اسم جامد و مشتق چیست؟ – در ادبیات فارسی با مثال و تمرین

اسم‌های فارسی از نظر ساختمان کلمه به دو نوع جامد و مشتق تقسیم می‌شوند. اسم جامد مانند «دل» از یک جزء تشکیل شده و بن افعال در ساختارش وجود ندارد. اما در ساختار اسم مشتق مانند اسم «نوازنده (نواز + -َ نده)» که از دو یا چند جزء تشکیل می‌شود، می‌تواند بن فعل نیز وجود داشته باشد. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال یاد می‌گیریم که تفاوت اسم جامد و اسم مشتق چیست و چگونه می‌توانیم این اسم‌ها را تشخیص دهیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم.

اسم جامد و اسم مشتق چیست؟

اسم‌هایی که از یک جزء تشکیل شده‌اند که آن یک جزء، بن فعل نیست، جامد و اسم‌هایی از بن ماضی یا بن مضارع افعال ساخته شده‌اند و بیش از یک جزء دارند، مشتق هستند. البته اسم‌های مشتق می‌توانند از چیزی جز بن فعل نیز ساخته شوند و نکته مهم درباره آن‌ها، این است که باید در ساختمان آن‌ها، یک جزء معنادار و حداقل یک وند، وجود داشته باشد. برای مثال اسم «گوش» جامد است و اسم «گوشواره» که از دو جزء «گوش (اسم جامد) + واره (پسوند)» ساخته شده است، اسم مشتق است. در ادامه‌، ساختارهای دیگر اسم مشتق را با مثال بررسی خواهیم کرد.

برای یادگیری بهتر انواع اسم فارسی، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم‌ آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.

در ادامه، ابتدا در یک جدول، نمونه‌هایی از اسم‌های جامد و انوع اسم‌های مشتق، مرکب و مشتق مرکب را مشاهده می‌کنیم و بعد از آن، هرکدام از این اسم‌ها را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

مثال اسم جامد و اسم مشتق

اسم‌ها از نظر تعداد و نوع تکواژهایی که در آن‌ها به کار رفته است، به چهار نوع جامد، مشتق، مرکب و مشتق مرکب تقسیم می‌شوند که در جدول زیر، ساختارهای کلی این چهار اسم را آورده‌ایم تا با آن‌ها آشنا شوید. در بخش‌های بعدی، هرکدام از این اسم‌ها را با مثال و راه حل تشخیصشان، بررسی می‌کنیم.

یادگیری اسم جامد و اسم مشتق در فارسی نهم

تا اینجا یاد گرفتیم اسم جامد چیست و اسم مشتق چیست و تفاوت اسم جامد و اسم مشتق چیست. هرکدام از این اسم‌ها، در زبان فارسی کاربردی دارند و نقش خاصی را ایفا می‌کنند. یعنی این اسم‌ها در زبان، به‌تنهایی استفاده نمی‌شوند بلکه در جمله‌ها به کار می‌روند و هرکدامشان دارای نقش دستوری متفاوتی هستند. برای مثال، اسم‌های جامد و مشتق می‌توانند نقش‌ فاعلی، نقش مفعولی، نقش نهادی، نقش قیدی و... را داشته باشند. پس علاوه بر شناخت ساختمان اسم‌ها، لازم است که با نقش‌ها و کاربردهای آن‌ها در جمله نیز آشنا باشیم. به همین دلیل، در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها، یادگیری خود را در مبحث اسم فارسی، کامل کنید.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
• فیلم‌ آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل‌تر مباحث مختلف ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

انواع اسم از نظر ساختمان

اسم‌ها از نظر ساختمان خود به چهار نوع زیر تقسیم می‌شوند.

