صفرا چیست‌؟ – به زبان ساده + وظیفه

گوارش غذاهای چرب در بدن به ماده‌ای به نام صفرا نیازمند است. صفرا مایعی چسبناک و تلخ است که توسط کبد تولید و در کیسه صفرا تغلیظ و نگه‌داری می‌شود. وظیفه اصلی این ماده کمک به تجزیه چربی‌ها به اسیدهای چرب است که در نتیجه آن لوله گوارش می‌تواند چربی‌ها را هضم و جذب کند. بدن همچنین موادی مثل بیلی‌روبین و کلسترول را از طریق صفرا دفع می‌کند. در ادامه توضیحات بیشتری در خصوص صفرا، عملکرد و بیماری‌های مربوط به آن در بدن ارائه می‌شود.

صفرا چیست ؟

در سال 1928 میلادی، دانشمندی آلمانی به نام «هنریش ویلند» (Heinrich Weiland) جایزه نوبل شیمی را برای کشف محتویات صفرا بدست آورد. مطالعات او نقش و عملکرد صفرا در بدن را آشکار کرد. بر این اساس، «صفرا» (Bile) یا زردآب مایعی به رنگ سبز تیره یا زرد متمایل به قهوه‌ای است که توسط سلول‌های کبد بیشتر مهره‌داران ساخته می‌شود. این ماده به لوله گوارش ریخته می‌شود و به هضم چربی‌ها کمک می‌کند. در انسان‌ها Bile به طور مداوم در کبد ساخته می‌شود و در کیسه صفرا ذخیره و تغلیظ می‌شود. وقتی غذا وارد دستگاه گوارش شد، صفرای ذخیره شده به دوازده (ابتدای روده کوچک) می‌ریزد تا به هضم و جذب چربی‌ها کمک کند.

فیلم آموزش فیزیولوژی دستگاه گوارش – جامع و با نکات مهم در فرادرس

کلیک کنید

ترکیبات صفرا چیست ؟

صفرا از اسیدهای صفراوی، کلسترول، فسفولیپید، رنگدانه‌های صفراوی (مثل بیلی‌روبین و بیلی‌وردین)، الکترولیت‌ها و آب تشکیل شده است. این ترکیبات به دو دسته وابسته به اسید صفراوی و غیروابسته به اسید صفراوی تقسیم می‌شوند.

• وابسته به اسید صفراوی: اجزای آن توسط هپاتوسیت‌های کبد ساخته می‌شوند. هپاتوسیت‌ها اسیدهای صفراوی، رنگدانه و کلسترول را به «مجاری کوچک صفراوی» (Canaliculi) ترشح می‌کنند. سپس مجاری کوچک صفراوی این مواد را به مجراهای اصلی صفرا (Bile Duct) منتقل می‌کنند.
• غیروابسته به اسید صفراوی: اجزای آن توسط سلول‌های مجرا ساخته می‌شود. این سلول‌ها محلول‌های قلیایی ترشح می‌کنند. هورمون سکرتین ترشح این محلول‌ها را القا می‌کند.

آیا بیلی روبین در صفرا وجود دارد ؟

«بیلی‌روبین» (Bilirubin) ماده‌ای به رنگ قرمز-نارجی است که در اثر تجزیه «هم» (Heme) به وجود می‌آید. مولکول‌های هم در هموگلوبین گلبول‌های قرمز وجود دارند. وقتی که گلبول قرمز پیر و تجزیه شد، مولکول‌های هم موجود در آن توسط آنزیم هم‌اکسیژناز به بیلی‌وردین تجزیه می‌شوند.

سپس آنزیم بیلی‌وردین ردوکتاز، بیلی‌وردین را به بیلی‌روبین احیا می‌کند. بیلی‌روبین به پروتئین آلبومین در خون متصل می‌شود و به کبد می‌رود و در آن‌جا توسط آنزیم «گلوکورونوزیل ترانسفراز» (Glucuronosyltransferase) به «اسید گلوکرونیک» (Glucuronic Acid) متصل می‌شود تا انحلال‌پذیری آن در آب افزایش پیدا کند. کبد این ماده را به همراه سایر ترکیبات صفرا به مجرای صفراوی ترشح می‌کند.

کمبود آنزیم گلوکورونوزیل ترانسفراز باعث افزایش بیلی‌روبین نامزدوج (غیرکونجوگه) می‌شود که در نتیجه آن «سندرم گیلبرت» (Gilbert's Syndrome) اتفاق می‌افتد. فقدان کامل این آنزیم نیز باعث سندرم «کریگلر نجار» (Crigler Najjar) می‌شود. در هر دوی این بیماری‌ها به دلیل عدم دفع بیلی‌روبین از طریق صفرا، زردی اتفاق می‌افتد.

اسید و نمک صفراوی چیست ؟

اسیدهای صفراوی از جنس اسیدهای استروئیدی هستند که در صفرای پستانداران و بیشتر مهره‌داران دیده می‌شوند. اسید‌های صفراوی مختلف توسط سلول‌های کبد ساخته می‌شوند و به ریشه‌های «تائورین» (Taurine) و «گلایسین» (Glycine) متصل می‌شوند تا نمک‌های صفراوی را ایجاد کنند.

