فرادرسصرف فعل ماضی عربی — آموزش به زبان ساده
برای صرف فعل ماضی عربی باید دو مورد را در نظر داشته باشیم. اولین مورد، جنسیت کسی است که کار را انجام می‌دهد و دومین مورد، تعداد افراد انجام‌دهنده کار است. در زبان فارسی، اگرچه زمان وقوع فعل‌ها به گذشته و حال و آینده تقسیم‌بندی میشود، اما، در زبان عربی دو نوع فعل داریم: ماضی و مضارع که اکثر زمان‌ها از طریق تغییر این دو نوع فعل به دست می‌آید. در این نوشته قرار است درباره ساده‌ترین شکل فعل ماضی و صرف آن صحبت کنیم و نشان دهیم در موقعیت‌های گوناگون از کدام نوع از فعل ماضی باید استفاده کنیم. در انتها میتوانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی میزان دریافت‌مان از این مطلب را بسنجیم.
اجزای تشکیل دهنده معنای فعل ماضی در عربی
هرگاه قصد یادگیری زبانی را داشته باشیم باید برای آموختن افعال، زمان قابل‌توجهی را صرف کنیم. چرا که معنا در یک جمله به درستی به دست مخاطب نمی‌رسد، مگر زمانی که از شکل درست فعل استفاده کنیم. این قاعده برای تمامی زبان‌ها صدق میکند و زبان عربی نیز از این قاعده مستثنی نیست.
اولین قدم برای یادگیری فعل ماضی در عربی این است که اجزای تشکیل دهنده آن را بشناسیم. شکل ساده فعل «ذهب» را در نظر بگیرید. مصدر عربی این فعل «ذهاب» یعنی رفتن است و فاعل یا فردی که کار را انجام داده (در این مورد منظور فردی که رفته است). «هو» یعنی او یا مفرد مذکر غائب است. زمان فعل نیز به انجام کاری در گذشته دلالت دارد. با توجه به این تفاسیر میتوانیم بگوییم یک فعل از سه جزء تشکیل شده است:
مصدر (نوع کار) + فاعل (ضمیر) + زمان = فعل
در ادامه هر یک از این اجزای تشکیل‌دهنده را به صورت مجزا بررسی می‌کنیم.
۱. مصدر فعل
مصدر همان کاری است که انجام میشود. همچنین گاهی‌اوقات، مصدر در عربی، حالتی است که پدید می‌آید. مهم‌ترین ویژگی مصدر این است که در تمامی زمان‌ها و صیغه‌های عربی یکی است و تغییری در آن ایجاد نمی‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
فَرَحَ: خوشحال شد
تفرَحین: خوشحال می‌شوی
إفرَحنَ: خوشحال شوید
فَرحْ: خوشحال بودن (مصدر)
۲. زمان فعل
در زبان عربی فعل‌ها در سه زمان نشان داده می‌شوند: ماضی، مضارع و امر. هر سه این زمان‌ها در ۱۴ صیغه قابل صرف کردن هستند. فعل ماضی مختص زمان گذشته است. در عین حال از آن برای تاکید بر انجام کار نیز استفاده می‌کنیم. فعل مضارع، زمان حال و آینده را پوشش می‌دهد و با استفاده از فعل امر میتوانیم امور را در زمان حال و آینده مدیریت کنیم.
۳. فاعل
کار در یک فعل می‌تواند از سوی ۳ شخص در سه موقعیت غائب، مخاطب و متکلم انجام شود. هر کدام از این اشخاص می‌توانند یک نفر باشند (مفرد) دو نفر باشند (مثنی) یا بیشتر از دو نفر باشند (جمع). فاعل متکلم مفرد یا جمع برای مونث و مذکر یکسان به کار می‌رود. خلاصه و جمع تمامی این حرف‌ها این است که فعل ماضی در ۱۴ صیغه صرف میشود.
