فرادرسضمیر مبهم چیست؟ – انواع به زبان ساده با مثال و تمرین
ضمیر مبهم یا اسم مبهم مانند سایر ضمایر، جانشین اسم‌ها می‌شود اما تفاوت آن با سایر ضمیرها در معنای آن است. وقتی واژه‌هایی مانند «هر، همه، هیچ، هرکس، همه‌چیز، دیگر، برخی، بعضی و...» بدون اسمی دیگر که وابسته آن باشند در جمله بیایند، ضمیر مبهم محسوب می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ضمیر مبهم چیست و چه انواعی دارد. همچنین کاربردهای ضمیر یا اسم مبهم و تفاوت ضمیر مبهم با صفت مبهم را نیز بررسی می‌کنیم.
ضمیر مبهم چیست؟
ضمیر مبهم همان واژه‌هایی مانند «هر، همه، هیچ، کمی، بسی، مقداری، برخی، همه‌کس، هرچیز و...» است که بدون همراهی با اسم‌های دیگری در جمله به کار می‌روند و نقش‌های دستوری مختلفی می‌پذیرند. این واژه‌ها اگر قبل از یک اسم قرار بگیرند و وابسته به آن باشند، صفت مبهم هستند نه ضمیر مبهم. انواع این ضمیر و تفاوت آن با صفات مبهم را در ادامه مطلب بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ضمایر مبهم و نکات آن، فیلم آموزش رایگان تشخیص ضمیر در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال برای ضمیر مبهم
در جدول زیر جمله‌های دارای ضمایر مبهم را آوردهایم تا با ساختار چنین جملاتی آشنا شوید. نقش دستوری هرکدام از ضمیرهای مبهم را نیز در روبه‌روی آن نوشته‌ایم.
| مثال | ضمیر مبهم |
| همه در خانه ماندیم. | همه (نقش فاعلی) |
| او هیچ ندیده است. | هیچ (نقش مفعولی) |
| هرکس درگیر مشکلات خودش است. | هرکس (نقش نهادی) |
| کمی خوردم. | کمی (نقش مفعولی) |
| بسی گفت و بشنید و زد داستان سرانجام او گشت همداستان (فردوسی) | بسی (نقش مفعولی) |
| زمانه پندی آزادوار داد مرا زمانه چون نگری سر به سر همه پند است (رودکی) | همه (نقش نهادی) |
| عشق و آزادگی و حسن و جوانی و هنر عجبا هیچ نیرزید که بی‌سیم و زرم (شهریار) | هیچ (نقش قیدی) |
نکته: اگر به‌جای هرکدام از ضمایر مبهم در جمله‌های جدول بالا، یک اسم یا گروهی اسمی قرار بدهیم، این جمله‌ها همچنان معنادار هستند زیرا ضمایر، جانشین اسم می‌شوند.
کاربرد ضمیر مبهم
ضمایر مبهم متناسب با معنی خود به انواعی تقسیم می‌شوند و هرکدام از انواع آن‌ها نیز نقش‌های دستوری خاصی را در جمله‌های مختلف می‌پذیرند. در واقع، کاربرد انواع ضمایر، قرار گرفتن به جای اسم در جمله‌ها است و چون جانشین اسم می‌شوند، همان نقش‌های دستوری اسم را نیز می‌پذیرند. در جدول زیر، کاربردهای انواع ضمیرهای مبهم را آوردهایم. در ادامه مطلب، هرکدام از انواع این ضمیر را به‌طور جداگانه و با مثال بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش‌های دستوری مختلف زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
| انواع ضمایر مبهم | مثال | کاربرد |
| دلالت بر افراد نامشخص و چیزهای نامعین | همه، هیچ، یکی، هیچ‌یک، یکی‌دیگر، دیگری و... | نهاد، مسند، مفعول، متمم، بدل، قید، مضاف‌الیه |
| دلالت بر افراد نامعین (و گاهی چیزهای نامعین) | بعضی، کسی، هیچکس، هر کس، فلان، بهمان و... | نهاد، مسند، مفعول، متمم، تمیز، مضاف‌الیه |
| دلالت بر مقدار مبهم و نامشخص | چندی، بسی، کمی، خیلی، چندین، چندان و... | نهاد، مسند، مفعول، متمم، قید |
- نکته: اگر برای شما سؤال است که اسم مبهم چیست باید بگوییم همان ضمیر مبهم است. زیرا ضمایر در زبان فارسی، جانشین اسم می‌شوند و همان نقش‌های دستوری را می‌پذیرند که اسم‌ها می‌پذیرند. به همین دلیل به آن‌ها اسم مبهم نیز می‌گوییم.