نمک‌های صفراوی انحلال‌پذیری بیشتری نسبت به اسیدهای صفراوی دارند و به عنوان دترجنت برای تشکیل امولیسیون لیپیدی به کار می‌روند. این نمک‌ها آمفولیت هستند یعنی یک سر آبدوست دارند که در آب حل می‌شود و یک سر آبگریز که در چربی حل می‌شود. این ویژگی به آن‌ها اجازه می‌دهد که چربی‌ها را به قطره‌های کوچک‌تر تبدیل کند. قطره‌های کوچک چربی سطح بیشتری برای فعالیت آنزیم لیپاز ترشح شده از پانکراس در دوازدهه فراهم می‌کند.

اسیدهای صفراوی اصلی انسان

اسیدهای صفراوی اولیه توسط سلول‌های کبد ساخته می‌شوند که شامل کولیک «اسید» (Cholic Acid) و «کنودئوکسی‌کولیک اسید» (Chenodeoxycholic Acid) هستند این اسیدها به تاوورین و گلایسین متصل می‌شوند و نمک‌های صفراوی اصلی بدن انسان را ایجاد می‌کنند. در انسان نمک‌های صفراوی اصلی شامل موارد زیر هستند.

• «تاروکولیک اسید» (Taurocholic Acid)
• «گلیکوکولیک اسید» (Glycocholic Acid)
• «تائوروکنودئوکسی کولیک اسید» (Taurochenodeoxycholic Acid)
• «گلیکوکنودئوکسیکولیک اسید» (Glycochenodeoxycholic Acid)

اسید‌های صفراوی ثانویه توسط فعالیت باکتری‌ها در روده بزرگ ایجاد می‌شوند.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه هشتم – بخش زیست و زمین شناسی در فرادرس

کلیک کنید

اسیدهای صفراوی اولیه

اسیدهای صفراوی اولیه در سلول‌های کبدی توسط اکسیداسیون کلسترول ساخته می‌شوند. حدودا 600 میلی‌گرم نمک صفراوی به صورت روزانه ترشح می‌شود تا میزان نمک‌های صفراوی از دست رفته توسط مدفوع را جبران کنند. البته میزان ترشح اسیدهای صفراوی خیلی بیشتر است ولی بخش زیادی از آن توسط روده بازجذب و دوباره استفاده می‌شود.

برای ساخت اسیدهای صفراوی، به کربن شماره 7 کلسترول یک گروه هیدروکسیل توسط آنزیم «7-α-هیدروکسیلاز» (Cholesterol 7 Alpha-hydroxylase) اضافه می‌شود و 7-α-هیدروکسی کلسترول را می‌سازد.

برای انجام این واکنش $$NADPH+H^{+}$$ به $$NADP^{+}$$ تبدیل می‌شود. همچنین این آنزیم برای انجام فعالیت خود به ویتامین C احتیاج دارد. پس از انجام چندین مرحله دیگر 7-α-هیدروکسی کلسترول به کولیک اسید و کنودئوکسی‌کولیک اسید تبدیل می‌شود.

وجود کلسترول باعث فعالیت آنزیم 7-α-هیدروکسیلاز می‌شود و وجود کولیک اسید و کنودئوکسی‌کولیک اسید به عنوان فیدبک منفی برای این آنزیم عمل می‌کنند. فاکتور رشد FGF15/19 نیز عملکرد این آنزیم را محدود می‌کند.

مسیری که توضیح داده شد مسیر کلاسیک تولید اسیدهای صفراوی اولیه بود اما مسیر جایگزینی هم برای تولید کنودئوکسی‌کولیک اسید وجود دارد که توسط آنزیم استرول-27-هیدروکسیلاز در میتوکندری انجام می‌شود.

pH دوازدهه معمولا بین 3 تا 5 است به همین خاطر وقتی اسیدهای صفراروی قرار گرفته در آن پروتونه می‌شوند و آن‌ها را در آب نامحلول می‌کنند. وقتی این اسیدهای صفراوی به تاوئولین و گلایسین متصل می‌شوند pKa آن‌ها بین 1 تا 4 می‌شود. قرار گرفتن نمک‌های صفراوی در دوازدهه باعث دپروتونه شدن آن‌ها می‌شود که آن‌ها را محلول در آب می‌کند.

اسیدهای صفراوی ثانویه

بیشتر نمک‌های صفراوی اولیه در قسمت دیستال ایلیوم روده از طریق «انتقال دهنده نمک صفراوی وابسته به سدیم آپیکال» (Apical Sodium-dependent Bile Salt Transporter | ASBT) و یا از طریق انتقال‌دهنده اسید‌های صفراوی ایلئال (Ieal BA Transporter | IBAT) بازجذب می‌شوند. ولی در حدود 5 تا 10 که بازجذب نمی‌شود به عنوان بستری برای متابولیسم میکروبی در نظر گرفته می‌شوند و به اسیدهای صفراوی ثانویه تبدیل می‌شوند.

بیشتر باکتری‌های موجود در روده نمک‌های صفراوی را هیدرولیز می‌کنند. در نتیجه فعالیت آن‌ها «دئوکسی‌کولیک اسید» (Deoxycholic Acid) و «لیتوکولیک اسید» (Lithocholic Acid) ساخته می‌شود.

