تشبیه چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

تشبیه یکی از رایج‌ترین آرایه‌های ادبی معنوی در ادبیات فارسی است و به این معناست که شاعر یا نویسنده، در کلام خود، چیزی را به چیز دیگری مانند کند. به‌طور مثال، در مصراع «شادمان گشت و دو رخساره چون گل بفروخت»، «رخساره» در برافروختگی و سرخ‌رنگی به «گل» تشبیه شده است. هر تشبیهی چهار رکن اساسی دارد که عبارتند از: مشبه، مشبه‌به، وجه شبه و ادات تشبیه. در این مطلب از مجله فرادرس، علاوه‌بر اینکه توضیح می‌دهیم تشبیه چیست، ارکان آن را نیز بررسی می‌کنیم.

در ادامه همین مطلب، انواع تشبیه را نیز بررسی کرده و هر کدام را با مثال توضیح می‌دهیم. سپس روش تشخیص این آرایه و تفاوت آن را با آرایه استعاره توضیح می‌دهیم. در پایان، ۲۰ سؤال چهارگزینه‌ای را برای یادگیری بهتر این مبحث به مخاطبان ارائه می‌کنیم.

تشبیه چیست؟

«تشبیه» یکی از پرکاربردترین صنایع ادبی فارسی است و چون به معنای کلام مربوط می‌شود، در دسته آرایه‌های ادبی معنوی قرار می‌گیرد. در آرایه تشبیه، شاعر یا نویسنده ادعا می‌کند که یک فرد، شیء یا پدیده، در مورد یک صفت یا ویژگی خاص، به فرد، شیء یا پدیده دیگری شبیه است. تشبیه هم در ادبیات کهن و هم در ادبیات معاصر به کار رفته است.

در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، آرایه تشبیه و ساختار آن به‌طور دقیق آموزش داده شده است. از طریق لینک زیر می‌توانید به این آموزش کاربردی دسترسی داشته باشید.

برای آشنایی بیشتر با این آرایه به مثال زیر توجه کنید.

در این بیت، شاعر «دانش» را به «چراغ» تشبیه کرده و معتقد است که هم چراغ و هم دانش، هر دو دارای ویژگی «روشنگری» هستند. همچنین «دانش» را به «جوشن» و زره نیز تشبیه کرده و باور دارد که دانش مانند جوشن، انسان را از خطرات حفظ می‌کند.

هر تشبیه با کنار هم آمدن اجزای یکسانی تشکیل می‌شود که آن‌ها را «ارکان» تشبیه می‌نامیم. در بخش بعد، با مثال نشان می‌دهیم که ارکان تشبیه چیست و به چند دسته تقسیم می‌شود.

جدول ارکان تشبیه

هر تشبیهی چهار جزء و در واقع، چهار رکن دارد. برای اینکه بدانید ارکان تشبیه چیست، کافی‌ست به جدول زیر دقت کنید. برای آشنایی بیشتر با ارکان تشبیه، مشاهده فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس را توصیه می‌کنیم.

به مشبه و مشبه‌به، طرفین تشبیه نیز گفته می‌شود.

در ادامه، هر کدام از ارکان تشبیه را به صورت جداگانه بررسی می‌کنیم.

مشبه

گفتیم مشبه، فرد، شیء یا پدیده‌ای است که آن را به چیز دیگری تشبیه می‌کنیم. مشبه‌ها همیشه در تشبیه حضور دارند. گاهی ممکن است شاعر برای اشاره به مشبه از ضمیر جدا یا پیوسته استفاده کند.

برای اینکه بیاموزید کاربرد مشبه در ساختار تشبیه چیست، به مثال زیر توجه کنید. در بیت زیر، ضمیر متصل «ـَ ش» نقش مشبه را به عهده گرفته و به «آیینه» تشبیه شده است.

مشبه به

مشبه‌به آن بخش از تشبیه است که شاعر ادعا می‌کند مشبه به آن شباهت دارد. مشبه‌به نیز مانند مشبه، همیشه باید در تشبیه حضور داشته باشد.

توجه داشته باشید که وجه شبه، یعنی ویژگی مشترک میان مشبه و مشبه‌به، معمولاً در مشبه‌به قوی‌تر است. همچنین خود مشبه‌به هم باید برای مخاطب شناخته‌شده‌تر و مشهورتر از مشبه باشد. با توجه به مثال زیر، به‌خوبی یاد می‌گیرید که کاربرد مشبه‌به در تشبیه چیست.

در بیت زیر، «قامت یار» (مشبه) به «سرو» (مشبه‌به) تشبیه شده است. ویژگی «بلندی و راست‌قامت بودن» وجه شبه این تشبیه محسوب می‌شود. این ویژگی در «سرو» نسبت به «یار شاعر»، نمود بیشتری دارد.

در عین حال، برای مخاطبی که این بیت را می‌خواند، درخت سرو (مشبه‌به) مشهورتر و شناخته‌شده‌تر از یار شاعر (مشبه) است.

وجه شبه

ویژگی و صفت مشترکی که میان مشبه و مشبه‌به وجود دارد، وجه شبه نامیده می‌شود. با مطالعه مثال زیر به‌طور کامل می‌آموزید که نقش وجه شبه در ساختار تشبیه چیست.

در مثال زیر، «زندگی شاعر» به «جویباری غریب» تشبیه شده است. ویژگی مشترک آن‌ها نیز «آرام و پرغرور گذر کردن» است. این ویژگی در مشبه‌به (جویبار) نسبت به مشبه (زندگی شاعر) نمود بیشتری دارد.

حضور وجه شبه در تشبیه اجباری نیست و می‌توان وجه شبه را از تشبیه حذف کرد. تشبیه‌ها براساس وجود یا عدم وجود وجه شبه به دو دسته زیر تقسیم می‌‌شوند:

• تشبیه مُجمَل: به تشبیهی که وجه شبه از آن حذف شده باشد، تشبیه مجمل می‌گویند.
• تشبیه مفصل: تشبیهی است که در آن وجه‌ شبه ذکر شده باشد.

تشبیه مجمل از تشبیه مفصل خیال‌انگیزتر است و برای مخاطب لذت ادبی بیشتری دارد، زیرا با حذف وجه شبه، ذهن مخاطب برای کشف ویژگی مشترک مشبه و مشبه‌به، به تکاپو می‌افتد و موجب التذاذ ادبی او می‌شود.