حالا که دانستیم ضمیر مبهم چیست و نمونه‌هایی از آن را مشاهده کردیم، در ادامه مطلب هرکدام از انواع ضمایر مبهم را با کاربردهایشان بررسی کرده‌ایم.
یادگیری انواع ضمیر در فارسی نهم با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر مبهم چیست و نمونه‌هایی از آن را در جمله‌ها بررسی کردیم. در زبان فارسی انواع دیگری از ضمیر مانند ضمایر اشاره، ضمایر مشترک، ضمایر شخصی، ضمایر پرسشی، ضمایر تعجبی و... وجود دارند که برای تشخیص درست هریک از این‌ها باید همه را به خوبی یاد بگیریم. همچنین هرکدام از این ضمایر دارای نقش‌های دستوری متفاوتی هستند که باید با آن‌ها نیز آشنا باشیم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آوردهایم تا در یادگیری این موارد به ما کمک کنند.
- فیلم آموزش رایگان روش تشخیص ضمایر در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان انوع ضمیر فارسی هفتم در فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات فارسی دوره متوسطه می‌توانید مجموعه آموزش زیر را تماشا کنید.
انواع ضمایر مبهم
حالا که یاد گرفتیم ضمیر مبهم چیست، در این بخش با انواع این ضمیر آشنا می‌شویم. ضمایر مبهم از نظر نوع ابهام و معنای خود به انواعی تقسیم می‌شوند. هرکدام از آن‌ها نیز نقش‌های دستوری متفاوتی را می‌پذیرند. در فهرست زیر، انواع ضمایر مبهم را آوردهایم.
- دلالت بر افراد نامشخص و چیزهای نامعین
- دلالت بر افراد نامشخص
- دلالت بر مقدار نامعین
در ادامه، هرکدام از نمونه‌های این انواع را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس، انواع ضمایر مبهم را به‌خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
دلالت بر افراد و چیزهای نامشخص
این ضمایر مبهم، نشان‌دهنده ابهام در افراد یا اشیاء هستند. «همه، هیچ، یکی، دیگری، هیچ‌یک و...» نمونه‌هایی از این نوع ضمیرهای مبهم هستند. این ضمایر مبهم، نقش‌های دستوری نهاد، مسند، مفعول، متمم، قید، مضاف الیه و بدل را می‌پذیرند. در ادامه نمونه‌هایی از آن‌ها را خواهیم دید.
جدول کاربردهای دسته اول ضمایر مبهم
در جدول زیر، نقش‌های دستوری ضمایر مبهم دلالت‌کننده بر افراد و اشیاء نامعین را آوردهایم و برای هرکدام از آن‌ها، جمله نمونه نیز قرار داده‌ایم.
| نقش دستوری | مثال |
| نقش نهادی | همه خواب بودیم. |
| نقش مسندی | او یکی از دوستان خوب من است. |
| نقش مفعولی | «هیچ‌یک را آزاد نخوانده‌اند مگر سرو را.» (سعدی) |
| نقش متممی | از همه می‌ترسیدم. |
| نقش قیدی | ما هیچ از او نمی‌هراسیم. |
| نقش مضاف‌الیه | «چون یکی بخرد و در بند کند، دست همه از آن کوتاه باشد.» (غزالی) |
| نقش بدلی | من یکی حوصله این داستان را ندارم. |
دلالت بر افراد نامشخص
این دسته از ضمایر مبهم، نشان‌دهنده افراد نامعین و نامشخص هستند. البته گاهی نیز به چیزهای نامعین دلالت می‌کنند. ضمایر «هرکس، هرچه، کسی، همه‌کس، بعضی، برخی، هیچکس، فلان، بهمان، دگران و...» نمونه‌هایی از این نوع ضمیرهای مبهم هستند. در جدول زیر، نقش های دستوری مختلفی که این ضمایر مبهم می‌پذیرند را آوردهایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال نیز قرار داده‌ایم.
| نقش دستوری | مثال |
| نقش نهادی | هرکسی می‌داند. |
| نقش مسندی | او هیچکس نیست. |
| نقش مفعولی | فلان را بخوان. |
| نقش متممی | او از همه‌کس سؤال می‌پرسد. |
| نقش تمیز | تو او را کسی می‌پنداشتی که نبود. |
| نقش مضاف‌الیه | معلم نمره بعضی را اعلام کرده است. |
دلالت بر مقدار نامعین
ضمایر مبهمی مانند «چندین، چندی، کمی، خیلی، مقداری، بسی، اندکی و...» نشان‌دهنده مقدار نامشخص هستند و به‌طور معمول نقش قیدی می‌پذیرند اما می‌توانند در نقش‌های دستوری دیگری نیز به کار بروند که آن‌ها را در این بخش بررسی می‌کنیم.