نقش هورمونی نمک‌های صفراوی چیست ؟

نمک‌های صفراوی که از کبد ترشح می‌شوند و توسط روده جذب می‌شوند، با اتصال به گیرنده‌های خود می‌توانند نقش هورمونی نیز داشته باشند. این نمک‌ها به گیرنده موجود در هسته «ایکس فارنزوئید» (Farnesoid X Receptor | FXR) و گیرنده غشایی «اسید صفراوی» (G Protein-coupled Bile Acid Receptor 1 | TGR5) متصل می‌شوند و نقش خود را ایفا می‌کنند.

اتصال نمک‌های صفراوی به گیرنده FXR در کبد باعث مهار تولید اسیدهای صفراوی می‌شود. اتصال آن‌ها به گیرنده‌های FXR موجود در سلول‌های روده باریک، رونویسی و ساخت «فاکتور رشد فیبروبلاست» (FGF19) را افزایش می‌دهد که این فاکتور باعث مهار ساخت اسیدهای صفراوی در کبد می‌شود.

اتصال نمک‌های صفراوی به گیرنده غشایی TGR5 باعث تولید cAMP و فعال‌سازی مسیر پیام‌رسانی MAPکیناز و همچنین اندوسیتوز گیرنده به داخل سلول می‌شود. به نظر می‌رسد که اتصال نمک‌های صفراوی به این گیرنده در تنظیم انرژی بدن نقش داشته باشد.

چه چیزی ترشح صفرا را کنترل می‌کند ؟

زمانی که فرد غذایی نمی‌خورد مقدار بسیار کمی از صفرا به درون دوازدهه ترشح می‌شود و بیشتر صفرای تولید شده در کیسه صفرا ذخیره می‌شود. وقتی کیموس حاصل از غذای هضم شده به روده کوچک می‌ریزد، اسید معده به همراه پروتئین‌ها و چربی‌های هضم شده باعث ترشح «کوله‌سیستوکینین» (Cholecystokinin) و «سکرتین» (Secretin) می‌شود. این هورمون‌ها نیز باعث ترشح صفرا و ترشحات پانکراس می‌شوند.

• کوله‌سیستوکینین: کوله‌سیستو به معنای کیسه صفرا و کینین به معنای حرکت است. وجود چربی در دوازدهه باعث ترشح این هورمون می‌شود. با ترشح این هورمون کیسه صفرا و مجرای صفراوی مشترک منقبض می‌شوند و صفرا را به روده کوچک می‌ریزند.
• سکرتین: این هورمون در پاسخ به اسید موجود در دوازدهه ترشح می‌شود. ترشح این هورمون باعث تحریک سلول‌های مجرای صفراوی به ترشح بی‌کربنات و آب می‌شود که در نتیجه آن حجم صفرا افزایش می‌یابد و جریان آن به روده کوچک بیشتر می‌شود.

وظیفه صفرا چیست ؟

صفرا 5 وظیفه اصلی در بدن ایفا می‌کند که شامل موارد زیر هستند.

1. از طریق ایجاد امولسیون‌های چربی به هضم آن کمک می‌کند.
2. باعث جذب چربی و ویتامین‌های محلول در آن می‌شود.
3. باعث خروج کلسترول و بیلی‌روبین اضافه بدن می‌شود.
4. به دلیل قلیایی بودن اسیدی که غذای هضم شده با خودش از معده به روده کوچک می‌آورد را خنثی می‌کند.
5. با خاصیت باکتری‌کشی که دارد باکتری‌های موجود در غذا را از بین می‌برد.

صفرا چگونه به جذب چربی‌ها کمک می‌کند ؟

صفرا شبیه سورفکتانت عمل کرده و قطرات چربی را به امولسیون تبدیل می‌کند. نمک‌های صفراوی آنیون‌هایی هستند که یک بخش آب‌گریز و یک بخش آب‌دوست دارند. این مواد به دور لیپیدها (تری‌گلیسیرید و فسفولیپید) جمع می‌شوند و میسل تشکیل می‌دهند. به طوری که بخش آبگریز آن‌ها با چربی و بخش آبدوست آن‌ها با محیط لوله گوارش ارتباط داشته باشد.

بخش آبدوست نمک‌های صفراوی بار منفی دارد و از بهم پیوستن میسل‌ها و تشکیل قطره‌های چربی بزرگ جلوگیری می‌کند. به طور معمول میسل تشکیل شده از نمک‌های صفراوی در دوازدهه انسان 1 تا 50 میکرومتر قطر دارد.

این قطره‌های کوچک چربی سطح بیشتری برای فعالیت آنزیم‌های لیپاز پانکراسی فراهم می‌کنند تا لیپیدها را به اسید‌های چرب تجزیه کند. آنزیم‌های پانکراسی برای رسیدن به هسته چربی داخل میسل‌ها از فاصله میان اسیدهای صفراوی عبور می‌کنند.

تری‌گلیسیرید توسط آنزیم لیپاز پانکراس به اسید چرب و مونوگلیسیرید تجزیه می‌شود و توسط پرز‌های سلولی موجود در سلول‌های دیواره داخلی روده (انتروسیت) جذب می‌شوند. مونوگلیسیریدها دوباره بعد از انتقال به غشای روده به تری‌گلیسیرید تبدیل می‌شوند.