• اسم جامد
• اسم مشتق
• اسم مرکب
• اسم مشتق مرکب

برای یادگیری بهتر اسم‌ها و گروه‌های اسمی فارسی، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم‌ آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

ابتدا در جدول زیر، نمونه‌هایی از این چهار نوع اسم را در کنار هم می‌بینیم تا بتوانیم آن‌ها را با هم مقایسه کنیم و دربخش‌های بعد، هر کدام را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

جدول انواع اسم از نظر ساختمان

در جدول زیر، نمونه‌هایی از انواع ساختمان اسم را آورد‌ه‌ایم و همراه با یک مثال، توضیحی کوتاه درباره هرکدام از آن‌ها نیز داده‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره انواع بن فعل و راه‌های شناخت آن‌ها، توضیح داده‌ایم.

در ادامه به توضیح هرکدام از این اسم‌ها به‌طور جداگانه، با پرکاربردترین انواعشان و راه حل تشخیصشان می‌پردازیم.

اسم جامد چیست؟

در ساختمان اسم جامد، تنها یک جزء معنادار وجود دارد و همان یک جزء هم نباید بن ماضی یا مضارعِ فعل باشد. در واقع، تفاوت اسم ساده با اسم جامد همین است که در مبحث اسم ساده، بودن یا نبودن بن فعل در ساختمان اسم، اهمیتی ندارد وگرنه اسم ساده نیز مانند اسم جامد، از یک جزء معنادار ساخته می‌شود. پس هر اسم جامدی، ساده است اما هر اسم ساده‌ای، جامد نیست. برای مثال اسم «ساز» که بن مضارع فعل «ساختن» است، اسمی ساده است اما اسم جامد نیست. همچنین اسم جامد از یک تکواژ آزاد دستوری (معنادار) ساخته شده است و هیچ تکواژ معناساز یعنی هیچ پیشوند و میان‌وند و پسوندی در ساختارش وجود ندارد.

پیش از بررسی مثال‌های بیشتری از اسم جامد و بیان راه حل تشخیص آن، پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس، مبحث بن فعل را به‌خوبی یاد بگیرید تا در شناسایی اسم جامد، دچار اشتباه نشوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

مثال اسم جامد

در جدول زیر، ساختمان نمونه‌های بیشتری از اسم‌های جامد را بررسی می‌کنیم تا بهتر بدانیم که اسم جامد چیست.

تشخیص اسم جامد

اگر اسمی از یک جزء معنادار ساخته شده بود و آن یک جزء هم، بن ماضی یا مضارع فعلی نبود، آن اسم، جامد است. پس مهم‌ترین نکته برای شناسایی اسم جامد این است که در ساختار اسم جامد، هیچ بن فعلی وجود ندارد. در جدول زیر، مراحل شناسایی اسم جامد را با یک مثال توضیح داده‌ایم.

اسم مشتق چیست؟

اسم مشتق از ترکیب یک تکواژ آزاد (معنادار) با یک یا چند تکواژ معناساز (وند) ساخته می‌شود. برای مثال اسم «دلیرانه» از یک جزء معنادار «دلیر» و یک جزء معناساز «انه» ساخته شده است. آن جزء معناداری که در اسم‌های مشتق وجود دارد، می‌تواند بن فعل، اسم، صفت و... باشد.

پر کاربردترین اسم های مشتق

در جدول زیر، پرکاربردترین ساختارهای اسم مشتق را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها، بررسی می‌کنیم تا بیشتر یاد بگیریم که اسم مشتق چیست.

نکته: ممکن است در ساختار واژه‌های مشتق، بیش از یک وند به کار رفته باشد. برای مثال، یک اسم مشتق می‌تواند هم پیشوند و هم پسوند داشته باشد. مانند واژه «بی‌ادبی» که از تر کیب «پیشوند «بی» + اسم «ادب» + پسوند «ی»» ساخته شده است. یا ممکن است که یک اسم مشتق، دو یا چند پیشوند یا دو یا چند پسوند داشته باشد، مانند اسم «دانش‌مند» که از ترکیب «دان (بن مضارع) + پسوند «-ِ ش» + پسوند «مند»» ساخته شده است.

