فرادرسآناتومی معده انسان – تصویری و به زبان ساده
لوله گوارش انسان از مجاری و اندام‌های حفره‌‌ای تشکیل شده است. این لوله از حفره دهان شروع و به مقعد ختم میشود. دهان اولین بخش لوله گوارش است که به حلق ختم میشود. دندان و زبان دو ساختار اصلی دهان هستند که در خرد کردن غذا، درک مزه و انتقال غذا به حلق نقش دارند. حلق لوله‌ای ماهیچه‌ای است که از بخش نزدیک بینی، نزدیک دهان و نزدیک حنجره تشکیل شده میشود. حنجره زیر حلق، بالاتر از نای قرار دارد و از ورود غذا به نای در زمان بلع جلوگیری می‌کند. مری بخش دیگر لوله گوارش است که از گردن و قفسه سینه عبور می‌کند و زیر دیافراگم به معده وصل میشود. معده بخش بعدی لوله گوارش است. آناتومی معده بر اساس عملکردی آن تفاوت زیادی با آناتومی مری دارد.
معده کیسه‌ای است که به چهار بخش تقسیم میشود. بخش ابتدایی معده به مری و بخش انتهایی آن به روده کوچک متصل است. فوندوس بخش گنبدی‌شکلِ کنار ناحیه اتصالی به مری و محل تجمع گازهای معده است. انحنای بزرگتر بین فوندوس و ناحیه اتصالی به روده کوچک، سمت پهلوها قرار دارد. انحنای کوچکتر بین کاردیا و ناحیه اتصالی به روده کوچک، سمت محور مرکزی بدن قرار دارد. در این مطلب از مجله فرادرس آناتومی معده را همراه ارتباط آن با مری و روده توضیح می‌دهیم.
آناتومی معده انسان چیست؟
معده یکی از اندام دستگاه گوارش است که پرده صفاق اطراف آن را می‌پوشاند. این اندام بین مری و روده کوچک قرار دارد. معده از انحنای بزرگ و کوچک تشکیل شده و شکل آن شبیه حرف J انگلیسی است. این اندام در یک‌چهارم بالایی و سمت چپ حفره شکمی قرار دارد و اندازه آن در افراد مختلف متفاوت است. بافت سروزی (اومنتوم کوچک) حفره شکمی، انحنای کوچک معده را به به کبد متصل می‌کند. آناتومی معده را به بخش‌های کاردیا، فوندوس، تنه و پیلور تقسیم می‌کنند.
- کاردیا: کاردیا اولین بخش معده است که در امتداد مری و هم‌سطح یازدهمین مهره سینه‌ای قرار دارد.
- فوندوس: فوندوس بخش انتهای معده است که سمت چپ و بالاتر از کاردیا قرار دارد.
- تنه: تنه بزرگ‌ترین بخش معده است که بین فوندوس، کاردیا و پیلور قرار دارد. خمیدگی انحنای کوچکتر معده این بخش را از پیلور جدا می‌کند.
- پیلور: پیلور بخشی است که تنه را به دئودئوم روده کوچک وصل می‌کند. این بخش معده به آنتروم، کانال و اسفنکتر پیلور تقسیم میشود. اسفنکتر پیلور ماهیچه صافی است که هم‌سطح اولین مهره کمری قرار دارد و ورود غذا از معده به دئودئوم را کنترل می‌کند.
پشت، جلو و بالای معده اندام‌های مختلف حفره شکمی قرار دارد که در جدول زیر آمده است.
| بالای معده | مری و گنبد چپ دیافراگم |
| جلوی معده | دیافراگم، اومنتوم بزرگتر، دیواره جلویی شکم، لوب چپ کبد و صفرا |
| پشت معده | پانکراس، کلیه چپ، غده فوق کلیه چپ، طحال، سرخرگ طحال و کولون عرضی |
پرده صفاق معده
پرده صفاق غشایی دو لایه از بافت پوششی سنگفرشی تک‌لایه است که مایع سروزی ترشح می‌کند. این غشا از اندام‌های داخل شکم محافظت و مسیری برای عبور رگ‌ها و عصب‌ها فراهم می‌کند. لایه محیطی این غشا به دیواره حفره شکمی و لگن متصل است. لایه احشایی وارد حفره شکمی میشود و اطراف بسیاری از اندام‌های داخلی را می‌پوشاند. به اندام‌هایی که پرده صفاق دور تا دور آن‌ها قرار را می‌پوشاند درون‌صفاقی و به اندام‌هایی که فقط یک سطح آن‌ها با پرده صفاق پوشیده شده است، پشت‌صفاقی گفته میشود. اومنتوم بزرگتر و کوچکتر ساختارهایی هستند که از تاخوردگی‌های پرده صفاق ایجاد می‌شوند. پرده صفاق در این بخش‌ها از چهار لایه تشکیل شده است. اومنتوم بزرگتر و کوچکتر حفره شکمی را به دو کیسه بزرگتر و کوچکتر تقسیم می‌کنند. معده زیر کیسه بزرگتر قرار دارد.