ادات تشبیه

مشبه، مشبه‌به و ادات تشبیه، بسته به اینکه در چه تشبیهی به کار رفته باشند، صورت‌های متنوعی دارند اما ادات تشبیه همیشه کلمه‌های ثابتی هستند که در تشبیه‌های مختلف تکرار ‌می‌شوند. در فهرست زیر نشان داده‌ایم که رایج‌ترین ادات تشبیه چیست و شامل چه مواردی می‌شود:

• مانند
• مثل
• چون
• چو
• همچو
• همچون
• چنانچون
• گویی
• همانا
• مانا

در مثال زیر نشان داده‌ایم که کاربرد ادات تشبیه در آرایه تشبیه چیست. در این مثال، «روز» (مشبه) به «شب» (مشبه‌به) و «شاعر» (مشبه) به «شمع» (مشبه‌به) تشبیه شده است. «چو» نیز نقش ادات تشبیه را به عهده دارد و رابطه شباهت را نشان می‌دهد.

ادات تشبیه را نیز مانند وجه شبه می‌توان از تشبیه حذف کرد. تشبیه‌ها براساس وجود یا عدم وجود ادات تشبیه به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• تشبیه مؤکد: در این نوع از تشبیه، ادات تشبیه وجود ندارد. به تشبیه مؤکد، تشبیه بالکنایه یا محذوف‌الادات هم گفته می‌شود.
• تشبیه مرسل یا صریح: در تشبیه مرسل، از ادات تشبیه استفاده می‌شود.

تشبیه مؤکد از تشبیه مرسل هم خیال‌انگیزتر است و هم ادعای شباهت میان مشبه و مشبه‌به را به اوج خود می‌رساند.

به تشبیهی که هم وجه‌شبه و هم ادات تشبیه از آن حذف شده باشد، «تشبیه بَلیغ» گفته می‌شود. این نوع از تشبیه در واقع ترکیبی است از تشبیه مؤکد و تشبیه مجمل و از تمامی انواع تشبیه هنرمندانه‌تر و خیال‌انگیزتر است.

روش تشخیص ارکان تشبیه چیست؟

گاهی در برخی از تشبیه‌ها، ارکان تشبیه به‌گونه‌ای کنار هم قرار می‌گیرند که ممکن است مخاطب نتواند آن‌ها را از یکدیگر تشخیص بدهد. برای اینکه بتوانید ارکان تشبیه را به‌آسانی شناسایی کنید، لازم است در مرحله اول، اجزای بیت یا جمله را مرتب کنید. همچنین باید اجزای تشبیه را با استفاده از فعل‌های اسنادی، به صورت یک جمله اسنادی درآورید.

به‌طور مثال، در بیت زیر از آرایه تشبیه استفاده شده است اما شاعر به ضرورت وزن عروضی و قافیه، ارکان تشبیه را جابه‌جا کرده است. این تشبیه را می‌توانیم به این صورت و در قالب یک جمله اسنادی مرتب کنیم: «(من) در وفای عشق تو چو شمع، مشهور خوبانم.» گفتنی است که در این تشبیه، مشبه به صورت ضمیر مستتر (من) آمده است.

اکنون که اجزای این تشبیه را مرتب کرده‌ایم، متوجه می‌شویم که «من» مشبه و «شمع» مشبه‌به آن است. «چو» به‌عنوان ادات تشبیه آمده و «مشهور خوبان بودن» هم وجه شبه آن به حساب می‌آید.

مثال آرایه تشبیه

در بخش قبلی توضیح دادیم که آرایه تشبیه چیست و از چه اجزایی تشکیل می‌شود. در این بخش، کاربردهای این آرایه را با مثال‌های متنوع نشان می‌دهیم.

برای یادگیری مثال‌های بیشتر می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس کمک بگیرید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

مثال اول برای تشبیه

منوچهری در بیت زیر برای زیباتر کردن کلام خود از آرایه تشبیه استفاده کرده است. در این مثال، «شب» در ویژگی «تاریکی و تنگی» به «چاه داستان بیژن و منیژه» تشبیه شده است. کلمه «چو» نیز وجود رابطه شباهت را میان مشبه و مشبه‌به نشان می‌دهد.

بنابراین، ارکان این تشبیه عبارتند از:

• مشبه ← شب
• مشبه‌به ← چاه بیژن
• وجه شبه ← تنگ و تاریک
• ادات تشبیه ← چو

مثال دوم برای تشبیه

در بیت زیر، شاعر صدای «فشافشّ تیر» را به «آواز غول» تشبیه کرده است. هم وجه شبه و هم ادات تشبیه از ساختار این تشبیه حذف شده‌اند. مشبه و مشبه‌به این مثال عبارتند از:

• مشبه ← فشافشّ تیر
• مشبه‌به ← آواز غول

مثال سوم برای تشبیه

شاعر در بیت زیر با بهره‌گیری از آرایه تشبیه، کلام خود را خیال‌انگیزتر کرده است. به‌جز ادات تشبیه، سایر ارکان تشبیه در این بیت حضور دارند. البته شاعر مشبه را به دو مشبه‌به تشبیه کرده است.

در فهرست زیر نشان داده‌ایم که ارکان این تشبیه چیست.

• مشبه ← شب
• مشبه‌به ← زلف حور - رای (اندیشه) اهریمن
• وجه شبه ← تیرگی

مثال چهارم برای تشبیه

در بیت زیر نیز از دو تشبیه استفاده شده است. ارکان تشبیه‌های این بیت در ادامه مشخص شده‌اند.

تشبیه مصراع اول

ارکان این تشبیه عبارتند از:

• مشبه ← افعی
• مشبه‌به ← کمند
• ادات تشبیه ← مانَد

«مانَد» نوعی فعل است که به‌عنوان ادات تشبیه به کار رفته است.

تشبیه مصراع دوم

ارکان این تشبیه شامل موارد زیر هستند:

• مشبه ← آتش
• مشبه‌به ← سِنان
• ادات تشبیه ← مانَد

در هیچ‌کدام از تشبیه‌های این مصراع از وجه شبه استفاده نشده است.

مثال پنجم برای تشبیه

شاعر در بیت زیر «وفای معشوق» را به «عمر» کوتاه خود تشبیه کرده است. در ادامه نشان داده‌ایم که ارکان این تشبیه چیست.

• مشبه ← وفای معشوق
• مشبه‌به ← عمر شاعر
• ادات تشبیه ← چون

این تشبیه وجه شبه ندارد.

مثال ششم برای تشبیه

شاعر در بیت زیر، «پرنده» را به «پیام» تشبیه کرده است. تمامی ارکان این تشبیه را در ادامه مشاهده می‌کنید.

• مشبه ← پرنده
• مشبه‌به ← پیام
• وجه شبه ← پریدن و رفتن
• ادات تشبیه ← مثل

مثال هفتم برای تشبیه

سهراب سپهری در شعر زیر از آرایه تشبیه استفاده کرده است. در این مثال، یک مشبه‌ به دو مشبه‌به تشبیه شده است. در ادامه، توضیح داده‌ایم که ارکان این تشبیه چیست.

