فرادرسترکیب اضافی در عربی چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
منظور از ترکیب اضافی در عربی همان مضاف و مضاف‌الیه عربی است که در برابر ترکیب وصفی قرار می‌گیرد. روش تشخیص میان این دو ترکیب در زبان عربی متفاوت از زبان فارسی است. همچنین ایجاد چنین ترکیبی در متن‌های عربی قواعد و قوانین خاص خودش را دارد که در این نوشته قصد داریم تمامی آنها را با مثال بررسی کنیم. پس از مطالعه متن، می‌توانیم به وسیله تمرین‌های پایانی دانسته‌هایمان را در این زمینه محک بزنیم.
ترکیب وصفی و اضافی چیست ؟
به این نوشته توجه کنید.
بارانِ زیبا باعث شکوفایی گل‌های لاله می‌شود.
در این نوشته دو نوع ترکیب داریم. اولین ترکیب ما از همراهی دو کلمه «باران» و «زیبا» ساخته شده‌است که با هم یک «ترکیب وصفی» ساخته‌اند. دومین ترکیب ما از همراهی «گل‌های» و «لاله» به وجود آمده‌است. همراهی این دو با هم یک «ترکیب اضافی» ساخته است.
از کجا می‌توانیم چنین ترکیب‌هایی را از هم تشخیص دهیم؟ راه حل آن در زبان فارسی بسیار ساده است. کافی در یک ترکیب اسمی، بعد از کلمه دوم از پسوند «تر» یا فعل لازم «است» استفاده کنیم. هرگاه با حضور این دو کلمه ترکیب معنادار شد باید بدانیم که با یک ترکیب وصفی طرف هستیم و هرگاه معنای آن بهم ریخت، باید آن را به عنوان یک ترکیب اضافی بشناسیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
باران، زیبا است.
گل، لاله است.
بارانِ زیباتر
گلِ لاله‌تر
تمامی آنچه که توضیح دادیم مربوط به ترکیب‌های اسمی در زبان فارسی بود. اما برای تشخیص و تمایز میان این دو ترکیب در زبان عربی از چه روشی باید استفاده کنیم.
تشخیص ترکیب اضافی در عربی
به این نوشته توجه کنید.
رَجُلُ إِطْفاءٍ أَنْقَذَ حَياةَ طِفْلٍ بِشُجاعَةٍ عَجيبَةْ! إِسْمُهُ عليٌ وصورَتُهُ مُنتَشِرَةْ في العَديدِ مِنَ الصُحُفِ.
اگر معنا و مفهوم جملات بالا را فهمیده باشید مشخص می‌شود که شما مفهوم ترکیب اضافی در عربی را درک کرده‌اید. چرا که «رجل إطفاء» ، «حياة طفل» و «صورتُه » همگی مضاف و مضاف الیه هستند.
نکته: به همراهی دو اسم عربی با یکدیگر، یا همراهی اسم و ضمیر عربی با هم، در زبان عربی ترکیب اضافی می‌گویند.
در همین جمله ترکیبی «شجاعةٍ عجیبةٍ» نیز حضور دارد. بر اساس شواهد می‌توانیم حدس بزنیم که این ترکیب، یک ترکیب وصفی است. ترکیب وصفی، از همراهی اسم با یک صفت عربی ساخته می‌شود. در مثال بالا، هر دوی کلمات از نظر اعراب (نکره) و جنسیت (مونث) با هم هماهنگ هستند. پس می‌توانیم نتیجه بگیریم که شجاعة، موصوف و عجیبة، صفت است.
نکته: در زبان عربی موصوف و صفت از نظر اعراب و جنسیت باید با هم مطابقت داشته باشند.
در نتیجه علاوه بر ترجمه می‌توانیم از طریق توجه به این نشانه‌ها درباره نوع ترکیب‌ها راحت‌تر تصمیم بگیریم. اما سوال اینجاست که مضاف و مضاف الیه در عربی چه ویژگی‌هایی در ظاهرشان دارند که تشخیص آنها را از ترکیب‌های وصفی ممکن می‌کند.
برای پاسخ به چنین سوالی باید به تعریف ترکیب اضافی بازگردیم. ترکیب اضافی در عربی از همراهی دو اسم ساخته می‌شود. نکته‌ای که باید مدنظر قرار دهیم این است که می‌توان از همراه «اسم و ضمیر» نیز ترکیب اضافی ساخت.
اگر یک بار دیگر به داستان آتش‌نشان شجاع نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که در ترکیب‌های اضافی «رجلُ أطفاءٍ» و «اسمه علی»، مضاف‌الیه هم به شکل نکره و هم به شکل معرفه ظاهر شده‌است.