این تری‌گلیسیریدها با فسفولیپیدها، «کلستریل‌استرها» (Cholesteryl Esters) و «آپولیپوپروتئین‌ها» (ApoB48) ترکیب می‌شوند و «شیلومیکرون نوپا» (Nascent Chylomicrons) را می‌سازند. سپس شیرومیکرون‌های تشکیل شده از سلول‌های اپی‌تلیال روده خارج می‌شوند و وارد مویرگ‌های لنفاوی یا «لاکتیل» (Lacteal) می‌شوند.

شیلومیکرون موجود در لنف از طریق «مجرای توراکیک» (Thoracic duct) به «ورید ساب‌کلوین چپ» (Left Subclavian Vein) می‌ریزد و به سایر نقاط بدن ارسال می‌شود.

بیشتر چربی موجود در غذا بدون اینکه جذب شود وارد مدفوع می‌شوند. از آن جایی که Bile میزان جذب چربی‌ها را افزایش می‌دهد، نقش مهمی نیز برای جذب ویتامین‌های محلول در چربی نظیر A، D و E دارد.

صفرا چه pH دارد ؟

به طور کلی صفرا خاصیت قلیایی دارد. میزان pH صفرای موجود در مجرای مشترک (7٫۵ تا ۸٫۰۵) کمی بیشتر از میزان pH آن در کیسه صفرا (6٫۸ تا ۷٫۶۵) است. قلیایی بودن صفرا اسید موجود در غذای هضم شده در معده را کاهش می‌دهد و از آسیب اسید به روده جلوگیری می‌کند.

کیسه صفرا چیست ؟

«کیسه صفرا» (Gallbladder) یا «کوله‌سیست» (Cholecyst) یک اندام کوچک و توخالی است که وظیفه غلیظ کردن و ذخیره‌سازی Bile را به عهده دارد. در انسان کیسه صفرا ساختاری گلابی‌شکل دارد که در زیر لوب راست کبد قرار گرفته است. صفرا از طریق مجرای کبدی مشترک به کیسه صفرا وارد می‌شود و از طریق مجرای صفراوی مشترک به دوازدهه می‌ریزد.

ساختار کیسه صفرا

کیسه صفرا در افراد بالغ در حالتی که کاملا پر باشد 7 تا 10 سانتی‌متر طول و 4 سانتی‌متر عرض دارد. این اندام توانایی ذخیره‌سازی 50 میلی‌لیتر Bile را دارد. Gallbladder از سه بخش گردن، «بدنه» (Body) و «فوندوسن (Fundus) تشکیل شده است.

لایه داخلی Gallbladder از بافت غشای موکوسی پوشیده شده است. سلول‌های غشای موکوسی کیسه صفرا مشابه سطح داخلی لوله باریک، هزاران ساختار میکروسکوپی مو مانند به نام میکروویلی دارند که سطح جذب مواد را افزایش می‌دهد. سلول‌های موکوسی Bile با جذب آب و نمک‌های غیرآلی از صفرا غلظت آن را 5 تا 18 مرتبه افزایش می‌دهند.

انقباض ماهیچه‌های موجود در کیسه صفرا توسط عصب واگ سیستم پاراسمپاتیک در اثر هورمون کوله‌سیستوکینین انجام می‌شود. انقباض این عضلات باعث خروج صفرا به دوازدهه می‌شود. مجاری صفراوی از سه شاخه تشکیل می‌شوند که ساختاری مشابه با y دارد.

• مجرای صفراوی مشترک: شاخه پایینی را تشکیل می‌دهد که به دوازدهه می‌رسد. در محل خروج ان به دوازدهه دریچه ماهیچه‌ای به نام «اسفنکتر اودی» (Oddi) وجود دارد که جریان صفرا به دوازدهه را تنظیم می‌کند.
• مجرای کبدی: شاخه بالایی به سمت راست است که به کبد متصل است.
• مجرای سیستیک: شاخه بالایی به سمت چپ است که به کیسه صفرا متصل است.

صفرا چگونه ترشح می‌شود ؟

صفرا توسط دو لوب کبد ساخته می‌شود و به مجرای کبدی و مجرای صفراوی مشترک می‌ریزد. اگر غذا در روده کوچک وجود داشته باشد، صفرا مستقیم وارد دوازدهه می‌شود. اما اگر غذایی در روده وجود نداشته باشد،‌ اسفنکتر اودی بسته می‌شود و صفرا نمی‌تواند به دوازدهه بریزد. مجرای صفراوی مشترک از صفرا پر می‌شود تا جایی که به کیسه صفرا راه پیدا کند.

صفرای اضافی در کیسه صفرا تغلیظ و انباشته می‌شود و وقتی دوباره غذا به روده کوچک رسید، اسفنکتر اودی باز می‌شود و در اثر انقباض کیسه صفرا، محتویات آن به داخل دوازدهه تخلیه می‌شود.