• مشبه ← چیزی در دل شاعر
• مشبه‌به ← بیشه نور - خواب دمِ صبح
• ادات تشبیه ← مثل

در این تشبیه از وجه شبه استفاده نشده است.

مثال‌های بیشتری از آرایه تشبیه و کاربرد آن در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس ارائه شده است.

یادگیری آرایه استعاره با فرادرس

تشبیه یکی از آرایه‌هایی است که نه‌تنها کاربرد فراوانی دارد، بلکه پایه و مبنای برخی دیگر از آرایه‌های ادبی نیز هست. به‌طور مثال، انواع آرایه استعاره براساس آرایه تشبیه شکل می‌گیرند و اساساً وجود آن‌ها به آرایه تشبیه وابسته است.

در صورتی که بخواهید در کنار آرایه تشبیه، با آرایه استعاره و ساختار آن نیز آشنا شوید، فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس حتماً برایتان مفید خواهند بود.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس

چنانچه بخواهید علاوه‌بر تشبیه و استعاره، سایر آرایه‌های ادبی فارسی را هم بشناسید، پیشنهاد می‌کنیم مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را تهیه و مشاهده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

جدول انواع تشبیه

از آنجایی که تشبیه کاربرد فراوانی در ادبیات فارسی داشته و دارد، شاعران کوشیده‌اند تا با ایجاد تغییراتی در این آرایه، آن را به اشکال متنوعی به کار ببرند. به همین خاطر، این آرایه صورت‌ها و انواع گوناگونی را در بر می‌گیرد.

در جدول زیر، به برخی از انواع آرایه تشبیه اشاره کرده‌ایم.

در بخش‌های بعدی نشان می‌دهیم که انواع تشبیه چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد.

تشبیه حسی و غیرحسی

در برخی از تشبیه‌ها، طرفین تشبیه حسی هستند. به این صورت که می‌توان آن‌ها را با حواس پنجگانه درک کرد. برعکس، مشبه و مشبه‌به غیرحسی، از نوع عقلی هستند و با حواس پنجگانه درک نمی‌شوند.

تمامی تشبیه‌ها براساس حسی یا غیرحسی بودن طرفین تشبیه به چهار دسته زیر تقسیم می‌‌شوند.

• مشبه و مشبه‌به هر دو حسی هستند.
• مشبه حسی است اما مشبه‌به غیر حسی است.
• مشبه‌به غیرحسی است اما مشبه حسی است.
• مشبه و مشبه‌به هر دو از نوع غیرحسی هستند.

با توجه به مثال‌های زیر، تشبیه‌های حسی و غیرحسی را بهتر می‌آموزید.

مثال برای تشبیه حسی

در مثال زیر، شاعر دو بار از آرایه تشبیه استفاده کرده است. ابتدا «شاعر» (مشبه) به «بحر» (مشبه‌به) تشبیه شده و سپس «مخاطب شاعر» (مشبه) به «ماهی» (مشبه‌به) تشبیه شده است.

در این تشبیه‌ها، هم مشبه و هم مشبه‌به از نوع حسی و ملموس هستند. بنابراین، تشبیه‌های زیر در دسته تشبیه‌های حسی قرار می‌‌گیرند.

مثال برای تشبیه غیرحسی

در مثال زیر، «جان خردمندان» (مشبه) به «گوی چوگان» (مشبه‌به) تشبیه شده است. مشبه از نوع امور غیرحسی است و نمی‌توان آن را با حواس پنجگانه درک کرد. در حالی که مشبه‌به کاملاً حسی و ملموس است.

این تشبیه در دسته تشبیه‌های غیرحسی قرار می‌گیرد.

تشبیه وهمی و خیالی

تشبیه‌ها را براساس واقعی یا غیرواقعی بودن مشبه‌به آن‌ها می‌توان به دو دسته تقسیم‌بندی کرد:

• تشبیه خیالی: مشبه‌به آن واقعی است یا اگر هم غیرواقعی است، دست‌کم اجزای آن در دنیای واقعی وجود دارند.
• تشبیه وهمی: مشبه‌به آن غیرواقعی است و اجزای آن نیز در واقعیت وجود ندارند.

به کمک مثال‌های زیر می‌آموزید که تفاوت این دو نوع تشبیه چیست.

مثال برای تشبیه خیالی

در بیت زیر، «هوا» (مشبه) به «بیشه الماس» (مشبه‌به) تشبیه شده است. اگرچه بیشه الماس در دنیای واقعی وجود ندارد اما هم بیشه و هم الماس، به‌تنهایی واقعیت دارند.

به عبارت دیگر، اجزای مشبه‌به این تشبیه (بیشه و الماس) هر کدام واقعی هستند اما ترکیب آن‌ها واقعیت ندارد.

تشبیه زیر در دسته تشبیه‌های خیالی قرار می‌گیرد.

مثال برای تشبیه وهمی

در این شعر، «چشمانِ زن» (مشبه) به «لانه سیمرغان» (مشبه‌به) تشبیه شده است. می‌دانیم که سیمرغ در دنیای واقعی وجود ندارد. بنابراین، مشبه‌به این تشبیه، همچنین اجزای آن واقعیت ندارند و تشبیه زیر در دسته تشبیه‌های وهمی قرار می‌گیرد.

تشبیه مفرد و مرکب

تشبیه‌ها براساس اجزای تشکیل‌دهنده مشبه و مشبه‌به آن‌ها به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• تشبیه مفرد: مشبه یا مشبه‌به آن یک جزء دارد و از یک چیز تشکیل شده‌ است.
• تشبیه مرکب: مشبه یا مشبه‌به آن چندجزئی است و از چند بخش تشکیل شده‌ است.

برای اینکه ساختار تشبیه‌های مفرد و مرکب را بهتر بیاموزید، به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال برای تشبیه مفرد

در این مثال، «گوهر» (مشبه) به «معرفت» (مشبه‌به) تشبیه شده است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید هم مشبه و هم مشبه‌به دارای یک جزء هستند. بنابراین، تشبیه زیر از نوع مفرد است.

از آنجایی که هم مشبه مفرد است و هم مشبه‌به، به تشبیه زیر، تشبیه «مفرد به مفرد» هم گفته می‌شود.

مثال برای تشبیه مرکب

در تشبیه زیر، «خورشیدی که از پشت البرز طلوع می‌کند» نقش مشبه را به عهده دارد و «دزدی که سر خون‌آلود خود را از پشت دیوار بالا می‌آورد» به‌عنوان مشبه‌به آمده است.

مشاهده می‌کنید که هم مشبه و هم مشبه‌به چندجزئی هستند و یک صحنه یا تصویر ترکیبی را به ذهن مخاطب می‌آورند. به همین دلیل، این تشبیه از نوع تشبیه‌های مرکب است.