تشخیص اسم مشتق

برای تشخیص یک اسم مشتق باید دقت کنیم که در ساختمان اسم، بیش از یک تکواژ معنادار به کار نرفته باشد و علاوه بر آن، حداقل یک جزء معناساز (وندی) نیز در ساختارش، موجود باشد. در جدول زیر، مراحل تشخیص اسم مشتق را را با مثالی، توضیح داده‌ایم.

وندهای بدون تأثیر در ساختمان جمله

در جدول زیر، وندهایی که به کلمه‌های مختلف مختلف اضافه می‌شوند اما تغییری در نوع ساختمان کلمه‌ها ایجاد نمی‌کنند را آورده‌ایم تا هم با این وندهای تصریفی آشنا شوید و هم در شناسایی اسم مشتق، مشکلی نداشته باشید.

اسم مرکب چیست؟

اسم‌های مرکب از دو یا چند جزء معنادار ساخته می‌شوند و در ساختمان آن‌ها، هیچ وندی وجود ندارد. برای مثال، اسم «خیرخواه» اسم مرکبی است که از دو جزء معنادار «خیر» و «خواه» تشکیل شده است. در اسم مرکب نیز، اهمیتی ندارد که جزء معنادار، بن فعل باشد یا نباشد.

پر کاربردترین اسم‌های مرکب

در جدول زیر، پرکاربردترین ساختارهای اسم‌های مرکب را با نمونه‌ای برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم.

تشخیص اسم مرکب

برای شناسایی و تشخیص اسم مرکب باید توجه کنیم که در ساختمان اسم، باید حداقل دو جزء مستقل به کار رفته باشد و همه اجزای آن نیز، معنادار باشند. پس اگر در ساختار یک اسم، وند مشتق‌سازی وجود داشت یا تعداد تکواژهای مستقل معنادار آن، کمتر از دو عدد بود، آن اسم نمی تواند مرکب باشد. در جدول زیر، مراحل تشخیص اسم مرکب را برای یک اسم نمونه، توضیح داده‌‌ایم.

اسم مشتق مرکب چیست؟

اسم مشتق مرکب از ترکیب دو یا چند اسم ساده با یک یا چند وند ساخته می‌شود. در واقع، اسم مشتق مرکب، ترکیبی از اسم مرکب و اسم مشتق است. مانند اسم «انسان‌دوستی» که از دو جزء معنادار «انسان» و «دوست» و یک جزء وندی یا معناساز «ی» تشکیل شده است.

پیش از بررسی ساختار و روش تشخیص این نوع اسم، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس با انواع نقش‌های دستوری اسم‌های مختلف، آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

پر کاربردترین اسم های مشتق مرکب

در جدول زیر، پرکاربردترین ساختارهای اسم‌ مشتق مرکب را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها، مثالی نیز قرار داده‌ایم.

تشخیص اسم مشتق مرکب

برای تشخیص این نوع اسم باید دقت کنیم که در ساختمان اسم، بیش از دو جزء معنادار وجود داشته باشد و علاوه بر آن، حتماً یک جزء معناساز (پیشوند و میان‌وند و پسوند) نیز در آن باشد. در جدول زیر، مراحل تشخیص اسم مشتق مرکب را برای یک مثال، بررسی کرده‌ایم.

نمونه سؤال اسم جامد و اسم مشتق

حالا که یاد گرفتیم اسم مشتق چیست، اسم جامد چیست و تفاوت اسم جامد و اسم مشتق چیست، می‌توانید به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر پاسخ دهید. کافی است روی گزینه ای که گمان می‌کنید صحیح است، کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را می‌بینید. هر جواب درست، یک امتیاز دارد که در انتهای آزمون و بعد از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها با زدن گزینه‌ «دریافت جواب آزمون» امتیاز خود را خواهید دید.