- اومنتوم بزرگتر: اومنتوم بزرگتر، انحنای بزرگتر معده را به کولون عرضی روده بزرگ متصل می‌کند. گره‌های لنفاوی زیادی در این بخش پرده صفاق وجود دارد. سلول‌های ایمنی اومنتوم بزرگتر نقش مهمی در واکشن‌های التهابی و ایمنی حفره شکمی دارد.
- اومنتوم کوچکتر: اومنتوم کوچکتر بین انحنای کوچکتر معده و دئودئوم قرار دارد و این دو بخش را به کبد متصل می‌کند.
آناتومی داخلی معده
دیواره داخلی معده از چهار لایه بافت مخاطی، زیرمخاطی، ماهیچه‌ای و سروزی تشکیل شده است. لایه مخاطی داخلی‌ترین لایه دیواره معده است که از بافت پوششی استوانه‌ای ساده تشکیل میشود. لایه چسبناک و لزج با pH بالا مخاط سطح لومنی سلول‌های این بافت را می‌پوشاند. سلول‌ها این لایه برآمدگی‌هایی تشکیل می‌دهند که به فاصله بین آن‌ها غدد معده گفته میشود. سلول‌های غدد معده در بخش‌های مختلف این اندام متفاوت است. سلول‌های حاشیه‌ای معده تمایزیافته‌ترین سلول‌های اپتلیوم معده هستند که در میانه دیواره غدد معده قرار دارند و اسید معده (HCl) ترشح می‌کنند. سلول‌های اصلی در انتهای غدد معده قرار دارند و پپسینوژن (پروتئاز غیرفعال معده) ترشح می‌کنند. سلول‌های بخش‌های ابتدایی این غدد مخاط اسیدی ترشح می‌کنند که ترکیب آن با مخاط سطح سلول‌های پوششی معده متفاوت است. سلول‌های G یا سلول‌های انتروکرین در دیواره بخش‌های مختلف معده قرار دارند و هورمون ترشح می‌کنند.
زیرمخاط لایه‌ای از بافت پیوندی سست است که زیر بافت مخاطی قرار می‌گیرد. اعصاب و رگ‌های خونی از این بخش عبور می‌کنند. لایه ماهیچه‌ای خارجی‌ترین دیواره معده است و از ماهیچههای مورب داخلی، ماهیچههای حلقوی میانی و ماهیچههای طولی خارجی تشکیل شده است. ماهیچههای مورب و حلقوی در تمام بخش‌های معده، و ماهیچههای طولی در دو انحنای معده قرار دارند. لایه سروزی بخشی از پرده صفاق است که روی معده قرار می‌گیرد.
ارتباط آناتومی معده و مری
مری بخش ابتدایی لوله گوارش است که بین نای و ستون فقرات قرار دارد. این لوله ماهیچه‌ای از زیر حنجره (هم‌سطح ششمین مهره گردن) شروع و با عبور از منفذ مری در دیافراگم وارد ناحیه شکمی میشود. دیواره مری مثل معده از یک لایه بافت پیوندی، لایه ماهیچه‌ای، زیرمخاط و مخاط تشکیل شده است. به جای بافت پیوندی خارجی، لایه از پرده صفاق ناحیه شکمی مری را می‌پوشاند. لایه ماهیچه از بخش خارجی و داخلی تشکیل شده است. بخش خارجی از ماهیچههای طولی تشکیل شده و سه بخش تقسیم میشود. در یک‌سوم بالایی ماهیچههای اسکلتی ارادی، در یک‌سوم میانی ماهیچه مخطط ارادی و ماهیچه صاف، و در یک‌سوم پایینی ماهیچه صاف قرار دارد. زیرمخاط دیواره مری مثل لایه‌ای از بافت پیوندی سست و مخاط این بخش از لوله گوارش بافت پوششی سنگفرشی چندلایه است. انقباض منظم ماهیچههای دیواره مری غذا را به سمت معده حرکت می‌دهد.
مری به‌وسیله دو اسفنکتر از حلق و معده جدا میشود. اسفنکتر بالایی ماهیچه مخططی بین مری و حلق است. این اسفنکتر از ورود هوا به مری جلوگیری می‌کند و با ورود غذا به انتهای حلق باز میشود. اسفنکتر پایینی یا کاریا مری در محل اتصال مری به معده قرار دارد. مری زیر دیافراگم و هم‌سطح یازدهمین مهره سینه‌ای به معده متصل میشود. اسفنکتر کاردیا بخشی از دیواره ماهیچه‌ای مری است که ضخامت بیشتری نسبت به سایر بخش‌ها دارد. ساق‌های دیافراگم و رباط‌های شکمی، خارج از مری به محل اسفنکتر کاردیا متصل هستند، و به باز و بسته شدن آن کمک می‌کنند.