از آنجایی که هم مشبه و هم مشبه‌به مثال زیر از نوع ترکیبی هستند، به تشبیه زیر، تشبیه «مرکب به مرکب» هم گفته می‌شود.

تشبیه مطلق و مقید

تمامی تشبیه‌ها از نظر مشروط بودن یا نبودن، به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:

• تشبیه مطلق یا صریح: در این تشبیه، هیچ قید و شرطی وجود ندارد. اغلب تشبیه‌ها از نوع مطلق یا صریح هستند.
• تشبیه مقید یا مشروط: در این تشبیه، برای وجود رابطه شباهت بین مشبه و مشبه‌به، از یک شرط یا قید استفاده می‌شود.

برخی از ادیبان معتقدند که تشبیه مشروط و تشبیه مقید با یکدیگر تفاوت دارند. از نظر ایشان، در تشبیه مشروط از یک «شرط» استفاده می‌شود اما در تشبیه مقید، یک «قید» به کار می‌رود.

برخلاف گفته این دسته از ادیبان، در این مطلب، تشبیه مشروط و مقید را یکسان می‌دانیم و بین آن‌ها تفاوتی قائل نمی‌شویم.

این نوع از تشبیه‌ها را با خواندن مثال‌های زیر بهتر یاد می‌‌گیرید.

مثال برای تشبیه مطلق یا صریح

در تشبیه بیت زیر، «نارنج» (مشبه) به «کفه ترازو» (مشبه‌به) تشبیه شده است. شاعر در بیان این تشبیه از هیچ قید و شرطی استفاده نکرده است. بنابراین، تشبیه بیت زیر از نوع تشبیه‌های مطلق و صریح است.

مثال برای تشبیه مقید یا مشروط

در هر کدام از مصراع‌های بیت زیر از یک تشبیه مشروط استفاده شده است. در مصراع اول، «روی معشوق» (مشبه) به «ماه» (مشبه‌به) تشبیه شده و شرط آن نیز «مشک‌افشان شدن روی ماه است.»

در مصراع دوم نیز «قد معشوق» (مشبه) به «سرو» (مشبه‌به) تشبیه شده به شرط اینکه «سرو لالستان بشود.»

تشبیه ملفوف و مفروق

تشبیه‌های ملفوف و مفروق هر دو ترکیبی از آرایه تشبیه و آرایه لف و نشر هستند. توضیح مربوط به هر کدام را در ادامه می‌خوانید.

• تشبیه ملفوف: در این تشبیه، ابتدا چند مشبه پشت سر هم آورده می‌شوند و در مرحله بعد، مشبه‌های آن‌ها بیان می‌‌شوند.
• تشبیه مفروق: در این تشبیه، چند مشبه و مشبه‌به پشت سر هم می‌آیند، به این صورت که ابتدا هر کدام از مشبه‌ها بیان شده و سپس مشبه‌به مربوط به آن‌ها آورده می‌‌شود.

آرایه لف و نشر را می‌توانید به کمک فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس به‌طور کامل فرابگیرید. در ادامه، مثال‌هایی از تشبیه‌های ملفوف و مفروق بررسی شده است.

مثال برای تشبیه ملفوف

در این مثال، «رویِ دوست» (مشبه) به «شمع آفتاب» (مشبه‌به) تشبیه شده است. در عین حال، «دل دشمنان» (مشبه) نیز به «چراغ مرده» (مشبه‌به) تشبیه شده است.

همان‌طور که مشاهده می‌کنید، ابتدا مشبه‌ها (روی دوست - دل دشمنان) بیان شده‌اند و سپس مشبه‌ها (چراغ مرده - شمع آفتاب) آمده‌اند.

مثال برای تشبیه مفروق

در بیت زیر نیز از آرایه تشبیه استفاده شده است. ۶ تشبیه در این بیت حضور دارند. مشبه و مشبه‌به هر کدام از این تشبیه‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.

• تشبیه ۱: ساق (مشبه) - پولاد (مشبه‌به)
• تشبیه ۲: پی (مشبه) - کمان (مشبه‌به)
• تشبیه ۳: رگ (مشبه) - زه (مشبه‌به)
• تشبیه ۴: سم (مشبه) - الماس (مشبه‌به)
• تشبیه ۵: دل (مشبه) - آهن (مشبه‌به)
• تشبیه ۶: تن (مشبه) - سنگ (مشبه‌به)

در این بیت، ابتدا هر کدام از مشبه‌ها بیان شده‌اند و سپس مشبه‌به آن‌ها آمده است.

تشبیه تسویه و تشبیه جمع

در تشبیه‌های تسویه و جمع از چند مشبه یا مشبه‌به استفاده می‌شود. در ادامه، هر کدام از این تشبیه‌ها را توضیح داده‌ایم

• تشبیه تسویه: در این تشبیه از چند مشبه و یک مشبه‌به استفاده می‌شود.
• تشبیه جمع: در تشبیه جمع، برعکس تشبیه تسویه، یک مشبه و چند مشبه‌به حضور دارند.

در ادامه، مثال‌هایی از تشبیه‌های تسویه و جمع را مشاهده می‌کنید.

مثال برای تشبیه جمع

در این بیت از دو تشبیه استفاده شده است. در تشبیه اول، «باغ» (مشبه‌ اول) و «بوستان» (مشبه‌ دوم) به «نقش خورنق» (مشبه‌به) تشبیه شده‌اند.

در تشبیه بعدی، «دشت» (مشبه‌ اول) و «کوهسار» (مشبه‌ دوم) به «فرش ستبرق» (مشبه‌به) تشبیه شده‌اند.

همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، هر دوی این تشبیه‌ها، دو مشبه و یک مشبه‌به دارند. بنابراین، نتیجه می‌گیریم این تشبیه‌ها از نوع جمع هستند.

مثال برای تشبیه تسویه

بیت زیر دربردارنده یک تشبیه تسویه است، زیرا در آن یک مشبه (من) به چند مشبه‌به (خار و گل) تشبیه شده است.

تشبیه بلیغ اضافی و اسنادی

در بخش‌های قبل گفتیم که تشبیه‌های بلیغ تنها با استفاده از مشبه و مشبه‌به ساخته می‌شوند و در آن‌ها از وجه شبه و ادات تشبیه استفاده نمی‌شود. اکنون باید این نکته را هم اضافه کنیم که تشبیه‌های بلیغ خود به دو دسته تقسیم می‌شوند. انواع تشبیه‌های بلیغ عبارتند از:

• تشبیه بلیغ اضافی: مشبه و مشبه‌به به صورت مضاف و مضاف‌الیه و در قالب یک ترکیب اضافی به کار می‌روند، مانند «کمندِ زلف».
• تشبیه بلیغ اسنادی: مشبه‌و مشبه‌به در قالب یک جمله اسنادی و همراه با فعل ربطی (است، بودن، شدن و...) به کار می‌روند، مانند «رخِ تو لاله است».

