تضاد چیست؟ – آموزش به زبان ساده با مثال و تمرین

تضاد یا طباق یا مطابقه یا تطبیق یا تکافو، یکی از آرایه‌های معنوی زبان فارسی است و در جایی وجود دارد که دو یا چند واژه از نظر معنایی، برعکس هم هستند. برای مثال، در مصرع «زشت و زیبا و گل و خار نمی‌دانم چیست» از «صائب تبریزی»، بین واژه‌های «زشت و زیبا» و واژه‌های «گل و خار» آرایه تضاد برقرار است. آرایه تضاد انواع مختلفی دارد و همه آن‌ها از طریق ایجاد تداعی معنایی، ذهن ما را برای درک معنای شعر و متن ادبی به چالش می‌کشند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم تضاد چیست و انواع تضاد را با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین تفاوت تضاد و مقابله و تضاد و پارادوکس را توضیح می‌دهیم و در انتهای مطلب با پرسش‌های چهارگزینه‌ای تمرین می‌کنیم.

تضاد چیست؟

تضاد آوردن واژه‌های با معنای متضاد در یک بیت یا جمله ادبی است. آرایه تضاد باعث ایجاد تداعی معنایی در ذهن مخاطب و بالا رفتن ارزش هنری سخن می‌شود. مطابقه، طباق، تطبیق و تکاپو، نام‌های دیگر آرایه تضاد هستند. آرایه تضاد انواع مختلفی مانند تضاد معنایی، تضاد دوسویه، تضاد واژگانی، تضاد مکانی و... دارد که همه آن‌ها را در همین مطلب و با مثال یاد می‌گیریم.

در ادامه، ابتدا چند مثال از آرایه تضاد را بررسی می‌کنیم سپس انواع تضاد را به‌طور کامل و با مثال‌های جداگانه توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه تضاد از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی در فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول مثال تضاد

در جدول زیر، چند نمونه از جمله‌های دارای آرایه تضاد را آورده‌ایم و واژه‌های سازنده تضاد در آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.

یادگیری تضاد در فارسی نهم با فرادرس

تضاد یکی از انواع آرایه‌های معنوی زبان فارسی است و ادبیات فارسی پر از آرایه‌های لفظی و معنوی است که هرکدام از آن‌ها با روشی متفاوت باعث بالا رفتن ارزش ادبی و هنری سخن می‌شوند و هرکدام، قواعد خاص خود را دارند. پس برای یادگیری درست هرکدام از آرایه‌های ادبی و شناسایی درست آن‌ها از یکدیگر، باید از آموزش‌های ساده اما کامل و کاربردی استفاده کنیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را اورده‌ایم که در یادگیری آرایه ها و به خصوص آرایه تضاد، مفید هستند.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل مباحث ادبی، فکری و زبانی درس ادبیات فارسی دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع تضاد

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تضاد چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. در این بخش با انواع تضاد آشنا می‌شویم. آرایه تضاد به انواع معنایی، واژگانی، مکانی، فعلی، ضمنی، مدرج، دوسویه، نمادین، ترکیبی و مجازی و کنایی تقسیم می‌شود. در ادامه، تمام انواع تضاد را با مثال و به‌طور جداگانه معرفی می‌کنیم.

• تضاد معنایی
• تضاد واژگانی
• تضاد مکانی
• تضاد فعلی
• تضاد ضمنی
• تضاد مدرج
• تضاد دوسویه
• تضاد نمادین
• تضاد ترکیبی
• تضاد مجازی و کنایی

در ادامه همه انواع آرایه تضاد را با مثال بررسی می‌کنیم پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس، آرایه تضاد را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر بالا آورده‌ایم.

تضاد معنایی چیست؟

در تضاد معنایی، واژه‌های متضاد از نظر معنایی کاملاً برعکس هم هستند. طوری‌که از نظر عقلی فقط بودن یکی از آن‌ها ممکن باشد. برای مثال، انسان یا «زنده» است یا «مرده» و هیچ انسان یا موجودی نمی‌تواند همزمان زنده و مرده باشد. پس بین این دو واژه، تضاد معنایی وجود دارد. برای یادگیری بهتر این نوع تضاد، مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

مثال ۱

بین واژه‌های «پیر» و «برنا (جوان)» در بیت زیر، تضاد معنایی برقرار است زیرا جمع حالت پیری و جوانی در یک انسان و در یک لحظه، از لحاظ عقلی ممکن نیست.