ارتباط آناتومی معده و روده
روده کوچک بین معده و روده بزرگ قرار دارد. این بخش از لوله گوارش از دئودئوم، ژژنوم و ایلئوم تشکیل شده است. دئودئوم اولین بخش روده کوچک و ناحیه C شکل است. ابتدای دئودئوم از پیلور به سمت بالا حرکت می‌کند و هم‌سطح اولین مهره کمر قرار دارد. بخش بعدی دئودئوم هم‌سطح اولین تا سومین مهره کمری، جلوی کلیه راست و پشت ناحیه عرضی کولون قرار دارد و دور گردن پانکراس می‌پیچد. سومین ناحیه کولون هم‌سطح سومین مهره کمر، زیر پانکراس و سمت چپ شکم قرار دارد. آخرین بخش کولون هم‌سطح سومین تا دومین مهره کمر قرار دارد و به ژژنوم متصل است.
ناحیه ابتدایی دئودئوم به پیلور معده متصل است. اسفنکتر پیلور در محل اتصال این دو بخش قرار دارد. این اسفنکتر از یک لایه ماهیچه صاف حلقوی تشکیل شده است و به‌وسیله سیستم عصبی خودمختار کنترل میشود. این دریچه از ورود غذا قبل از گوارش کامل به روده جلوگیری می‌کند. اگر فشار داخلی معده از مقاومت ماهیچههای اسفنکتر پیلور بیشتر شود، این دریچه باز و غذا به روده کوچک منتقل میشود.
سیستم گردش خون معده
شاخه‌های «سرخرگ حفره شکمی» (Coeliac Trunk) خون مورد نیاز بخش‌های مختلف معده را تامین می‌کنند. این سرخرگ هم‌سطح دوازدهمین مهره سینه‌ای از آئورت شکمی جدا میشود. «سرخرگ معدی چپ» (Left Gastric Artery)، سرخرگ طحال و سرخرگ مشترک کبد، شاخه‌های سرخرگ حفره شکمی هستند. سرخرگ شکمی چپ، از دیافراگم بالا می‌رود و شاخه‌های آن به بافت‌های مری خونرسانی می‌کنند. بعد از جدا شدن شاخه‌های مری این سرخرگ به سمت معده حرکت می‌کند و در انحنای کوچکتر معده به سرخرگ معدی راست متصل میشود.
انشعابات سرخرگ طحال و سرخرگ مشترک کبد علاوه بر این اندام‌ها خون بخش‌های مختلف معده را تامین می‌کند. سرخرگ طحال به بافت انحنای بزرگتر معده و بخشی از فوندوس معده و شاخه‌های سرخرگ مشترک کبد به پیلور، انحنای کوچکتر و انحنای کوچکتر خونرسانی می‌کند. سیاهرگ‌های معده کنار سرخرگ‌های این اندام قرار دارند و خون را به سیاهرگ پورتال کبد تخلیه می‌کنند. این سیاهرگ از ادغام سیاهرگ طحال و سیاهرگ مزنتریک بالایی تشکیل میشود.
سیستم لنفاوی معده
رگ‌های لنفاوی معده کنار سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌های این اندام قرار دارند. گره‌های لنفاوی که لنف این رگ‌ها را دریافت می‌کننده به دو دسته بالایی و پایینی تقسیم می‌شوند. در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس توضیح دادیم که گره‌های لنفاوی پایینی بین دو لایه اومنتوم بالایی قرار دارند. گره‌های لنفاوی بالایی ابتدای سرخرگ معدی چپ و بین دو لایه اومنتوم کوچکتر قرار دارند. رگ لنفاوی خروجی از این گره‌ها، لنف را به گره‌های لنفاوی دیواره پشتی حفره شکمی تخلیه می‌کنند.
اعصاب معده
بخشی از فعالیت معده به‌وسیله سیستم عصبی خودمختار کنترل میشود. اعصاب پاراسمپاتیک و حسی این اندام شاخه‌های دهمین عصب کرانیال (عصب واگ) و اعصاب سمپاتیک آن شاخه‌های شبکه عصبی حفره شکمی هستند. رشته‌های اولیه شبکه عصبی حفره شکمی، از پنجمین تا دوازدهمین عصب نخاعی منشعب می‌شوند. رشته‌های پاراسمپاتیک ترشح هورمون گاسترین و حرکات معده را تحریک، و اعصاب پاراسمپاتیک توقف حرکات معده و انقباض اسفنکتر پیلور را تحریک می‌کند.
سوالات متداول
در این بخش از مطلب مجله فرادرس به تعدادی از سوالات متداول پیرامون آناتومی معده پاسخ می‌دهیم.
معده کدام سمت بدن قرار دارد؟
معده سمت چپ بدن و زیر قلب قرار دارد.
بیماری های آناتومی معده چیست؟
رفلاکس مری-معده یکی از بیماریهایی است که به تغییرات آناتومی معده ایجاد میشود. در این بیماری ماهیچههای اسفنکتر کاریا ضعیف میشود و این دریچه کامل بسته نمیشود. در نتیجه مقداری از اسید معده وارد مری میشود و به بافت آن آسسیب میرساند.