تشبیه بلیغ اسنادی و سایر انواع تشبیه در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده‌اند.

تشبیه معکوس، عکس یا مقلوب

در این نوع از تشبیه، ابتدا مشبه به مشبه‌به تشبیه می‌شود و در مرحله بعد، مشبه‌به به مشبه تشبیه می‌شود. به عبارت دیگر، در این تشبیه، هم مشبه و هم مشبه‌به به یکدیگر تشبیه می‌شوند.

توجه داشته باشید که در این نوع تشبیه، وجه شبه حتماً باید حضور داشته باشد. در کادر زیر، مثالی از کاربرد تشبیه معکوس را ارائه کرده‌ایم.

در مثال زیر، یک بار «زلف یار» به «شب» تشبیه شده و بار دیگر، «شب» به «زلف یار» تشبیه شده است. وجه شبه این تشبیه، «تاری و سیاهی» است.

تشبیه مضمر

«مُضمَر» به معنی «پنهان» است و تشبیه مضمر، تشبیهی است که به صورت پنهانی بیان شده باشد. در این نوع از تشبیه‌ها، ساختار معمولی تشبیه به چشم نمی‌خورد اما در بطن کلام، نوعی تشبیه وجود دارد.

به تشبیه مضمر، «تشبیه پوشیده» هم گفته می‌شود. در ادامه، مثالی از کاربرد تشبیه مضمر را بررسی می‌کنیم.

شاعر در بیت زیر، به صورت پنهانی و نامحسوس، معشوق خود را به «ماه» و «شمع» تشبیه کرده و معتقد است که شاعر مانند ماه و شمع نورانی و روشن است.

تشبیه تفضیل

کلمه «تفضیل» به معنی برتری دادن است. در تشبیه تفضیل، شاعر ادعای برتری مشبه بر مشبه‌به را بیان می‌کند. معمولاً به این صورت که ابتدا مشبه را به مشبه‌به تشبیه می‌کند اما در مرحله بعد نظر خود را تغییر داده و مشبه را بر مشبه‌به برتری می‌دهد.

به این نوع از تشبیه، «تشبیه مُرَجَّح» هم گفته می‌شود. با توجه به مثال زیر، به‌خوبی یاد می‌گیرید که این نوع از تشبیه چیست.

در مثال زیر، شاعر ابتدا «گیسوان یار» (مشبه) را در «بلندی» (وجه شبه) به «شب» (مشبه‌به) تشبیه کرده است. سپس در مرحله بعد، از ادعای شباهت میان مشبه و مشبه‌به منصرف شده و می‌گوید که گیسوی یار از شب هم بلندتر است.

تشبیه تمثیل

در تشبیه تمثیل معمولاً مشبه یک پدیده عقلی و مرکب است. مشبه‌به این تشبیه نیز به صورت مرکب و به حالت مَثَل و حکایت بیان می‌شود. برای درک بهتر ساختار این نوع از تشبیه، کافی‌ست به مثال زیر توجه کنید.

در تشبیه زیر، مشبه عبارت است از: «ناآگاه بودن انسان از گردش روزگار و غافل و شاد بودن او». همان‌طور که مشاهده می‌کنید مشبه مرکب است و به امور عقلی (ناآگاهی، غفلت و شادی) ارتباط دارد.

مشبه‌به این تشبیه نیز نوعی تمثیل است که به این صورت بیان می‌شود: «مانند انسانی که بر کشتی سوار شده و با تکان‌های کشتی، تصور می‌کند که خودش ساکن است و در واقع، ساحل است که دارد حرکت می‌کند.»

تشبیه غریب و تشبیه مبتذل

تشبیه‌ها از نظر ارتباط میان مشبه و مشبه‌به، به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• تشبیه غریب: ارتباط زیادی بین مشبه و مشبه این تشبیه وجود ندارد و ذهن به‌سختی متوجه شباهت آن‌ها می‌شود.
• تشبیه مبتذل: ارتباط میان مشبه و مشبه‌به کاملاً آشکار است و ذهن به‌سرعت شباهت میان آن‌ها را تشخیص می‌دهد.

از آنجایی که برای درک تشبیه غریب، ذهن مخاطب به تکاپو می‌افتد، این نوع از تشبیه برای مخاطب التذاذ ادبی بیشتری دارد. برعکس، چون مخاطب، تشبیه مبتذل را در مدت زمان اندکی درک می‌کند، لذت زیادی از آن نمی‌برد.

تشبیه‌های مبتذل در واقع همان تشبیه‌های کلیشه‌ای و تکراری هستند که دیگر برای مخاطبان تازگی و جذابیتی ندارند.

اغلب تشبیه‌هایی که در این مطلب بررسی کردیم از نوع تشبیه غریب هستند. برای تشبیه مبتذل هم می‌توانیم به «تشبیه لب به لعل» اشاره کنیم.

اگر «لب را به سنگ لعل» تشبیه کنیم، به‌گونه‌ای که مخاطب به‌سرعت ارتباط بین «لب» و «لعل» را درک کند، در حقیقت از تشبیه مبتذل استفاده کرده‌ایم.

استخدام

در بخش‌های قبلی به این نکته اشاره کردیم که وجه شبه همان ویژگی و صفت مشترک میان مشبه و مشبه‌به است. اگر وجه شبه برای مشبه و مشبه‌به دو معنی متفاوت داشته باشد، آرایه استخدام شکل می‌گیرد.

برای آشنایی بیشتر با آرایه استخدام و کاربرد آن به مثال زیر توجه کنید. در این مثال، وجه‌ شبه، «خشک بودن» است که در رابطه با مشبه و مشبه‌به دو معنی متفاوت دارد.

«خشکی» برای «چمن» (مشبه) به معنی «بی‌آب» بودن است اما برای «زاهدان» (مشبه‌به) معنای «تعصب و انعطاف‌ناپذیری» را به ذهن می‌آورد.

اضافه تشبیهی چیست؟

اگرچه اضافه تشبیهی هم یکی از انواع تشبیه است اما به خاطر اهمیت بالایی که دارد، آن را به صورت جداگانه توضیح می‌دهیم. در اضافه تشبیهی، مشبه و مشبه‌به به صورت یک ترکیب اضافی بیان می‌شوند.