مثال ۲

شاعر در بیت زیر، یکبار در مصرع اول و دوبارِ دیگر در مصرع دوم، با آوردن واژه‌های «شب» و «روز»، آرایه تضاد معنایی ایجاد کرده است.

نکته: در بیت بالا، علاوه بر آرایه تضاد، آرایه «تکرار» نیز وجود دارد. زیرا هرکدام از واژه‌های «شب» و «روز»، دوبار تکرار شده‌اند.

تضاد واژگانی چیست؟

تضاد واژگانی از همراهی دو حالت مثبت و منفی یک واژه ساخته می‌شود. در واقع، تضاد واژگانی زمانی رخ می‌دهد که یکی از دو واژه متضاد، تکرار واژه دیگر باشد که پیشوند منفی‌ساز گرفته است. برای مثال، بین واژه‌های «بافرهنگ» و «بی‌فرهنگ» تضاد واژگانی برقرار است. در ادامه، مثالی از تضاد واژگانی در شعر را بررسی کرده‌ایم.

مثال

صفت «نادان» در بیت زیر، حالت منفی صفت «دانا» است. پس نوع تضاد موجود در این بیت، تضاد واژگانی است.

تضاد مکانی چیست؟

در تضاد مکانی، دو واژه متضاد از لحاظ مکانی و جغرافیایی با هم تقابل دارند. برای مثال، بین واژه‌های «شرق» و «غرب» تضاد مکانی وجود دارد. مثال‌ زیر را مشاهده کنید.

مثال

در بیت زیر، تضاد بین واژه‌های «مشرق» و «مغرب»، تضاد مکانی را ایجاد کرده است.

تضاد فعلی چیست؟

اگر فعل جمله‌های متن یا شعری از نظر معنا با یکدیگر تضاد داشته باشند، تضاد فعلی ایجاد می‌شود. علاوه بر این، وجود تضاد بین مصدرهای فعل‌ها نیز از نوع تضاد فعلی محسوب می‌شود. مانند دو مصدر «ماندن» و «رفتن» که از نظر معنایی مخالف هم هستند. برای درک بهتر این نوع تضاد، به مثال‌های زیر توجه کنید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری فعل فارسی و انواع و قواعد آن‌ها، فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

در بیت زیر، دو فعل «بداد» و «بستاند» از لحاظ معنایی مخالف هم هستند زیرا از دو مصدر متضاد «دادن» و «ستاندن (گرفتن)» ساخته شده‌اند. پس در بیت زیر، تضاد فعلی وجود دارد.

مثال ۲

دو فعل «بفروشم» از مصدر «فروختن» و «خری (بخری)» از مصدر «خریدن» با یکدیگر تضاد دارند. پس در جمله زیر، آرایه تضاد فعلی وجود دارد.

تضاد ضمنی چیست؟

تضاد ضمنی را واژه‌هایی نمی‌سازند که به‌طور ذاتی با هم مخالفت معنایی داشته باشند بلکه دو یا چند واژه که اگر بعد از مرتبط شدن به هم، معنای متضاد پیدا کنند، تضاد ضمنی را می‌سازند. برای مثال، واژه‌های «فیل» و «فنجان» به‌طور کلی با هم متضاد نیستند و اصلاٌ ارتباطی بین آن‌ها برقرار نیست اما وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند و به هم معطوف می‌شوند، ترکیب متضاد «فیل و فنجان» را می‌سازند. مثال زیر را مشاهده کنید.

مثال

کلمه‌های «راه» و «چاه» از نظر معنایی با هم متضاد نیستند اما ترکیب شدن آن‌ها با یکدیگر در بیت زیر، آرایه تضاد ضمنی را ساخته است. «راه» در این بیت به معنای مسیر درست و سالم و «چاه» به معنای مسیر سخت است.

تضاد مدرج چیست؟

واژه مدرّج به معنای درجه‌بندی‌شده است و تضاد مدرج از درجه‌بندی صفت‌های مختلف ایجاد می‌شود. برای مثال، صفت‌های «بزرگ» و «کوچک» درجه‌بندی‌های اندازه هستند پس می‌توانند تضاد مدرج بسازند. به مثال زیر توجه کنید.

مثال

صفت‌های «بزرگ» و «خُرد» در بیت زیر، درجه‌هایی از اندازه هستند. پس در این بیت، آرایه تضاد مدرج وجود دارد.