اما چه تفاوتی میان ترکیب اضافه نکره یا ترکیب اضافی معرفه وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوال باید به سراغ «أغراض الأضافه» برویم که تعریف آن را در ادامه می‌خوانید.
هدف استفاده از ترکیب اضافی عربی
هرگاه در زبان عربی به سراغ ترکیب اضافی می‌رویم هدف‌مان این است که از قاعده «تعریف» و «تخصیص» استفاده کنیم. اما این دو قاعده چه نقشی در ترکیب اضافی عربی دارند؟
تعریف
در مبحث معرفه و نکره یاد گرفتیم که ترکیب اضافی یکی از مواردی است که باعث می‌شود کلمات از حالت نکره به معرفه تغییر شکل بدهند. معرفه شدن ترکیب اضافی در عربی از آن جهت است که در توضیح کلمه قبل از خودش می‌آید و در مورد آن به ما اطلاعات بیشتری می‌دهد. برای درک بهتر این مبحث بهتر است به مثال بالا رجوع کنیم.
دو ترکیب اضافی «رجل أطفاءٍ» و «اسم علی» را در نظر بگیرید. در ترکیب اول رجل از حالت نکره در آمده، چون با اضافه شدن به «إطفاء» به ما نشان داد که منظور کدام رجل است. همچنین در اسمه، فهمیدیم که منظور اسم آتش‌نشان است و نه کودکی که نجات یافته. با توجه به این تفاسیر می‌توانیم بگوییم از آنجایی که مضاف‌الیه، مضاف را تعریف و آن را برای ما آشنا می‌کند، از حالت نکره به معرفه تغییر شکل می‌دهد.
تخصیص
در این مورد نیز به ترکیب اضافی «رجل أطفاءٍ» بر می‌گردیم. در این ترکیب ما نمی‌دانیم منظورم کدام مرد است اما این را می‌دانیم که از میان مردانی که در جهان وجود دارد، منظور همان کسی است که آتش‌نشان است.
در ترکیب «حیاة طفلٍ» هم فهمیدیم که آتش‌نشان نجات دهنده یک زندگی بوده، اما آن زندگی مشخصا به یک بچه تعلق داشته که به وسیله کار آتش‌نشان نجات پیدا کرده‌است.
گاهی‌اوقات در زبان عربی برای توضیح تخصیص از نحوه شکل‌گیری «مالکیت در ترکیب اضافی» نیز صحبت می‌شود. برای فهم بهتر این مورد مثال زیر را در نظر بگیرید.
سَیّارةُ أَحمَدْ حَديثَةٌ.
ماشین احمد مدرن است.
همان‌طور که می‌دانید احمد اسم علم است. اسم علم عربی نیز جزو اسامی معرفه به حساب می‌آید. در نتیجه کلمه سیارة به کلمه مضاف معرفه تبدیل می‌شود. اما علاوه بر چنین موضوعی می‌توانیم بفهمیم که از میان ماشین‌های متعدد، ماشین احمد مورد نظر ما است. در نتیجه در این ترکیب اضافی به مالکیت ماشین نیز پی می‌بریم. حالا به مثال دیگری توجه کنید.
ضاعَ قَلَمي.
قلمم گم شد.
در این ترکیب با اضافه شدن ضمیر متصل «ي» به قلم می‌فهمیم که منظور هر قلمی نیست. بلکه منظور ما همان آن قلمی است که به من تعلق دارد و در مالکیت من ست.
با در نظر گرفتن هر دوی این مثال‌ها می‌توانیم نتیجه بگیریم که حضور اسم علم و ضمیر، علاوه بر تعریف، مالکیت را نیز نشان می‌دهد. برای فهم بهتر به باکس‌های رنگی زیر توجه کنید.
اسم نکره + اسم نکره = نمایش تخصیص در ترکیب اضافی
سیارة إسعافٍ
اسم نکره + اسم معرفه (عام) = نمایش تعریف در ترکیب اضافی
منظر الغروب
اسم نکره + اسم معرفه (علم) = بیان مالکیت و تعریف در ترکیب اضافی
سیارةُ هاشم
اسم نکره + اسم معرفه (ضمیر) = بیان مالکیت و تعریف در ترکیب اضافی
صدیقه مشهورٌ
اعراب ترکیب اضافی در عربی
کمی بالاتر توضیح دادیم که ترکیب اضافی از مضاف و مضاف‌الیه ساخته شده‌است اما این همه آن چیزی نیست که باید درباره اعراب عربی ترکیب اضافی بدانیم. تکلیف مضاف‌الیه مشخص است. این کلمه در هر کجای جمله که باشد اعرابش مجرور است. اما داستان اعراب‌گذاری برای مضاف جور دیگری پیش می‌رود.