به عبارت دیگر، مشبه یا مشبه‌به به‌عنوان مضاف و مضاف‌الیه یک ترکیب اضافی به کار می‌روند. برای اینکه بدانید اضافه تشبیهی، به‌عنوان یکی از انواع تشبیه چیست و چه ساختاری دارد، می‌توانید به فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس مراجعه کنید. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

انواع اضافه‌های تشبیهی به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• اضافه مشبه به مشبه‌به: در این حالت، مشبه در جایگاه مضاف‌الیه قرار می‌گیرد و به مشبه‌به (مضاف) اضافه می‌شود.
• اضافه مشبه‌به به مشبه: در چنین حالتی، مشبه‌به در جایگاه مضاف‌الیه قرار دارد و به مشبه (مضاف) اضافه می‌شود.

در این نوع از تشبیه، تنها مشبه و مشبه‌به حضور دارند. وجه شبه و ادات تشبیه در اضافه تشبیهی به کار نمی‌روند. بنابراین، اضافه‌های تشبیهی از نوع تشبیه بلیغ هستند.

در ادامه، مثال‌هایی از اضافه‌های تشبیهی را بیان کرده‌ و ساختار آن‌ها را بررسی کرده‌ایم.

اضافه مشبه به مشبه‌به

در این تشبیه، مشبه و مشبه‌به به صورت ترکیب اضافی آمده‌اند. «علم» مشبه این تشبیه است و در جایگاه مضاف‌الیه قرار گرفته است. «چراغ» نیز مشبه‌به است و در جایگاه مضاف آمده است.

بین مضاف و مضاف‌الیه زیر، مانند سایر ترکیب‌های اضافی، از کسره اضافه (ـِ) استفاده شده است.

اضافه مشبه‌به به مشبه

تشبیه زیر نیز از نوع اضافه تشبیهی است. «رخ» مشبه آن است که به‌عنوان مضاف آمده و «لاله» مشبه‌به این تشبیه است که در جایگاه مضاف‌الیه قرار گرفته است.

میان این مضاف و مضاف‌الیه، کسره اضافه (ـِ) قرار دارد.

روش تشخیص اضافه تشبیهی

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که تشبیه چیست و چه انواعی دارد. در این بخش، روش تشخیص یکی از مهم‌ترین انواع تشبیه، یعنی اضافه تشبیهی را توضیح می‌دهیم.

برای تشخیص اضافه تشبیهی، ساده‌ترین راه این است که با استفاده از مشبه و مشبه‌به، کلمه «مانند» و فعل‌های ربطی، یک جمله اسنادی بسازید. اگر نتیجه آن معنادار بود، یعنی ترکیب مورد نظر از نوع اضافه تشبیهی است.

البته توجه داشته باشید که در برخی از مواقع لازم است جای مضاف و مضاف‌الیه، یا در واقع جای مشبه و مشبه‌به را عوض کنید. به‌گونه‌ای که مشبه در جایگاه نهاد جمله و مشبه‌به نیز در جایگاه مسند قرار بگیرد.

برای یادگیری بهتر این نکته، لازم است به مثال زیر توجه کنید. این مثال نوعی ترکیب اضافی است و از مضاف و مضاف‌الیه تشکیل شده است.

اگر جای مضاف و مضاف‌الیه این ترکیب را عوض کنیم، سپس بین آن‌ها کلمه «مانند» را قرار بدهیم و در نهایت فعل ربطی «است» را اضافه کنیم، این جمله اسنادی ساخته می‌شود: «چشم مانند نرگس است.»

این جمله معنادار است. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که ترکیب اضافی زیر نوعی اضافه تشبیهی است.

اضافه تشبیهی و ساختار آن در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌خوبی آموزش داده شده است.

تفاوت اضافه تشبیهی و اضافه استعاری

با مطالعه بخش قبل یاد گرفتید که اضافه تشبیهی چیست و چه ساختاری دارد. همچنین با نمونه‌هایی از آن آشنا شدید. جالب است بدانید که علاوه‌بر اضافه تشبیهی، در ادبیات فارسی از اضافه استعاری نیز استفاده می‌شود.

اضافه‌های استعاری از نوع استعاره مکنیه هستند و در ساختار آن‌ها، مشبه همراه با یکی از ویژگی‌های مشبه‌به محذوف در قالب ترکیب اضافی قرار می‌گیرند.

در برخی از مواقع، تشخیص اضافه تشبیهی و اضافه استعاری از یکدیگر دشوار می‌‌شود، تا جایی که ممکن است آن‌ها را یکی بدانید. برای جلوگیری از این اشتباه، در بخش حاضر، به تفاوت‌‌های اصلی اضافه تشبیهی و استعاری اشاره می‌کنیم.

تفاوت‌های اصلی اضافه تشبیهی و اضافه استعاری شامل موارد زیر هستند:

• در اضافه تشبیهی، هم مشبه و هم مشبه‌به حضور دارند اما در اضافه استعاری، تنها مشبه‌ به کار می‌رود.
• در اضافه تشبیهی، مشبه‌ می‌تواند در جایگاه مضاف و مضاف‌الیه قرار بگیرد اما در اضافه استعاری، مشبه معمولاً در جایگاه مضاف‌الیه می‌آید.

با توجه به مثال‌های زیر تفاوت اضافه تشبیهی و اضافه استعاری را به‌خوبی یاد می‌گیرید.

در ترکیب اضافی اول، «تن» (مشبه) به «قفس» (مشبه‌به) تشبیه شده است. در واقع، مضاف این ترکیب، مشبه‌به است و مضاف آن نیز نقش مشبه را به عهده دارد. این ترکیب اضافی نوعی اضافه تشبیهی است که هم مشبه و هم مشبه‌به در ساختار آن به کار رفته‌اند.

در ترکیب دوم، ویژگی «آغوش داشتن» به «خورشید» (مشبه) نسبت داده شده است. به عبارت دیگر، ابتدا «خورشید» (مشبه) به یک «انسان» (مشبه‌به) تشبیه شده و سپس مشبه‌به از ساختار تشبیه حذف شده است.

در مرحله بعد، یکی از ویژگی‌های مشبه‌به محذوف، یعنی «آغوش داشتن» در قالب مضاف به این ترکیب اضافه شده است.

در ترکیب اضافی دوم، مضاف‌الیه، مشبه است و مضاف نیز یکی از ویژگی‌های مشبه‌به محذوف به شمار می‌آید.

در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، نکته‌های مهمی در مورد تفاوت اضافه‌های تشبیهی و استعاری بیان شده است.

بررسی بیشتر انواع تشبیه با مثال

در بخش قبلی توضیح دادیم که انواع تشبیه چیست و هر کدام را با مثال بررسی کردیم. در این بخش، مثال‌های بیشتری از انواع تشبیه را با هم تحلیل می‌کنیم.

مثال اول برای انواع تشبیه

تشبیی که در بیت زیر به کار رفته است، هم در دسته تشبیه‌های مضمر قرار می‌گیرد و هم نوعی تشبیه تفضیل به شمار می‌آید.