تضاد دوسویه چیست؟

منظور از تضاد دوسویه، آوردن دو واژه در یک متن یا شعر است که علاوه بر داشتن تضاد معنایی، رابطه میان آن‌ها به هم وابسته و دو سویه باشد. برای مثال، بین «خرید» و «فروش»، تضاد دوسویه برقرار است زیرا هرگاه چیزی خریده شود، یعنی از سوی دیگر، چیزی فروخته شده است. مثال زیر را مشاهده کنید.

مثال

تضاد بین واژه‌های «زن» و «شوی» در بیت زیر، از نوع دوسویه است زیرا تنها درصورتی کسی «شوی (شوهر)» است که کس دیگری «زن» او باشد. همین ارتباط دوسویه برای «زن» نیز وجود دارد.

تضاد نمادین چیست؟

نماد در ادبیات فارسی آرایه ای ادبی است که در آن، یک واژه علاوه بر معنای ظاهری خود به معنایی دیگر نیز دلالت می‌کند. برای مثال، درخت «سرو» در ادبیات فارسی نماد «آزادگی» است زیرا این درخت همیشه استوار و سبز است و حتی سرمای سخت زمستان، او را از پا در نمی‌آورد. حال اگر شاعر یا نویسنده‌ای، دو واژه نمادین را در یک بیت یا متن بیاورد که معنای نمادهای آن‌ها با هم متضاد باشد، آرایه تضاد نمادین ساخته است. به مثال زیر توجه کنید تا این نوع تضاد را بهتر یاد بگیرید.

مثال

در ادبیات فارسی، «هما» نماد سعادت و «بوم (جغد)» نماد شومی و بدبختی است. پس شاعر در بیت زیر، با ایجاد تضاد بین معنای نمادین این دو واژه، تضاد نمادین ساخته است.

تضاد ترکیبی چیست؟

در تضاد ترکیبی، واژه‌های متضاد، اجزای ترکیب‌های وصفی یا اضافی هستند. برای مثال بین ترکیب‌های وصفی «پولدار افسرده» و «فقیر خوشحال»، تضاد ترکیبی برقرار است. یا بین دو  ترکیب اضافی «خوبی خدا» و «بدی شیطان» نیز تضاد ترکیبی وجود دارد.

مثال

در بیت زیر، دو ترکیب وصفی «یک دانا» و «نادان هزار (هزار نادان)» کاملاً متضاد هستند و آرایه تضاد ترکیبی را ساخته‌اند.

نکته: ترکیب وصفی «نادان هزار» در بیت بالا، از نوع مقلوب است. یعنی جای صفت و موصوف در این ترکیب وصفی عوض شده و به‌جای عبارت «هزار (صفت شمارشی) + نادان (صفتی جانشین اسم)»، ترکیب «نادان هزار» آمده است.

تضاد مجازی و کنایی چیست؟

مجاز و کنایه هرکدام، یکی از آرایه‌های معنوی زبان فارسی هستند. در مجاز، یک واژه به معنایی نزدیک به معنای ظاهری خود، دلالت می‌کند و ارتباطی میان معنای ظاهری و معنای مجازی آن برقرار است. برای مثال در جمله «انگشتر را در دستم کردم.»، واژه «دستم» مجاز از «انگشت دست» است.

کنایه‌ها نیز در جایی پیش می‌آیند که جمله یا عبارت یا ترکیب‌هایی وجود داشته باشند، که دارای دو معنای دور و نزدیک باشند و فقط معنای دور آن‌ها درست باشد. برای مثال، جمله «دست شستن از چیزی» کنایه از «رها کردن چیزی» است. تضاد مجازی و کنایی هم در جایی وجود دارد که عبارت‌های متضاد از نظر معنای مجازی یا کنایی خود با یکدیگر تضاد داشته باشند. برای درک بیشتر این نوع تضاد، مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

مثال ۱

در بیت زیر، واژه «سپاهی» مجاز از افراد موجود در سپاه (افراد جنگی) و واژه «شهری» مجاز از افراد موجود در شهر (مردم معمولی و غیرنظامی) هستند. پس بین معنای مجازی این دو واژه، تضاد برقرار است.

مثال ۲

مصرع اول بیت زیر، کنایه از «خوشبخت شدن» و مصرع دوم آن، کنایه از «بدبخت شدن» است پس بین معنای کنایی این دو مصرع، تضاد برقرار است.