جدول کاربردهای دسته سوم ضمایر مبهم
در جدول زیر، نقش‌های دستوری ضمایر مبهم دلالت‌کننده بر مقدار نامعین را با مثال آوردهایم.
| نقش دستوری | مثال |
| نقش نهادی | چندی رفتند. |
| نقش مسندی | سهم ما کمی بود. |
| نقش مفعولی | من مقداری برداشتم. |
| نقش متممی | پرسشم را از خیلی‌ها پرسیدم. |
| نقش قیدی | ارائه کلاسی‌ام چندان عالی نبود. |
توضیح نقش های دستوری ضمایر مبهم
در جدول زیر، همه نقش‌های دستوری که ضمایر مبهم می‌پذیرند را آوردهایم. همچنین درباره هرکدام از آن‌ها توضیح داده‌ایم تا بدانید که هر نقش دستوری چگونه در جمله‌های مختلف ایفای نقش می‌کند.
| نقش‌های دستوری | توضیح | مثال |
| نهاد | کل جمله توضیحی درباره آن است. | علی آمد. |
| مسند | واژه‌ای که با فعل اسنادی به نهاد جمله نسبت می‌دهیم. | علی خوش‌اخلاق است. |
| مفعول | فعل جمله روی آن انجام یا واقع می‌شود. | علی خواهرش را رساند. |
| متمم | بعد از حرف اضافه می‌آید و معنای فعل گذرا به متمم را کامل می‌کند. | او از کسی نمی‌ترسد. |
| قید | جمله، فعل، فاعل و... را مقید به زمان، مکان، حالت و... می‌کند. | ما خیلی خسته هستیم. |
| تمیز | ابهام فعل‌های گذرا به مفعول و تمیز را برطرف می‌کند. | او مرا نادان می‌پنداشت. |
| مضاف‌الیه | اسمی که با کسره به اسم دیگری اضافه می‌شود. | کتاب من را بده. |
| بدل | واژه یا عبارتی حاوی توضیحی اضافه درباره یکی از اجزای جمله | علی، پسرعمه خردسال من، پسر باهوشی است. |
تا اینجا یاد گرفتیم ضمیر مبهم چیست و انواع آن را بررسی کردیم. در ادامه، تفاوت ضمیر و صفت مبهم را توضیح می‌دهیم.
فرق ضمیر مبهم و صفت مبهم
اگر ضمایر مبهم را قبل از اسم‌های دیگر و به‌عنوان وابسته برای آن اسم‌ها به کار ببریم، صفت مبهم خواهیم داشت. در این صورت، این واژه‌ها از هسته‌های گروه اسمی تبدیل به وابسته می‌شوند. یعنی اسم بعد از صفات مبهم، هسته و خود این صفات، وابسته پیشینی گروه‌های اسمی می‌شوند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وابسته‌های گروه اسمی مانند صفت مبهم، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
جدول تفاوت ضمیر مبهم و صفت مبهم
در جدول زیر، تفاوت‌های صفت مبهم با ضمیرهای مبهم را آوردهایم. در ادامه نمونه‌هایی از آن‌ها را نیز مشاهده می‌کنیم.
| ضمایر مبهم | صفات مبهم |
| واژه‌های «هر، همه، هیچ، هرکس و...» بدون همراهی با اسمی دیگر | همان واژه‌ها + اسمی دیگر |
| هسته گروه اسمی | وابسته گروه اسمی |
| پذیرش نقش‌های دستوری مختلف | فقط صفت برای نقش‌های دستوری مختلف |
جدول مقایسه مثال های صفت مبهم و ضمیر مبهم
در جدول زیر، می‌توانید نمونه‌هایی از ضمیر و صفت مبهم را با هم مقایسه کنید.
| مثال ضمایر مبهم | مثال صفات مبهم |
| همه را خریدم. (مفعول) | همه گل‌ها را خریدم. (صفت برای مفعول) |
| همه رفته بودند. (فاعل) | همه آدم‌ها رفته بودند. (صفت برای فاعل) |
| ما از هیچی نمی‌ترسیم. (متمم) | ما از هیچ دشمنی نمی‌ترسیم. (صفت برای متمم) |
| من یکی از این مردم هستم. (مسند) | من یک نفر از این مردم هستم. (صفت برای مسند) |
در مطلب زیر از مجله فرادرس صفت مبهم را توضیح داده‌ایم و نمونه‌های زیادی از آن را بررسی کرده‌ایم.