شاعر در بیت زیر، ادعا کرده که چهره معشوق (مشبه) از آفتاب (مشبه‌به) زیباتر است و جایگاه بالاتری دارد. همین نشان می‌دهد که شاعر در این بیت قصد داشته از تشبیه تفضیل استفاده کند.

از سوی دیگر، سعدی در این بیت یادآوری می‌‌کند که اصلاً قصد تشبیه کردن ندارد اما در عمل، در حال ساختن نوعی تشبیه است. این پنهان‌کاری ادبی موجب شده تا در بیت زیر، تشبیه مضمر شکل بگیرد.

مثال دوم برای انواع تشبیه

در مثال زیر، شاعر ابتدا دو مشبه‌، یعنی «زلف» و «بناگوش» را بیان کرده و سپس، مشبه‌به مربوط به آن‌ها، یعنی «روز» و «شب» را در کلام خود آورده است.

در این بیت، «زلف» به «شب» و «بناگوش» به «روز» تشبیه شده است. تشبیهی که در بیت زیر به کار رفته، از نوع تشبیه ملفوف به شمار می‌آید.

مثال سوم برای انواع تشبیه

در این مثال، «ابر بهار» (مشبه) به چند مشبه‌به، یعنی «چشم»، «دهان» و «کف راد ملک» تشبیه شده است. بنابراین، تشبیه زیر از نوع تشبیه‌های تسویه به حساب می‌آید.

مثال چهارم برای انواع تشبیه

در این مثال، شاعر خود را به «عدم» تشبیه کرده است. به عبارت دیگر، «شاعر» مشبه این تشبیه و «عدم» مشبه‌به آن است. در تشبیه زیر، مشبه از نوع امور حسی و مشبه‌به از نوع امور غیرحسی و معقول است.

مثال پنجم برای انواع تشبیه

در بیت زیر از تشبیه مرکب استفاده شده است. در واقع، هم مشبه و هم مشبه‌به آن هر کدام یک تصویر مرکب و چندجزئی هستند. در ادامه، مشبه و مشبه‌به این تشبیه را مشخص کرده‌ایم.

• مشبه: درفش کاویانی در حالی که بالای سر شاه قرار گرفته است.
• مشبه‌به: تکّه ابری که بر بالای ماه قرار دارد.

در این تشبیه، طرز قرار گرفتن درفش کاویانی بالای سر شاه به تکّه ابری تشبیه شده که بر روی ماه سایه می‌اندازد. «درفش کاویانی» و «ابر»، همچنین «شاه» و «ماه»، دوبه‌دو به یکدیگر تشبیه شده‌اند.

مثال ششم برای انواع تشبیه

تشبیهی که در بیت زیر به کار رفته از نوع اضافه تشبیهی و یکی از مصادیق تشبیه بلیغ است. در این مثال، «نفس» (مشبه) به «ماهی» (مشبه‌به) تشبیه شده است. این مشبه و مشبه‌به در قالب یک ترکیب اضافی به کار رفته‌اند.

مثال هفتم برای انواع تشبیه

شاعر در بیت زیر، «اندیشه» (مشبه) را به «اسب سمند» (مشبه‌به) مخاطب تشبیه کرده است. در عین حال، «خورشید» (مشبه) را نیز به «همت» (مشبه‌به) او تشبیه کرده است.

مشبه در تشبیه اول و مشبه‌به در تشبیه دوم از نوع امور غیرحسی هستند و نوعی تشبیه غیرحسی را پدید آورده‌اند.

مثال هشتم برای انواع تشبیه

با دقت به مثال زیر متوجه می‌شویم که شاعر، یک بار «زمین» (مشبه) را به «هوا» (مشبه‌به) تشبیه کرده و در مرحله بعد، «هوا» (مشبه) را به «زمین» (مشبه‌به) تشبیه کرده است.

تشبیه زیر نوعی تشبیه مقلوب و معکوس به شمار می‌آید. وجه شبه تشبیه اول، «سبکی» و وجه شبه در تشبیه دوم، «سنگینی» است.

دلایل به کارگیری تشبیه

تشبیه هم مانند تمامی آرایه‌های ادبی، ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد و همین ویژگی‌ها باعث می‌شوند، شاعران و نویسندگان از این آرایه در آثار خود بهره ببرند.

در ادامه، توضیح می‌دهیم که دلایل به‌کارگیری آرایه تشبیه چیست و چرا شاعران و نویسندگان از این آرایه معنوی استفاده می‌کنند.

• روشن کردن‌تر کردن مشبه در ذهن مخاطب
• خیال‌انگیزتر کردن سخن
• ایجاد حالت اغراق‌آمیز

نکته‌های تکمیلی هر کدام از این موارد را در ادامه توضیح می‌دهیم.

روشن کردن‌تر کردن مشبه در ذهن مخاطب

گفتیم که مشبه‌به باید نسبت به مشبه، برای مخاطب روشن‌تر و شناخته‌شده‌تر باشد. هنگامی که مشبه به مشبه‌به تشبیه می‌شود، مشبه نیز به واسطه شناخته‌شده بودن مشبه‌به، برای مخاطب روشن‌تر و قابل‌درک‌تر می‌شود.

جایگاه انسان در هستی همواره یکی از موضوعات دشواری است که کمتر کسی امکان درک آن را دارد. شاعر در بیت زیر، برای روشن‌تر شدن این موضوع از آرایه تشبیه استفاده کرده است.

حافظ «قسمت و تقدیر» را به دایره و «انسان‌ها» را به «نقطه‌ دایره» تشبیه کرده است. همین دایره و نقطه موجب می‌‌شوند، مخاطب تقدیر و تسلط آن را بر زندگی انسان، بهتر درک کند.

خیال‌انگیزتر کردن سخن

تشبیه باعث می‌شود شعر یا نثر مورد نظر از خلاقیت بیشتری برخوردار باشد و قوه تخیل مخاطب را نیز تقویت کند.

حافظ در بیت زیر، عشاق را به اشک‌هایی تشبیه کرده که از چشم فرو می‌ریزند. این تشبیه نوعی استخدام نیز هست. برقراری رابطه شباهت بین دو پدیده کاملاً متفاوت، یعنی «اشک» و «عشاق» این بیت را خیال‌انگیزتر کرده است.

ایجاد حالت اغراق‌آمیز

گاهی شاعران یا نویسندگان در بیان رابطه شباهت میان پدیده‌های مختلف، از حد معمول فراتر می‌روند و نوعی حالت اغراق را به وجود می‌آورند. مثلاً چهره معشوق را به قرص ماه تشبیه می‌کنند. این حالت در واقع، آمیزه‌ای از تشبیه و اغراق است.