مقابله چیست؟

مقابله نوعی از تضاد است که به‌جای آنکه بین دو واژه یا دو ترکیب، رابطه معنایی متضاد وجود داشته باشد، بین بیشتر اجزای یک مصرع با مصرع دیگر یا یک جمله با جمله دیگر، رابطه تضاد وجود دارد. به چنین حالتی، آرایه مقابله می‌گوییم. به‌عنوان یک مثال ساده از مقابله، می‌توانیم بگوییم در این عبارت مقابله وجود دارد: «خوشی، نیامده رفت و غم آمد و ماند.» در ادامه، نمونه‌های دیگری از این نوع تضاد را برررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری همه آرایه‌های ادبی فارسی از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی زبان فارسی فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

در بیت زیر، معنای کل مصرع اول با معنای کل مصرع دوم، متضاد است پس دو مصرع این بیت، در حال مقابله (رویارویی) با هم هستند و آرایه مقابله را ساخته‌اند.

مثال ۲

دو مصرع بیت زیر نیز هم از لحاظ معنایی و هم از نظر کلمه‌ها، با هم متضاد هستند و آرایه مقابله را ایجاد کرده‌اند.

تفاوت تضاد و مقابله چیست؟

مقابله نوعی از تضاد است. در آرایه تضاد، کلمه‌ها، گروه‌ها و ترکیب‌ها با هم متضاد هستند اما در مقابله، دو مصرع یک بیت با یکدیگر و کل یک جمله با کل جمله‌ای دیگر تضاد دارند. برای درک بهتر این موضوع کافی است جدول زیر را مشاهده کنید.

تفاوت تضاد و پارادوکس چیست؟

پارادوکس یا متناقض نما یکی از آرایه‌های ادبی است که در آن، دو حالت متضاد، با هم جمع شده‌اند. برای مثال، در عبارت «غم شاد‌ی‌آور» پارادوکس وجود دارد زیرا دو واژه «غم» و «شادی»، متضاد هستند اما در این عبارت با یکدیگر جمع شده‌اند. پس هر نوع تضادی، پارادوکس نیست اما می‌توانیم بگوییم در هر پارادوکسی، تضاد نیز وجود دارد. در این بخش نمونه‌‌هایی از آرایه پارادوکس را بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید تفاوت پارادوکس و تضاد چیست و چگونه آن‌ها را تشخیص بدهیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر آرایه پاردوکس و مقایسه تضاد و پارادوکس، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

گروه اسمی «حاضر غائب» در بیت زیر، آرایه پاردوکس است زیرا دو واژه «حاضر» و «غائب» از نظ معنایی کاملاً مخالف هستند و از نظر منطقی ممکن نیست که یک چیز یا انسان درآن واحد، هم حاضر و هم غائب باشد.

مثال ۲

در بیت زیر، انفاس عیسوی (نفس عیسی)، شاعر را کشته است. درصورتیکه دم مسیحایی انسان‌های مرده را زنده می‌کند. پس «کشتن» و «انفاس عیسوی» با هم متضاد هستند و اینکه شاعر، دم مسیحایی را باعث کشته شدن خود می‌داند، پارادوکسی زیبا را ساخته است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه پاردوکس را به‌طور مفصل توضیح داده‌ایم و مثال‌های زیادی از آن را برررسی کرده‌ایم.

نمونه سؤال آرایه تضاد

حالا که یاد گرفتیم تضاد چیست و انواع آن را نیز با مثال بررسی کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین، باید در هر سؤال، گزینه درست مورد نظر خود را انتخاب کنید سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. با هر پاسخ درست، یک امتیاز خواهید گرفت و در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها می‌توانید امتیار نهایی خود را با کلیک بر روی گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده کنید. هرچه این امتیاز به عدد ده نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهنده یادگیری بهتر شما است.

جدول خلاصه نکات تضاد در ادبیات فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم تضاد چیست و همه انواع آن مانند تضاد معنایی، تضاد واژگانی، تضاد دوسویه، تضاد نمادین، تضاد کنایی و مجازی و... را با مثال معرفی کردیم. همچنین آرایه مقابله و تفاوت مقابله و تضاد را توضیح دادیم. سپس تفاوت آرایه تضاد و آرایه پاردوکس را با مثال بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها، تمرین کنید و میزان یادگیری خود را نیز بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل مبحث آرایه تضاد، کل مطلب را مطالعه کنید.