بیماری‌های مرتبط با صفرا

صفرای موجود در کیسه‌صفرا ممکن است ایجاد سنگ کند. این سنگ اگر مجاری صفراوی را مسدود کند، باعث درد و در مواردی یرقان و کلانژیت می‌شود. اگر میزان نمک‌های صفراوی کافی نباشد مدفوع چرب دفع می‌شود. در برخی افراد که دریچه پیلور معده آن‌ها درست بسته نمی‌شود نیز برگشت صفرا به معده یا ریفلاکس صفرا دیده می‌شود. این بیماری‌ها در ادامه بیشتر توضیح داده خواهد شد.

سنگ کیسه صفرا

سنگ صفرا توده‌های جامدی هستند که در کیسه‌صفرا تشکیل می‌شوند. تغلیظ بیش‌از حد صفرا در کیسه صفرا باعث رسوب آن و تشکیل سنگ می‌شود. این سنگ‌ها می‌توانند کاملا از جنس کلسترول، رنگدانه‌های صفرا، نمک‌های کلسیم و یا ترکیبی از همه آن‌ها باشند.

مطالعاتی روی نمک‌های صفراوی و نقش آن‌ها در تشکیل سنگ انجام شده است که نشان دادند کمبود میزان نمک‌های صفراوی در Bile باعث کاهش انحلال‌پذیری کلسترول و در نتیجه آن تشکیل میکروکریستال می‌شود. ریسک فاکتورهای تشکیل سنگ صفرا شامل موارد زیر هستند.

• چاقی
• سن بالای 40 سال
• رژیم غذایی نامناسب
• زنان (مخصوصا اگر فرزند داشته باشند.)

علت تشکیل سنگ صفرا چیست ؟

حدود 75٪ از سنگ‌های صفراوی از جنس کلسترول هستند. میزان بالای کلسترول خون باعث افزایش میزان کلسترول موجود در صفرا می‌شود. در واقع کبد کلسترول اضافی خون را فیلتر می‌کند و برای دفع آن را به داخل صفرا ترشح می‌کند. نمک‌های صفراوی و لستین موجود در صفرا کلسترول را را به حالت محلول در می‌آورند. ولی وقتی میزان کلسترول بالا باشد بخشی از آن به حالت نامحلول در کیسه صفرا رسوب می‌کند و تشکیل سنگ صفرا می‌دهد. بیماری های متابولیک مثل دیابت و چاثی باعث افزایش کلسترول خون و صفرا می‌شوند.

حدود 25 درصد از سنگ‌های صفراوی از بیلی‌روبین تشکیل شده‌اند. بیلی‌روبین در اثر تجزیه گلبول‌های قرمز پیر ایجاد می‌شود. مشکلاتی مثل عفونت، اختلالات خونی و بیماری‌های کبدی می‌تواند باعث افزایش میزان بیلی‌روبین صفرا و به تبع آن تشکیل سنگ بیلی‌روبینی شود.

علاوه بر موارد ذکر شده تخلیه نشدن کامل کیسه‌صفرا نیز می‌تواند باعث تولید سنگ شود. وقتی چربی موجود در غذا به روده باریک برسد، روده باریک به کیسه‌صفرا پیام می‌دهد که منقبض شود و صفرای درون خود را به روده باریک بریزد تا هضم چربی انجام شود. اگر انقباض کیسه صفرا به خوبی انجام نشود، بخشی از صفرا درون کیسه‌صفرا باقی می‌ماند و تشکیل «لجن» (Sludge) می‌دهد. این لجن به مرور کریستالیزه شده و سنگ را ایجاد می‌کند.

علایم سنگ صفرا چیست ؟

سنگ صفرا می‌تواند بدون علامت باشد ولی وقتی این سنگ‌ها از جای خود جابجا شوند و گردن صفرا یا درخت صفراوی را مسدود کنند علایم زیر ایجاد می‌شود.

• درد در قسمت بالا و راست شکم
• درد در قسمت بالا و میانی شکم
• درد در شانه راست یا در پشت
• احساس درد بعد از خوردن وعده‌های غذایی چرب
• زردی (پوست زردرنگ یا سفیدی چشم مایل به زرد)
• تهوع و استفراغ
• تب و لرز
• مدفوع قهوه‌ای روشن یا مدفوع با رنگ روشن
• ادرار تیره

چرا زنان بیشتر در معرض تشکیل سنگ کیسه صفرا هستند ؟

استروژن (هورمون زنانه) میزان کلسترول را افزایش می‌دهد. پروژسترون (هورمون زنانه) نیز انقباضات کیسه‌صفرا را کند می‌کند. هر دوی این هورمون‌ها در دوره‌های خاصی مثل قاعدگی و بارداری افزایش پیدا می‌کنند. حتی برخی از خانم‌ها در دوران یائسگی نیز از این هورمون‌ها به صورت خوراکی استفاده می‌کنند که باز هم سطح آن‌ها را در خون افزایش می‌دهد. افزایش سطح این هورمون‌ها به تشکیل سنگ صفرا کمک می‌کند.