نمونه سؤال ضمیر مبهم
حالا که یاد گرفتیم ضمیر مبهم چیست و تفاوت آن با صفت مبهم را نیز بررسی کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین کافی است در هر سؤال روی جواب درست مورد نظر خود کلیک کنید، سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برخی از سؤال‌ها دارای توضیحاتی هستند که بعد از انجام این مراحل قادر به مشاهده آن‌ها خواهید بود. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید. امتیاز نهایی خود را بعد از انتخاب پاسخ همه سؤالات و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید.
۱. ضمایر مبهم چه نوع ضمیری هستند؟
ضمایری که ابهام را از جمله‌ها برطرف می‌کنند.
ضمایر غیرشخصی، مبهم محسوب می‌شوند زیرا مشخص نیست که مرجع آن‌ها چه کسانی هستند.
ضمایر «همه» و «هیچ» تنها ضمایر مبهم در زبان فارسی هستند.
واژه‌هایی مانند «هر، همه، هیچ، کسی، فلان و...» در صورت عدم همراهی با اسمی دیگر در جمله، ضمیر مبهم محسوب می‌شوند.
۲. در کدام گزینه ضمیری مبهم وجود دارد؟
او همه کتاب‌های کافکا را خوانده است.
ما هیچ حرفی را از تو پنهان نکرده‌ایم.
من مقداری نگران او هستم.
هر بچه‌ای باید از کودکی تربیت شود.
وضعیت واژه‌های مبهم موجود در گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر بررسی کرده‌ایم.
- گزینه اول: «همه» در گروه اسمی «همه کتاب‌های کافکا»: صفت مبهم و وابسته «کتاب‌ها»
- گزینه دوم: «هیچ» در گروه اسمی «هیچ حرفی»: صفت مبهم و وابسته
- گزینه سوم: «مقداری»: هسته و قید این جمله
- گزینه چهارم: «هر» در گروه اسمی «هر بچه‌ای»: صفت مبهم و وابسته
۳. کدام گزینه درست است؟
ضمایر مبهم نوعی وابسته پیشینی محسوب می‌شوند.
همه ضمایر مبهم فقط نقش صفت برای هسته گروه‌های اسمی را می‌پذیرند.
ضمایر مبهم همان صفات مبهم هستند و از نظر کاربرد تفاوتی ندارند.
ضمایر مبهم جانشین اسم می‌شوند و نقش‌های مختلف دستوری را می‌پذیرند.
۴. در کدام گزینه ضمایر مبهم کمتری وجود دارد؟
سرخوش از ناله مستانه سعدی است رهی
همه گویند ولی گفته‌ی سعدی دگر است
(رهی معیری)
تو بسی گفتی ز کار خویشتن
من نگفتم هیچ و دیدی کار من
(پروین اعتصامی)
اگر ز آب کمی دست گربه تر گردد
بسی تکاند و بر خشکیش شتاب کند
(ایرج میرزا)
نقطه‌ی صفر گرد و پیشی کن
در کمی خفته است بسیاری
(بیدل دهلوی)
ضمایر مبهم موجود در گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: «همه»: نهاد
- گزینه دوم: «بسی»: مفعول / «هیچ»: مفعول
- گزینه سوم: «کمی»: قید / «بسی»: قید
- گزینه چهارم: «بسیاری»: نهاد / «کمی»: متمم
۵. در کدام گزینه هیچ ضمیری از نوع مبهم وجود ندارد؟
چون من به دامگه عبرت او فتاده کمی
قفس‌شکسته‌ی بی‌بال دانه در عدمی
(بیدل دهلوی)
ز هر درخت، بسی شاخه باد بشکسته
صفا ز خطه‌ی ییلاق رخت بر بسته
(میزاده عشقی)
فرنگیس گفت ای خردمند‌شاه
مکن هیچ‌گونه به ما در نگاه
(فردوسی)
«هر روز کی می‌گذرد برخی از من کم کند و دل را حسرت می‌افزاید پس می‌رود.» (ابوعلی عثمانی)
۶. کدام گزینه درباره صفت مبهم درست است؟
صفات مبهم از نظر معنا و کاربرد با ضمایر مبهم یکسان هستند.
صفات مبهم، وابسته گروه‌های اسمی محسوب می‌شوند.
صفت مبهم می‌تواند نقش‌های دستوری مختلفی را بپذیرد.
صفات مبهم بدون اسمی دیگر که وابسته آن باشند، به کار می‌روند.