۶ صیغه غائب
۶ صیغه مخاطب
۲ متکلم
برای درک بهتر این نکات به جدول زیر توجه کنید.
| صرف فعل ماضی نصر در ۱۴ صیغه ماضی | |
| اسم صیغه | فعل - ضمایر (متصل و منفصل) |
| مفرد مذکر غائب - الغائب | نصر - هو، ه |
| مثنی مذکر غائب - الغائبان | نصرا - هما، هما |
| جمع مذکر غائب - الغائبون | نصروا - هم، هم |
| مفرد مونث غائب - الغائبة | نصرتْ - هی، ها |
| مثنی مونث غائب - الغائبتان | نصرتا - هما، هما |
| جمع مونث غائب - الغائبات | نصرن - هن، هن |
| مفرد مذکر مخاطب - المخاطب | نصرتَ - أنتَ، کَ |
| مثنی مذکر مخاطب - المخطبان | نصرتما - أنتما، کما |
| جمع مذکر مخاطب - المخاطبون | نصرتم - أنتم، کم |
| مفرد مونث مخاطب - المخاطبة | نصرتِ - أنتِ، کِ |
| مثنی مونث مخاطب - المخطبتان | نصرتما - أنتما، کما |
| جمع مونث مخاطب - المخاطبات | نصرتن - أنتن، کن |
| متکلم وحده | نصرتُ - أنا، ی |
| متکل مع‌الغیر | نصرنا - نا |
نکته: به جای کلماتی مثل مفرد مذکر غائب یا جمع مونث مخاطب، میتوانیم از کلمات «الغائب» یا «المخاطبات» استفاده کنیم. این کلماتِ جایگزین، تمامی ویژگی‌هایی را که عبارت فارسی بیان میکند در خودش دارد.
با توجه به صرف فعل ماضی عربی «نصر» در جدول بالا، میتوانیم بگوییم که به جز صیغه ۱ و ۴ (الغائب و الغائبة) تمامی فعل‌های صرف شده ماضی دارای ضمیری هستند که می‌توانند جای فاعل در جمله فعالیت داشته باشند. این ضمایر عربی عبارتند از «الف، واو، نَ، تَ، تما، تم، تِ، تما، تنَّ، تُ، نا». مهم‌ترین کاربرد ضمیر برای این است که از تکرار اسم جلوگیری کند. مثلا در عبارت «ذهبتْ فاطمةُ» کلمه فاطمة در این جمله نقش فاعل به صورت اسم ظاهر را دارد. در چنین حالتی نمی‌توانیم بگوییم که «هی» فاعل ضمیر مستتر عربی در فعل است. اما اگر جمله به صورت «فاطمةُ ذهبت» نوشته شود، فاعل همان ضمیر هی و مستتر در فعل است و فاطمة مبتدای جمله شناخته میشود. ضمایر متصل فاعلی در نقش فاعل و ضمایر منفصل در نقش مبتدا به کار می‌روند.
نکته: در زبان عربی فاعل هرگز قبل از فعل بیان نمی‌شود.
انواع فعل ماضی در عربی
فعل ماضی اشاره به کاری دارد که در زمان گذشته انجام شده‌است. اما همه گذشته‌ها یکسان نیستند. گاهی‌اوقات کاری که در گذشته انجام شده ممکن است آثارش تا زمان حال باقی بماند. در برخی مواقع نیز در سلسله مراتب انجام گرفتن کارها، یکی از آنها قبل از دیگری و در گذشته دورتری انجام گرفته‌است. به همین خاطر لازم است انواع فعل ماضی را بشناسیم تا برای ارسال پیام به مخاطب درست عمل کنیم.
فعل ماضی در زبان عربی به چهار دسته «ماضی مطلق عربی، ماضی استمراری عربی، ماضی نقلی عربی و ماضی بعید عربی» تقسیم‌بندی میشود. هر یک از انواع ماضی قواعد خاص خودش را دارد که در ادامه بررسی می‌کنم. مهم‌ترین فایده دانستن این قواعد این است که به ترجمه صحیح متن یا دریافت کامل پیام کمک میکند.