علاوه بر این زنان بیشتر در معرض تغییرات توده چربی بدن خود هستند. تراکم بالای چربی در بدن باعث افزایش میزان کلسترول در خون و در نتیجه افزایش کلسترول صفرا می‌شود. همچنین چاقی میزان هورمون استروژن را نیز افزایش می‌دهد. از طرفی برخی از زنان رژیم‌هایی می‌گیرند که باعث کاهش وزن ناگهانی می‌شود. کاهش وزن ناگهانی نیز همان اثر افزایش وزن را دارد. هنگامی که چربی زیادی در زمان کوتاهی از دست می‌دهید، حجم زیادی از کلسترول به کبد فرستاده می‌شود که در نتیجه آن میزان کلسترول صفرا بالا رفته و احتمال تشکیل سنگ صفراوی بیشتر می‌شود.

میزان شیوع سنگ صفرا چقدر است ؟

سنگ صفرا در کشورهای توسعه یافته بیشتر دیده می‌شود. حدود 10٪ از افراد بالغ و 20٪ از افراد بالای 65 سال سنگ در کیسه‌صفرای خود دارند. اما از میان این افراد تنها حدود 20٪ نیاز به درمان دارند.

سنگ صفرا چگونه درمان می‌شود ؟

در مواردی که سنگ صفرا کوچک است و علائمی ایجاد نمی‌کند معمولا جراحی توصیه نمی‌شود. اما در مواردی که علائم وجود دارد و سنگ بزرگ است درمان‌های زیر انجام می‌شود.

• جراحی که می‌تواند به صورت لاپاراتومی (شکم برش بخورد) یا به صورت لاپاراسکوپی (برش‌های کوچک برای ورود دوربین و ابزارها) انجام شود.
• درمان‌های دارویی. اگر سنگ Gallbladder کوچک باشد و کلسیم هم نداشته باشد، استفاده از داروی «اورسودوکسی کولیک اسید» (Ursodeoxycholic Acid) شاید بتواند سنگ‌ها را حل کند.

یرقان

یرقان (Jaundice) یا زردی به زردرنگ شدن پوست و ملتحمه چشم گفته می‌شود که در اثر میزان بالای بیلی‌روبین در خون ایجاد می‌شود. دلایل متعددی برای یرقان وجود دارد که به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• زردی پیش-‌کبدی (Pre-hepatic): زمانی اتفاق می‌افتد که همولیز گلبول‌های قرمز بیش از حد انجام می‌شود و کبد نمی‌تواند تمام بیلی‌روبین‌های موجود در خون را حذف کند. به همین خاطر میزان بیلی‌روبین آزاد در خون بالا می‌رود و پوست زرد می‌شود. بیماری‌های زیر مثالی از عوامل ایجاد زردی پیش-کبدی هستند.
  • کم خونی داسی شکل
  • سندرم گیلبرت
  • بعضی از بیماری های خود ایمنی و عفونت‌ها
• زردی کبدی (Hepatic): وقتی اتفاق می‌افتد که هپاتوسیت‌های کبدی نمی‌توانند بیلی‌روبین را به صفرا اضافه کنند. از جمله دلایل ایجاد این اختلال التهاب کبد (مانند هپاتیت)، سیروز کبدی و تومورهای کبدی هستند.
• زردی پس کبدی (Post-hepatic) یا انسدادی (Obstructive): وقتی اتفاق می‌افتد که تخلیه صفرا به روده کوچک درست انجام نمی‌شود. در این حالت بیلی‌روبین کنجوگه شده به کبد برمی‌گردد و وارد خون می‌شود که زردی را به دنبال دارد. از جمله دلایل مسدود شدن مجراهای صفراوی، تومور، التهاب پانکراس، هپاتیت، سنگ صفرا می‌باشد.

استئاتوره یا مدفوع چرب

«مدفوع چرب» (Steatorrhea) در صورتی ایجاد می‌شود که میزان اسیدها و نمک‌های صفراوی به اندازه کافی نباشد، چربی موجود در غذا به صورت امولسیون در نمی‌آید و جذب آن به خوبی انجام نمی‌شود. در نتیجه بخشی از این چربی در مدفوع دیده می‌شود.

کلانژیت

کلانژیت به التهاب مجاری صفراوی گفته می شود. در بیشتر اوقات کلانژیت در اثر عفونت باکتریایی و به صورت ناگهانی اتفاق می‌افتد. اما گاهی اوقات شکل مزمن پیدا می‌کند. انسداد یا جریان نداشتن صفرا در مجرای صفراوی باعث بالا رفتن فشار داخل مجاری و در نهایت باعث آسیب مجاری می‌شود. در اثر جریان نداشتن صفرا امکان ایجاد عفونت باکتریایی نیز وجود دارد.

بیماری خودایمنی کلانژیت اسکلروزان اولیه نیز می‌تواند باعث کلانژیت شود. «کلانژیت اسکلروزان اولیه» (Primary Sclerosing Cholangitis | PSC) یک بیماری مزمن کبدی است که در آن مجاری صفراوی داخل و خارج کبد ملتهب و بافتی اسکار مانند پیدا می‌کند. در نهایت این مجاری باریک و مسدود می‌شوند.

علائم کلانژیت چیست ؟

معمولا در مراحل اولیه کلانژیت علایمی دیده نمی‌شود اما با گسترش بیماری علائم زیر ممکن است ایجاد شود.