۷. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، صفت مبهم وجود دارد؟
او در آن میوه‌ها عجب مانده
خورده برخی و برخی افشانده
(نظامی)
گرچه دانم کاین سخن‌های رهی
در مذاق بعضی افتد ناگوار
(ترکی شیرازی)
چه نشینی بدین جهان هموار
که همه کار او نه هموار است
(رودکی)
هیچ نمی‌گفت مبادا که باز
در رسد آن حیله‌گر حبله‌باز
(صغیر اصفهانی)
۸. ضمیر یا ضمایر مبهم موجود در عبارت زیر، در کدام گزینه قرار دارد؟
«بسیاری فراموش گشت مرا که پند بزرگان از در نابخردی و خامی با همه دیرینه‌روزی‌ها باد است.» (یغمای جندقی)
همه: متمم جمله
بسیاری: نهاد جمله
بسیاری: نهاد جمله / همه: متمم جمله
در این عبارت، فقط صفت مبهم وجود دارد.
۹. نقش دستوری ضمیر مبهم در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، فاعلی است؟
خداوندا پراکندی ز هم پیوسته خیلی را
چه از زنگان چه از گرگان چه از آمل چه از ساری
(قطران تبریزی)
سخن هرچه گویم همه گفته‌اند
بر باغ دانش همه رفته‌اند
(فردوسی)
فریاد کنم زان سر زلف تو بسی
کو کرد جهان بر دل من چون قفسی
(عنصری)
ساقی کمی قرین قدح کن شراب را
مطرب یکی به زخمه ادب کن رباب را
(ادیب صابر)
۱۰. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، نقش دستوری ضمایر مبهم متفاوت از سایز گزینه‌ها است؟
به هر حمله خیلی فکندی نگون
به هر زخم جویی براندی ز خون
(اسدی توسی)
اگر تو جرعه فشانی کمی بریز به خاک
مرا ز خاک شدن در طریق عشق چه باک
(امیر علیشیر نوایی)
پس به ترکستان و گرجستان شد آن والا امیر
کرد برخی را قتیل و کرد برخی را اسیر
(ملک‌الشعرا بهار)
بسی نشستم من با اکابر و اعیان
بیازمودمشان آشکار و پنهانی
(رودکی)
جدول خلاصه نکات اسم مبهم در فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال یاد گرفتیم ضمیر مبهم چیست و انواع آن را بررسی کردیم. همچنین کاربردهای ضمایر مبهم یا اسم مبهم را شناختیم و با نقش‌های دستوری آن‌ها آشنا شدیم. در همین مطلب، تفاوت ضمیر مبهم با صفت مبهم را نیز توضیح دادیم. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آوردهایم اما برای یادگیری کامل و درست این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ضمایر مبهم | واژه‌های «همه، هیچ، هرکس، کسی، خیلی، کمی، مقداری و...» در صورت عدم همراهی با اسمی که وابسته آن باشند، ضمیر مبهم محسوب می‌شوند. |
| ۲. مثال برای ضمیرهای مبهم | من هیچ نمی‌دانم. / هیچ: ضمیری مبهم و مفعول جمله |
| ۳. اسم مبهم | اسم مبهم همان ضمیر مبهم است. زیرا ضمایر در زبان فارسی، جانشین اسم می‌شوند. |
| ۴. کاربرد ضمایر مبهم | جانشینی به جای اسم‌ها و ایفای نقش‌های دستوری اسم‌ها در جمله‌های مختلف |
| ۵. انواع ضمایر مبهم | ۱. دلالت بر افراد و اشیاء نامعین / همه، هیچ، یکی، دیگری و... |
| ۲. دلالت بر افراد نامشخص / برخی، هرچه، فلان و... | |
| ۳. دلالت بر مقدار نامشخص / کمی، خیلی، بسی و... | |
| ۶. نقش‌های دستوری ضمایر مبهم دسته اول | نهاد، مسند، مفعول، متمم، قید، مضاف‌الیه، بدل |
| ۷. نقش‌های دستوری ضمایر مبهم دسته دوم | نهاد، مسند، مفعول، متمم، تمیز، مضاف‌الیه |
| ۸. نقش‌های دستوری ضمایر مبهم دسته سوم | نهاد ، مسند، مفعول، متمم، قید |
| ۹. فرق ضمیر مبهم و صفت مبهم | صفت مبهم: واژه‌های «همه، هیچ، هرکس، برخی و...» (وابسته) + اسمی دیگر (هسته) |
| مثال صفت مبهم: من هیچ پولی از تو نگرفتم. (هیچ (صفت مبهم و وابسته) + پول (هسته)) |