به‌طور مثال، حافظ در تشبیه مضمر زیر، دهان معشوق خود را به غنچه تشبیه کرده است. می‌دانیم که چنین تشبیهی اغراق‌آمیز است و هرگز در واقعیت وجود نخواهد داشت.

آشنایی با سایر آرایه های ادبی

در مطلبی که پیش رو دارید، نشان دادیم آرایه تشبیه چیست و چه ساختاری دارد. البته آرایه استعاره را هم تا حدودی بررسی کردیم. با این حال، در ادبیات فارسی، آرایه‌های دیگری مانند آرایه جناس، انواع ایهام، واج‌آرایی و... نیز به کار می‌روند که آشنایی با آن‌ها حتماً برایتان سودمند خواهد بود.

به کمک فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس می‌توانید انواع آرایه‌های ادبی فارسی را به‌طور کامل و با مثال یاد بگیرید.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس

در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر نیز نکته‌های مهمی در مورد دستور زبان و ادبیات فارسی بیان شده است که یادگیری آن‌ها برایتان بسیار مفید خواهد بود.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

تفاوت تشبیه و استعاره

هم تشبیه و هم استعاره، کاربرد فراوانی در ادبیات فارسی داشته‌اند و هنور هم بسیاری از شاعران و نویسندگان برای زیباتر کردن کلام خود به سراغ آن‌ها می‌روند.

آرایه استعاره بر مبنای آرایه تشبیه ساخته می‌‌شود. علاوه‌بر این، هر دوی این آرایه‌ها بر پایه رابطه شباهت شکل می‌گیرند. از این رو، ممکن است گاهی تشخیص آن‌ها از یکدیگر برایتان دشوار باشد.

در این بخش، توضیح می‌دهیم که تفاوت آرایه تشبیه و استعاره چیست و چگونه می‌توان آن‌ها را از هم تشخیص داد.

مهم‌ترین تفاوت تشبیه و استعاره این است که در تشبیه، هم مشبه و هم مشبه‌به حضور دارند اما در استعاره، یا مشبه یا مشبه‌به حذف می‌شوند. به عبارت دیگر، در تمامی تشبیه‌ها، هم از مشبه و هم از مشبه‌به استفاده می‌‌شود اما آرایه استعاره، اساساً با حذف یکی از طرفین تشبیه ساخته می‌شود.

اگر مشبه از تشبیه حذف شود، آرایه استعاره مصرحه به وجود می‌آید اما اگر مشبه‌به از ساختار تشبیه حذف شود، آرایه استعاره مکنیه شکل می‌گیرد.

با توجه به مثال‌های زیر، تفاوت بین آرایه‌های تشبیه و استعاره را بهتر می‌آموزید.

در جمله اول، «خورشید» به‌عنوان مشبه، به «الماس» (مشبه‌به) تشبیه شده است. مشاهده می‌کنید که هم مشبه و هم مشبه‌به در ساختار این تشبیه حضور دارند.

در جمله دوم، کلمه «خورشید» دارای آرایه استعاره است. در واقع، «خورشید» (مشبه) ابتدا به انسان (مشبه‌به) تشبیه شده و سپس مشبه‌به (انسان) حذف شده و مشبه به‌تنهایی آمده است. در عین حال، وجود قرینه و نشانه «سرک کشیدن» باعث می‌شود مخاطب به‌سرعت معنای استعاری کلمه «خورشید» و مشبه‌به محذوف آن را متوجه شود.

سؤالات متداول

تا اینجا نشان دادیم که آرایه تشبیه چیست و به چند دسته تقسیم می‌شود. در این بخش، به سراغ سؤالات متداول می‌رویم و در قالب پرسش و پاسخ، نکته‌های تکمیلی را در مورد این آرایه، همچنین انواع و کاربرد آن مطرح می‌کنیم.

آیا در همه تشبیه‌ها وجه شبه در مشبه‌به قوی‌تر است؟

به‌طور معمول، در همه تشبیه‌ها وجه شبه در مشبه‌به قوی‌تر است اما در تشبیه تفضیل، شاعر ادعا می‌کند که وجه شبه در مشبه قوی‌تر است و در واقع، مشبه بر مشبه‌به برتری دارد.

برترین نوع تشبیه کدام است؟

تشبیه بلیغ که در آن تنها از مشبه و مشبه‌به استفاده می‌شود، به‌عنوان برترین و هنرمندانه‌ترین نوع تشبیه شناخته می‌شود. در تشبیه بلیغ، هم وجه شبه و هم ادات تشبیه حذف می‌شوند.

کدامیک از ارکان تشبیه اجباری و کدامیک اختیاری هستند؟

از میان ارکان چهارگانه تشبیه، حضور مشبه و مشبه‌به اجباری است اما کاربرد وجه شبه و ادات تشبیه اختیاری است و می‌توان آن‌ها را از ساختار تشبیه حذف کرد.

آیا در تشبیه می‌توان یک امر حسی را به یک امر غیرحسی تشبیه کرد؟

بله، ولی با این وجود، به نظر بسیاری از ادیبان، تشبیه کردن یک امر حسی به یک امر نامحسوس پسندیده نیست.

تمرین تشبیه

در بخش‌های قبلی، آرایه تشبیه را معرفی کردیم. همچنین توضیح دادیم که انواع تشبیه چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد. در این بخش، برای اینکه تشبیه و کاربردهای آن را بهتر یاد بگیرید، ۲۰ سؤال چهارگزینه‌ای را در اختیارتان قرار می‌دهیم.

برای مرور کردن نکته‌های مربوط به آرایه تشبیه پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس بهره ببرید. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر قرار داده‌ایم.

برای پاسخگویی به این تمرین‌ها، ابتدا صورت هر سؤال را مطالعه کرده و سپس گزینه درست را علامت بزنید. در ادامه، برای اینکه از درستی پاسخ خود مطمئن شوید، لازم است روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» می‌توانید به پاسخ تشریحی هر کدام از سؤال‌ها دسترسی داشته باشید. بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌‌شود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایی که در این آزمون کسب کرده‌اید، نشان داده می‌شود.

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس، تشبیه را به‌عنوان یکی از پرکاربردترین آرایه‌های ادبیات فارسی بررسی کردیم. در واقع، نشان دادیم که تشبیه چیست و چه انواعی دارد. همچنین ارکان تشبیه را با مثال‌های متنوع آموزش دادیم. در ادامه، به تفاوت اصلی آرایه تشبیه با استعاره اشاره کردیم و روش تشخیص تشبیه‌ها را توضیح دادیم. در نهایت، آزمونی ارائه کردیم که با پاسخگویی به آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد آرایه تشبیه ارزیابی کنید.