• خستگی
• خارش پوست
• درد شکمی
• تیره شدن پوست
• تشکیل توده‌های کوچک زیر و اطراف پوست چشم
• خشک شدن دهان و چشم
• درد ماهیچه و مفاصل
• زردی
• تورم پا و مچ پا (ادم)
• تورم شکم به دلیل جمع شدن مایعات (آسیت)

ریفلاکس صفرا

ریفلاکس صفرا به شرایطی گفته می‌شود که صفرا به جای حرکت در روده کوچک به سمت بالا یعنی معده و مری حرکت کند. تشخیص ریفلاکس اسید معده از ریفلاکس صفرا ممکن است دشوار باشد. چون معمولا علائم یکسانی دارند و گاهی اوقات هم به طور همزمان اتفاق می‌افتند. علايم ریفلاکس صفرا به شرح زیر هستند.

• درد در ناحیه بالای شکم که ممکن است شدید باشد.
• احساس سوزش سردل به طور مکرر
• تهوع
• استفراغ مایع سبز
• کم کردن وزن بدون دلیل

صفرا و غذای هضم شده توسط معده در دوازدهه با یکدیگر مخلوط می‌شوند و به سمت روده کوچک حرکت می‌کنند. انتهای معده توسط حلقه ماهیچه‌ای به دریچه پیلور بسته می‌شود و در صورت وجود غذا در معده کمی باز می‌شود تا حدود 3٫75 میلی‌لیتر از غذا وارد دوازده شود.

هنگامی که این عضله ضعیف شود، به طور کامل بسته نمی‌ماند و Bile به معده برمی‌گردد. این مسئله می‌تواند به سلول های پوشاننده معده آسیب برساند. در صورتی که اسفنکتر کاردیا (عضله موجود در انتهای مری که مری را می‌بندد) هم درست کار نکند، Bile به همراه اسید معده به داخل مری باز می‌گردند.

پولیپ کیسه صفرا

پولیپ کیسه صفرا به رشد غیرطبیعی سلول‌ به شکل زوائدی در بخش پوشاننده کیسه صفرا گفته می‌شود. بیشتر این پولیپ‌ها خوشخیم هستند و علائمی نیز ایجاد نمی‌کنند. تنها 5٪ از پولیپ‌های کیسه صفرا سرطانی می‌شوند.

میزان شیوع پولیپ کیسه صفرا چقدر است ؟

مطالعات نشان داده‌اند که در 4 تا 7٪ از افراد بالغ ممکن است پولیپ کیسه صفرا ایجاد شود. ولی فقط 5٪ از این پولیپ‌ها احتمال سرطانی شدن دارند. بین 60 تا 90٪ از آن‌ها سودوپولیپ هستند یعنی به علت رشد سلول به وجود نیامده‌اند و ممکن است در اثر رسوب کلسترول در دیواره داخلی کیسه صفرا ایجاد شده باشند. 5 تا 10٪ از این پولیپ‌ها التهابی هستند که شکلی از بافت زخم را در اثر ایجاد التهاب مزمن تشکیل می‌دهند.

انواع پولیپ‌های کیسه صفرا

این پولیپ‌ها به پنج دسته زیر تقسیم می‌شوند.

«سودوپولیپ» (Pseudopolyps): به آن‌ها پولیپ‌های کلسترولی نیز گفته می‌شود. در اثر شرایطی به نام «کلسترولوزیس» (Cholesterolosis) ایجاد می‌شود. زمانی که مقدار کلسترول بدن بیش از حد باشد، در کیسه صفرا به یکدیگر متصل می‌شوند و به دیواره کیسه صفرا می‌چسبند و شکل پولیپ را ایجاد می‌کنند.

«پولیپ‌های التهابی» (Inflammatory Polyps): نوعی بافت زخم هستند که در اثر التهاب مزمن کیسه صفرا یا به عبارتی «کوله‌سیستیت» (Cholecystitis) به وجود می‌آیند.

«آدنومیوماتوزیس» (Adenomyomatosis): به رشد غیرطبیعی سلول‌های پوشاننده بخش داخلی کیسه صفرا گفته می‌شود که در دیواره آن کیست تشکیل می‌دهند. دانشمندان هنوز علت تشکیل این نوع پولیپ را نمی‌دانند ولی این نوع پولیپ ضرری هم ندارد.

«آدنوما» (Adenomas): پولیپ‌هایی هستند که در اثر رشد غیرطبیعی سلول های مشابه مجاری صفرا ایجاد می‌شوند. 5٪ از این پولیپ‌ها احتمال سرطانی شدن دارند.

«پولیپ‌های بدخیم» (Malignant Polyps): پولیپ‌های سرطانی هستند که معمولا نوع آدنوکارسینوما را دربر می‌گیرند.

علائم پولیپ کیسه صفرا چیست ؟

این پولیپ‌ها معمولا علائمی ایجاد نمی‌کنند و معمولا به طور اتفاقی در اثر سونوگراقفی سایر بخش‌های بدن شناسایی می‌شوند. با این حال اگر این پولیپ‌ها مسیر عبور صفرا مسدود کنند علائم ایجاد می‌کنند.

پولیپ‌هایی که در مجرای سیستیک ایجاد می‌شوند و مسیر عبور صفرا به کیسه‌صفرا را می‌بندند باعث التهاب دیواره کیسه‌صفرا (کوله‌سیستیک) می‌شوند. بخش‌هایی از پولیپ که از محل اصلی خود جدا می‌شوند می‌توانند مسیر صفرا به روده باریک را مسدود کنند. در این صورت باعث التهاب مجاری صفراوی (کلانژیت) و پانکراس (پانکراتیت) می‌شوند. علائمی که در اثر التهاب به وجود می‌آیند شامل موارد زیر هستند.