ماضی مطلق
همان ماضی ساده است که نمونه‌ای از صرف آن را در جدول بالا دیدیم. این نوع از فعل ماضی اساس کار سایر انواع افعال ماضی است. برای برگردان آن به فارسی، به صورت ساده‌ترین شکل فعل گذشته ترجمه می‌کنیم. گاهی‌اوقات ممکن است ریشه یک فعل با صیغه مفرد مذکر غائب آن یا للغائب به یکدیگر شباهت داشته باشند. برای منفی کردن این نوع از فعل ماضی دو راه داریم. در راحت‌ترین راه میتوانیم کلمه «ما» را به ابتدای شکل صرف شده فعل ماضی اضافه کنیم. در حالت دوم، میتوانیم از فرمول «لم + شکل مضارع فعل در صیغه مورد نظر» استفاده کنیم. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول شکل منفی صرف فعل ماضی مطلق در عربی | |
| منفی با ما | منفی با لم |
| ما نصر (پیروز نشد) | لم ینصرْ (پیروز نشد) |
| ما نصرا (پیروز نشدند) | لم ینصرا (پیروز نشدند) |
| ما نصروا (پیروز نشدند) | لم ینصروا (پیروز نشدند) |
| ما نصرتْ (پیروز نشد) | لم تنصر (پیروز نشد) |
| ما نصرتا (پیروز نشدند) | لم تنصرا (پیروز نشدند) |
| ما نصرن (پیروز نشدند) | لم ینصرن (پیروز نشدند) |
| ما نصرتَ (پیروز نشدی) | لم تنصر (پیروز نشدی) |
| ما نصرتما (پیروز نشدید) | لم تنصرا (پیروز نشدید) |
| ما نصرتم (پیروز نشدید) | لم تنصروا (پیروز نشدید) |
| ما نصرتِ (پیروز نشدی) | لم تنصری (پیروز نشدی) |
| ما نصرتما (پیروز نشدید) | لم تنصرا (پیروز نشدید) |
| ما نصرتن (پیروز نشدید) | لم تنصرن (پیروز نشدید) |
| ما نصرتُ (پیروز نشدم) | لم أنصرْ (پیروز نشدم) |
| ما نصرنا (پیروز نشدیم) | لم ننصرْ(پیروز نشدیم) |
نکته: لم از کلمات مجزوم‌ساز است و موجب جزم شدن انتهای فعل مضارع معرب میشود.
ماضی بعید
اگر در گذشته یک کاری را قبل از کار دیگری انجام داده باشیم، میتوانیم با استفاده از فعل ناقص کان و شکل ماضی ساده، دور بودن این گذشته را به مخاطب برسانیم. مهم‌ترین نکته در کاربرد فعل ماضی بعید این است که فعل «کان» در تمام صیغه‌ها هماهنگ با فعل ما بعدش ظاهر میشود. گاهی‌اوقات، برای تاکید بیشتر بر این زمان، بین کان و ماضی مطلق از کلمه قد استفاده میشود. در ترجمه فارسی ماضی بعید باید از فرمول «صفت مفعولی + صرف فعل بودن» استفاده کنیم. برای درک بهتر به صرف فعل ماضی بعید در جدول توجه کنید.
ما کانوا نصروا - پیروز نشده بودند
ما کنتم نصرتم - پیروز نشده بودید
| صرف فعل ماضی بعید نصر | |
| فعل | ترجمه |
| کان (قد) نصر | پیروز شده بود |
| کانا (قد) نصرا | پیروز شده بودند |
| کانوا (قد) نصروا | پیروز شده بودند |
| کانت (قد) نصرتْ | پیروز شده بود |
| کانتا (قد) نصرتا | پیروز شده بودند |
| کن (قد) نصرن | پیروز شده بودند |
| کنتَ (قد) نصرتَ | پیروز شده بودی |
| کنتما (قد) نصرتما | پیروز شده بودید |
| کنتم (قد) نصرتم | پیروز شده بودید |
| کنتِ (قد) نصرتِ | پیروز شده بودی |
| کنتما (قد) نصرتما | پیروز شده بودید |
| کنتن (قد) نصرتن | پیروز شده بودید |
| کنتُ (قد) نصرتُ | پیروز شده بودم |
| کنّا (قد) نصرنا | پیروز شده بودیم |
ماضی استمراری
ممکن است کاری در زمان گذشته انجام شده باشد اما نه به صورت یکباره، بلکه این کار با مرور و با استمرار و تکرار انجام شده و به پایان رسیده باشد. در چنین حالتی باید از ماضی استمراری استفاده کنیم. در زبان عربی، فعل ماضی استمراری از طریق اضافه شدن صرف فعل ناقصه کان به شکل مضارع فعل ساخته میشود. برای ترجمه چنین فعلی به فارسی باید از فرمول «می + ماضی ساده» استفاده کنیم. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
سلام
خیلی ممنون از شما
کامل و مختصر و مفید بود
به نظرم از این بهتر نمیشد توضیح داد
سلام خیلی عالی بود استفاده کردم