مضاف میتواند در جملات مبتدا و مرفوع باشد، یا مفعول‌به و منصوب باشد یا فاعل و مرفوع باشد یا نقش‌های دیگری در یک جمله بگیرد. اما در نهایت در توضیح اعراب آنها باید اشاره کنیم که این کلمه مضاف است. به مثال‌های زیر توجه کنید.
أَشَعَةُ الشَمسِ مُفیدةٌ.
نور خورشید مفید است.
(أشعةً: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری، مضاف و معرفه به اضافه.)
العَدْلُ أَساسُ الحُکْمِ.
عدل پایه قضاوت است.
(أساسُ: خبر مرفوع به اعراب ظاهری، مضاف و معرفه به اضافه)
جاءَ طَبیبُ الحَيِّ.
دکتر بخش آمد.
(طبیب: فاعل و مرفوع به اعراب ظاهری، مضاف و معرفه به اضافه)
نکته: مضاف‌الیه همیشه و در هر حالتی اعراب مجرور دارد.
انواع ترکیب اضافی در عربی
مضاف و مضاف‌الیه و ترکیب‌های اضافه‌ای که می‌بینیم همگی از دو حالت خارج نیستند. یا «ترکیب اضافی معنوی» هستند و یا «ترکیب اضافی لفظی» محسوب می‌شوند. در ادامه تعریف هر یک از آنها را با مثال‌های مرتبط می‌خوانید.
ترکیب اضافی معنوی
هر وقت بتوانیم سه حرف جر «ل‍ِ»، «مِن» و «في» را به ترکیب اضافی وارد کنیم اما معنی آن تغییری نکند و دست نخورده باقی بماند، می‌توانیم نتیجه بگیریم که این ترکیب اضافی از نوع معنوی است. چرا که در این ترکیب حرف جر در تقدیر قرار گرفته و نوشته نشده‌است. به مثال‌های زیر توجه کنید.
دفترُ الطالبِ --> دفترٌ لطالبٍ
امتحان اللیلِ --> امتحان في لیلٍ
هذه رسالة فاطمة --> هذه رسالةٌ من فاطمة
ترکیب اضافی لفظی
وقتی مضاف اسم فاعل عربی ، اسم مفعول عربی یا صفت مشبهه عربی باشد، چون شبیه فعل مضارع است و مضاف‌الیه در تکمیل آن گفته می‌شود، در نتیجه با یک ترکیب اضافی لفظی مواجه می‌شویم. این ترکیب یکی از قواعد پیچیده دانشگاهی است. اما برای فهم بهتر می‌توانید به مثال زیر توجه کنید.
هذا کاتِبٌ قِصَةً.
(در این ترکیب می‌توانیم کاتب را حذف کنیم. از آنجا که کاتب بر وزن فاعل و متعدی است، قصة برای آن حکم مضاف‌الیه لفظی را دارد.)
نکته: در عربی برخی کلمات هستند که همواره مضاف واقع می‌شوند. به این کلمات «دائم الاضافه» می‌گویند که عبارتند از:
عند – لدى – لدن – بين – وسط – كلا – كلتا – سوى – غير – ذو – بعض – أولوا – قصارى – سبحان – وحد – لبيك – لعمر، قبل، بعد، تحت، خلال، عند، أمام، وراء، خَلف، معَ.
قاعده جمع بستن مضاف
وقتی بخواهیم کلمه‌ای را به صورت مثنی جمع ببندیم، «ان» و «ینِ» مثنی‌ساز را به آخر یک کلمه‌ای اضافه می‌کنیم. از «ان» برای مثنی کردن کلمات مرفوع و از «ین» برای مثنی کردن کلمات منصوب و مجرور استفاده می‌کنیم.
از طرفی دیگر، «ون» و «ین» دو علامتی هستند که با وارد شدن به انتهای یک کلمه از آن جمع مذکر سالم می‌سازند. در این مورد نیز از «ون» برای کلمات مرفوع و از «ین» برای جمع بستن کلمات منصوب و مجرور استفاده می‌شود.
حالا فرض کنید یکی از کلمات جمع، مضاف واقع شود و همراه با ترکیب یک کلمه دیگر، مضاف و مضاف الیه بسازد. در این حالت، کار واجب این است که «ن» انتهایی این جمع‌ها حذف شوند و مابقی کلمه، همان‌طور که نوشته می‌شود به مضاف‌اله اضافه شود.