• درد شکمی
• تب
• تهوع و استفراغ
• زردی

سرعت رشد پولیپ‌ها چقدر است ؟

معمولا یک پولیپ کمتر از 2 میلی‌متر در سال رشد می‌کند. اگر رشد پولیپ‌ها با سرعت بالایی باشد احتمالا پزشک پیشنهاد خارج کردن آن را بدهد. پولیپ‌های خوشخیم معمولا تعداد زیادی دارند اما پولیپ‌های بدخیم و سرطانی معمولا به صورت منفرد هستند.

ریسک فاکتورهای ایجاد پولیپ کیسه‌صفرا چیست ؟

احتمال تشکیل پولیپ‌های کیسه‌صفرا با داشتن شرایط زیر بیشتر می‌شود.

• سنگ صفرا
• التهاب کیسه‌صفرا یا کوله‌سیستیک
• التهاب مجاری صفراوی یا کلانژیت
• هپاتیت B
• «آدنوماتوس پولیپوز خانوادگی» (Familial Adenomatous Polyposis | FAP)
• «سندرم پوتز جگرز» (Peutz Jeghers Syndrome): یک اختلال ژنتیکی است که در آن پولیپ‌های زیادی در بدن فرد ایجاد می‌شود همچنین لکه‌های تیره در نواحی مختلف این افراد به وجود می‌آید.
• کلسترول بالا
• سن بالای 50 سال

سرطان کیسه صفرا و مجاری صفراوی

سرطان کیسه‌صفرا و مجاری صفراوی به رشد غیرطبیعی سلول‌ها و تشکیل توده در این نقاط گفته می‌شود. این نوع سرطان رایج نیست. همچنین چون معمولا باعث ایجاد علائم نمی‌شود، در اغلب اوقات دیر تشخیص داده می‌شود.

علائم آن شامل موارد زیر است.

• درد شکم به ویژه در ناحیه بالا و راست
• نفخ شکم
• کم کردن وزن بدون دلیل
• زرد شدن پوست صورت و سفیدی چشم

احتمال ایجاد سرطان کیسه صفرا و مجاری صفراوی در صورت وجود ریسک فاکتورهای زیر بیشتر می‌شود.

• جنسیت: این نوع سرطان در زنان شیوع بیشتری دارد.
• سن: ریسک ابتدا به این سرطان با افزایش سن رابطه مستقیم دارد.
• سابقه سنگ صفرا: این نوع سرطان در افرادی که قبلا سنگ‌صفرا داشته‌اند بیشتر است. با این حال همچنان احتمال بروز آن نادر است.
• سایر بیماری‌های مربوط به کیسه صفرا: وجود پلیپ و عفونت‌های حاد و مزمن کیسه‌صفرا و مجاری صفراوی احتمال ایجاد این نوع سرطان را بالا می‌برند.

اخلاط چهار گانه و صفرا

در پزشکی کهن، «مزاج» (Humorism) بدن را در مدل های 2، 3، 4 و 5 جزئی بررسی می‌کردند. یکی از معروف‌ترین مدل‌ها حالت 4 گانه است که مزاج بدن را به چهار دسته «سودا» (Black bile)، «صفرا» (Yellow bile)، «بلغم» (Phlegm) و دم یا «خون» (Blood) تقسیم می کردند. این مدل توسط بقراط توضیح داده شد و جالینوس آن را توسعه داد. گذشتگان بر این باور بودند که برای داشتن بدن سالم این اخلاط باید با یکدیگر در تعادل باشند.

برای مثال کسی که صفرا بر مزاج او غلبه می کرد معمولا فردی جاه‌طلب، قاطع، تهاجمی و زودرنج در نظر گرفته می شد. این مزاج را با نام گرم و خشک هم می‌شناسند.

جمع‌بندی

صفرا از اجزای مختلفی تشکیل شده است که شامل اسیدهای صفراوی، بیلی‌روبین و کلسترول می شوند. این مایع سبزرنگ توسط کبد ساخته می‌شود و در کیسه‌صفرا تغلیظ و نگه‌داری می‌شود. این مایع تجزیه چربی‌ها به اسیدهای چرب تسهیل می‌کند، همچنین باعث جذب ویتامین‌های محلول در چربی می‌شود. بیلی‌روبین ناشی از تجزیه گلبول‌های قرمز و همچنین کلسترول اضافی بدن نیز از طریق صفرا به روده کوچک می‌ریزد و توسط مدفوع دفع می‌شود.

اگر کانال‌های خروج Bile به روده مسدود شود بیلی‌روبین خون دفع نمی‌شود و زردی اتفاق می‌افتد. سنگ صفرا و سرطان کیسه‌صفرا نیز از جمله بیماری‌هایی هستند که با مایع صفرا در ارتباط هستند. انسداد مجرای صفراوی می‌تواند در نتیجه سرطان، سنگ صفراوی، انگل‌ها و غیره اتفاق بیفتد.