فرادرسضمایر عربی – توضیح به زبان ساده + انواع، مثال و تمرین
در این مطلب از مجله فرادرس با ضمایر عربی آشنا می‌شویم. ضمایر عربی بر اساس تعداد و جنسیت ساخته شده‌اند. از این رو تنوع در آنها زیاد است و تنها با تمرین و تکرار صحیح می‌توان ضمیر درست و مناسب را انتخاب کرد. اساسا از ضمیر برای جلوگیری از تکرار اسم استفاده می‌شود. در نتیجه در زبان عربی نیز همانند زبان فارسی، ضمایری مثل من، او، ما، تو و... ضمایر منفصلی هستند که دقیقا به جای اسم مورد استفاده قرار می‌گیرند. علاوه بر این ضمیرها در زبان عربی، گروهی از ضمایر را داریم که به اسم و انواع حروف می‌چسبند. به این ضمایر عربی، ضمایر متصل عربی می‌گویند. در این نوشته انواع ضمیر منفصل عربی و متصل و اعراب و نقش آنها را در جملات گوناگون بررسی می‌کنیم. در انتها با استفاده تمرین‌های پایانی متن می‌توانیم میزان دریافت خودمان از مبحث ضمایر را بسنجیم.
ضمایر مبنی با اعراب محلی
در مبحث معرفه و نکره یاد گرفتیم که ضمایر از جمله اسم‌های معرفه هستند و می‌توانند با چسبیدن به یک اسم دیگر آن را هم معرفه کنند. توضیح اضافه‌ای که لازم است درباره ضمیرها بدانیم این است که در مبحث معرب و مبنی بودن کلمات، ضمایر عربی در گروه کلمات مبنی قرار می‌گیرند.
در زبان عربی حرکت و شکل آخر کلمات براساس نقشی که می‌گیرند تغییر می‌کند. کلماتی که این‌گونه باشند، نقش‌پذیرند و به اصطلاح به آنها کلمات معرب می‌گویند. اما این قاعده برای همه کلمات در زبان عربی صادق نیست. برخی کلمات هستند که بدون در نظر گرفتن نقش آنها در جمله، حرکت انتهایی و اعراب‌شان در جمله تغییری نمی‌کند و همواره ثابت است. به این کلمات مبنی می‌گوییم. کلمات مبنی در زبان عربی دارای اعراب «محلی» هستند. یعنی در صورتی که در جمله اعراب مرفوع، منصوب یا مجرور بپذیرند در هر شکل و حالتی باید به صورت «محلا مرفوع، محلا منصوب یا محلا مجرور» بیان شوند.
در ابتدای این متن توضیح دادیم که ضمایر عربی به دو دسته متصل و منفصل تقسیمبندی می‌شوند. ضمایر متصل با چسبیدن به فعل و اسم و حرف می‌توانند اعراب آن کلمه در جمله را به «مبنی و محلی» تبدیل کند. در ادامه با توضیح درباره انواع ضمیر متصل و منفصل، نقش‌های احتمالی آنها در جمله را هم بررسی می‌کنیم.
ضمایر منفصل و متصل
توضیح ضمایر با توجه به اعراب و نقش آنها یا متصل شدن یا نشدن آنها میتواند پیچیده باشد. در بخش ضمایر منفصل با دو نوع ضمیر سر و کار داریم.
ضمایر منفصل مرفوعی
یک دسته ضمایر منفصلی هستند که در نقش فاعل و مبتدای عربی قرار می‌گیرند در نتیجه ضمایر منفصل مرفوعی شناخته می‌شوند. در جدول زیر ضمایر منفصل مرفوع را مشاهده می‌کنید.
| جدول ضمایر منفصل مرفوعی | |
| شماره صیغه | ضمیر |
| ۱ | هو |
| ۲ | هما |
| ۳ | هم |
| ۴ | هی |
| ۵ | هما |
| ۶ | هن |
| ۷ | أنتَ |
| ۸ | أنتما |
| ۹ | أنتم |
| ۱۰ | أنتِ |
| ۱۱ | أنتما |
| ۱۲ | أنتن |
| ۱۳ | أنا |
| ۱۴ | نحن |
در زبان فارسی این نوع از ضمایر به عنوان ضمایری چون «من، تو، او، ما، شما و ایشان» شناخته می‌شود. با این تفاوت که در زبان عربی برای تمامی این ضمایر دو جنسیت مذکر و مونث و البته تعداد مثنی هم در نظر گرفته شده‌است. به مثال‌های زیر که ضمایر منفصل را در جایگاه مبتدا و محلا مرفوع نشان می‌دهد توجه کنید.
هم قابِلوها فی بَیتک.
آنها آن خانم را در خانه تو ملاقات کردند.
(هم: مبتدا و محلال مرفوع )
هو یَزور صدیقَه في المُستَشفی.
او دوستش را در بیمارستان دید.
(هو: مبتدا و محلا مرفوع)
نکته: یکی از کاربردهای ضمایر منفصل مرفوعی این است که به‌عنوان ضمیر فصل یا عماد به کار بروند.
ضمایر منفصل منصوبی
ضمایر منفصل منصوبی همان ضمایر متصل در جایگاه نصب هستند اما به تنهایی به کار نمی‌روند. بلکه با کلمه «إیّا» همراه می‌شوند. در قرآن نمونه‌هایی از این ضمایر که در جایگاه مفعول و محلا منصوب قرار می‌گیرند وجود دارد. مانند مثال زیر:
إیّاکَ نَعبُدُ و إیّاکَ نَستَعینَ
تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌خواهیم.
برای درک بهتر به جدول ضمایر منفصل منصوبی توجه کنید.
| جدول ضمایر منفصل منصوبی | |
| شماره صیغه | ضمیر |
| ۱ | إیاه |
| ۲ | إیاهما |
| ۳ | إیاهم |
| ۴ | إیاها |
| ۵ | إیاهما |
| ۶ | أیاهن |
| ۷ | إیاکَ |
| ۸ | إیاکما |
| ۹ | إیاکم |
| ۱۰ | إیاکِ |
| ۱۱ | إیاکما |
| ۱۲ | أیاکنَّ |
| ۱۳ | أیایَ |
| ۱۴ | إیانا |
نکته: در زبان عربی چیزی به اسم ضمیر منفصل مجروری نداریم در نتیجه ضمایر منفصلی که جدا از کلمه نوشته می‌شوند یا مرفوع هستند یا منصوب.
ضمایر متصل مرفوعی
ضمایری هستند که به فعل می‌چسبند تا نقش فاعل را بازی کنند. بر اساس ۱۴ صیغه ضمایر منفصل بالا می‌توانیم برای هر یک از آنها یک ضمیر متصل در نظر بگیریم. اما قبل از هر توضیحی به سراغ ضمایر متصلی می‌رویم که به فعل می‌چسبند و یکی از نشانه‌های صرف آن هستند. ناگفته پیداست که اعراب این نوع از ضمایر، فاعل و محلا مرفوع است. به این دسته از ضمیرها، ضمایر متصل فاعلی هم می‌گویند. این نوع از ضمایر برای انواع فعل ماضی عربی و مضارع متفاوت است. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول ضمایر عربی متصل مرفوعی برای ماضی | |
| فعل ماضی | ضمیر متصل مرفوعی |
| کتب | ندارد- (هو مستتر) |
| کتبا | ا |
| کتبوا | و |
| کتبتُ | ندارد- (هی مستتر) |
| کتبتا | ا |
| کتبنَ | نَ |
| کتبتَ | تَ |
| کتبتما | تما |
| کتبتم | تم |
| کتبتِ | تِ |
| کتبتما | تما |
| کتبتن | تُنَ |
| کتبتُ | تُ |
| کتبنا | نا |
ضمایر متصل مرفوعی برای فعل‌هایی که در زمان مضارع صرف می‌شوند متفاوت است. برای مقایسه با ضمایر متصل زمان ماضی بهتر است به جدول زیر توجه کنید.
| جدول ضمایر عربی متصل مرفوعی برای مضارع | |
| فعل مضارع | ضمیر متصل مرفوعی |
| یکتُبُ | هو مستتر |
| یکتبان | ا |
| یکتبون | و |
| تکتب | هی مستتر |
| تکتبان | ا |
| یکتبنَ | نَ |
| تکتب | أنت مستتر |
| تکتبان | ا |
| تکتبون | و |
| تکتبین | ی |
| تکتبان | ا |
| تکتبن | نَ |
| أکتبُ | أنا مستتر |
| نکتُبُ | نحن مستتر |
تمامی این ضمیرها در صورتی که آشکار باشند باید بگوییم (فاعل: واو چسبیده به فعل و محلا مرفوع). اما در صورت مستتر بودن باید از عنوان (فاعل هی یا هو مستتر در فعل و محلا مرفوع) استفاده کنیم.
ضمایر متصل منصوبی و مجروری
این دسته از ضمیرهای عربی در حالت نصب و جر یکسان نوشته می‌شوند و فرقی با هم ندارند. برای تشخیص راحت آنها از یکدیگر کافی است به کلمهای که قبل از آنها آمده توجه کنیم. اگر ضمیر متصل به فعل‌ها یا حروف مشبه به فعل یعنی «أنَّ، إنَّ، کأنَّ، لعلَّ، لکنَّ و لیت» چسبیده باشد، به عنوان ضمایر متصل منصوبی (البته با اعراب محلی) شناخته می‌شوند. در صورتی که به اسم مضاف یا حرف جر چسبیده باشند ضمیر متصل مجروری شناخته می‌شوند. برای درک بهتر به جدول ضمایر متصل منصوبی و مجروری که در ادامه نوشته شده توجه کنید.
| جدول ضمایر عربی متصل منصوبی و مجروری | |
| صیغه | ضمیر |
| هو - للغائب | ه |
| هما - للغابَیْنِ | هما |
| هم - للغائبینَ | هم |
| هی - للغائبة | ها |
| هما - للغائبتَيْنِ | هما |
| هنَّ - للغائبات | هن |
| أنتَ - للمخاطب | کَ |
| أنتما - للمخاطبیْنِ | کما |
| أنتم - للمخاطبینَ | کم |
| أنتِ - للمخاطبة | کِ |
| أتما - للمخاطبتینِ | کما |
| أنتن - للمخاطبات | کنَّ |
| أنا - للمتکلم‌الوحده | ی |
| نحن - للمتکلم مع‌الغیر | نا |
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
أنتم قابِلتُمها في بیتي.
شما در خانه من او را ملاقات کردید.
(ها: مفعول، ضمیر متصل به فعل و محلا منصوب - ی: ضمیر متصل به مضاف، مضاف‌الیه و محلا مجرور)
توضیحات جامع و کامل بودند