به عبارتی دیگر، اگر بخواهیم این قاعده را به صورت دستوری و ساده بنویسیم باید بگوییم «کلمات مضاف، وقتی جمع باشند باید «ن» انتهایی‌شان حذف شود.» برای فهمیدن بهتر می‌توانید به مثال‌های زیر توجه کنید.
هُما مُعَلِّما المَدرِسَةْ.
آنها معلمان مدرسه هستند.
(این ترکیب اضافی در اصلی «معلمان المدرسة» بوده است. با آمدن کلمه المدرسة، «ن» انتهای جمع مونث حذف و مابقی کلمه نوشته شده‌است.)
سَمِعْتُ صَوْتَ لِمُعلِّمي المَدرِسَةْ.
صدای متعلق به معلم‌های مدرسه را شنیدم.
(در این ترکیب هم ابتدا با «معلمین المدرسه» طرف بودیم. اما با مضاف واقع شدن، حرف «ن» حذف و مابقی کلمه به همان حالت نوشته شده‌است.)
از این قاعده برای زمان‌هایی که مضاف‌الیه یک ضمیر متصل باشد نیز به همین سبک و سیاق استفاده می‌شود. یعنی بعد از حذف «ن» ضمیر را بدون واسطه به انتهای کلمه اضافه می‌کنیم.
نکته: هر وقت کلمه‌ای هم مضاف‌الیه و هم صفت داشت، حق تقدم با مضاف‌الیه است. چرا که باید بدون واسطه به مضاف بچسبد. بعد از آن نوبت به صفت می‌رسد. مانند مثال زیر:
هَولاءِ کُتُبُ المَکتَبَةِ القَدیمةْ.
اینها کتاب‌های قدیمی کتابخانه هستند.
سوالات متداول مربوط به مبحث ترکیب اضافی در عربی
در این بخش به بعضی از سوالات پر تکرار مرتبط با درس ترکیب اضافی در عربی با اختصار پاسخ می‌دهیم.
ترکیب اضافی چه تفاوتی با ترکیب وصفی دارد؟
در ترکیب اضافی، یک اسم به اسمی دیگر یا یک اسم به ضمیری دیگر اضافه می‌شود. اما در ترکیب وصفی، یک صفت به یک اسم اضافه می‌شود و آن را توصیف می‌کند.
آیا مضاف بودن نقش است؟
خیر، مضاف میتواند مبتدا، خبر، فاعل، مفعول و هر نقش دیگری در جمله داشته باشد.
تمرین ترکیب اضافی در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ترکیب اضافی در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها می‌توانید با استفاده از بخش «جواب» درستی یا نادرستی پاسخ‌هایتان را بفهمید.
- با استفاده از جواب‌های داخل پرانتز، پاسخ مناسب را بنویسید.
من ترید؟ (البائع) (الجرائد)
جواب: هی ترید بائع الجرائد.
سوال۱: ماذا تشتری؟ (الجریدة)( الجزیرة)
جواب: أنا أرید جریدة الجزیرة.
سوال۲: ماذا تطلب؟ (القلم) (المهندس)
جواب: أنا أرید قلمَ المهندسِ.
سوال۳: ماذا تکتب؟ (الواجب) (البیت)
جواب: أنا أکتب واجبَ البیت.
سوال۴: ماذا ترید؟ (العیادة) (الطبیب)
جواب: أنا أرید الذهاب ألی عیادة الطبیب.
سوال۵: من تقصد؟ ( الممرضة) (المستشفی)
جواب: أنا أقصد ممرضة المستشفی.
سوال۶: من تطلب؟ (المدرِّسة) (المدرسة)
جواب: أنا أرید مدرسَّة المدرسة.
سوال۷: من تقصد؟ (المحاسب) (الکلیة)
جواب: أنا أقصد محاسب الکلیة.
جمع‌بندی
در این مطلب یاد گرفتیم که با ترکیب کردن دو اسم یا یک اسم و یک ضمیر، می‌توان ترکیب اضافی ساخت. این ترکیب از مضاف و مضاف‌الیه ساخته شده‌است. همچنین یاد گرفتیم که مضاف بودن نقش نیست. بلکه مضاف میتواند هر نقشی در جمله داشته باشد به شرط آنکه «تنوین» یا «ال» معرفه‌ساز نداشته باشد. همچنین، در صورتی که مضاف بخواهد در حالت جمع یا مثنی به کلمه دیگری بچسبد باید ابتدا «ن» انتهایی کلمه را حذف و سپس به کلمه دیگری اضافه شود.
