسه و بدون پسوند است.
هر صفتی که قبل از اسم قرار گیرد، تفضیلی است و صفتی که بعد از اسم بیاید، مطلق است.
بیان «صفت تفضیلی با پسوند «تر» و مقایسه میان دو اسم شناخته میشود، ولی صفت مطلق بدون مقایسه و پسوند است.» درست است زیرا صفت تفضیلی زمانی به کار میرود که ویژگی یک چیز در مقایسه با چیز دیگر برجسته شود و پسوند «تر» میگیرد اما صفت مطلق هیچ مقایسهای ندارد و بدون این پسوند میآید. باقی موارد نادرست هستند. صفت مطلق با «تر» ساخته نمیشود و جایگاه آن نسبت به اسم یا وجود حروف اضافه نشانه مطلق یا تفضیلی بودن صفت نیست.
۳. در جملهای که هدف آن مقایسه یک فرد با تمام اعضای یک گروه با استفاده از صفت تفضیلی و واژه «همه» است، کدام ساختار درست به کار میرود؟
حسن از همه بچهها سریعتر دوید.
حسن همه بچهها سریعتر دوید.
حسن سریعتر همه دوید.
حسن سریعتر از همه دوید.
در چنین ساختاری، برای برجسته کردن برتری یک فرد نسبت به گروه با صفت تفضیلی و واژه «همه»، باید ابتدا صفت تفضیلی (مثلا «سریعتر») بیاید و سپس عبارت مقایسه (یعنی «از همه»). عبارت «حسن سریعتر از همه دوید.» نشاندهنده مقایسه حسن نسبت به سایرین است. گزینههایی مانند «حسن از همه بچهها سریعتر دوید.» ساختار غیرمعمول یا اضافی دارد و ساختار «حسن همه بچهها سریعتر دوید.» و «حسن سریعتر همه دوید.» در زبان فارسی معیار نادرستاند و هدف مقایسه دقیق را نمیرسانند.
۴. در جملهای که صفت تفضیلی به کار رفته، برای تشخیص مفضل و مفضلعلیه باید به چه نکتهای توجه کرد و تفاوت نقش آنها چیست؟
مفضل همان صفت است و مفضلعلیه معمولاً با حرف اضافه «از» میآید.
مفضلعلیه همیشه بهصورت اسم جمع میآید و بعد از صفت تفضیلی قرار میگیرد، مفضل همیشه مفرد است.
مفضل ویژگی برترییافته است و معمولاً قبل از صفت تفضیلی میآید، مفضلعلیه کسی یا چیزی است که با آن مقایسه میشود.
مفضل و مفضلعلیه هر دو همیشه قبل از صفت تفضیلی قرار میگیرند.
در جمله دارای صفت تفضیلی، «مفضل» آن کسی یا چیزی است که ویژگی برتری یافته را دارد و معمولاً در جایگاه موضوع یا فاعل جمله ظاهر میشود، یعنی قبل از صفت. «مفضلعلیه» فرد یا گروهی است که با مفضل مقایسه میشود و عموماً بعد از صفت تفضیلی با حرف اضافه «از» میآید. پس «مفضل» نقش برتر را دارد و با صفت تفضیلی توصیف میشود، در حالی که «مفضلعلیه» نقشی مقایسهای دارد و معمولاً پس از صفت ذکر میشود. عبارت «مفضل ویژگی برترییافته است و معمولاً قبل از صفت تفضیلی میآید، مفضلعلیه کسی یا چیزی است که با آن مقایسه میشود» درست است چون دیگر پاسخها یا جایگاه اشتباهی برای این عناصر ذکر کردهاند یا نقش و کاربرد را دقیق توضیح ندادهاند.
