فرادرسجمله معترضه چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
جمله معترضه یا میان‌جمله در ضمن جمله اصلی به کار می‌رود و مفاهیمی مانند دعا و نفرین یا توضیحی درباره یکی از اجزای جمله اصلی را در بردارد و با حذفش، هیچ نقصی در معنای جمله اصلی، ایجاد نمی‌شود. برای مثال در جمله «صائب که مشهورترین شاعر سبک هندی است، تک‌بیت‌های زیبایی سروده است.» جمله معترضه «که مشهورترین شاعر سبک هندی است» وجود دارد. این جمله‌ها معمولاً بین دو خط تیره به کار می‌روند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال یاد می‌گیریم جمله معترضه چیست و چه تفاوتی با بدل دارد و چطور باید آن را تشخیص دهیم. در انتها نیز سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.
جمله معترضه چیست؟
جمله معترضه یا میان‌جمله در داخل جمله اصلی به کار می‌رود و مفاهیمی مانند دعا و نفرین را بیان می‌کند یا توضیحی درباره یکی از اجزای جمله می‌دهد و اگر جمله معترضه را از جمله اصلی حذف کنیم، هیچ مشکلی در معنای جمله اصلی ایجاد نمی‌شود. جمله معترضه معمولا بین دو خط تیره نوشته می‌شود. برای مثال، در جمله «پدربزگم -که خدا او را بیامرزد- همیشه با ما مهربان بود.»، جمله «که خدا او را بیامرزد»، جمله معترضه‌ای است که در میان جمله اصلی «پدربزرگم همیشه با ما مهربان بود.» به کار رفته است و با حذف آن، مشکلی در معنای جمله پیش نمی‌آید. البته این جمله‌ها همیشه با خط تیره به کار نمی‌روند که در ادامه، حالت‌های دیگر آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
در ادامه با مثال‌های بیشتری، جمله معترضه را بررسی خواهیم کرد اما پیش از آن،پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، انواع جمله‌های فارسی را به‌خوبی یاد بگیرید.
مثال جمله معترضه
در جدول زیر، نمونه‌هایی از جمله‌های دارای جمله معترضه را با هم بررسی می‌کنیم.
| جمله | جمله معترضه همان جمله |
| مادربزرگت ـ که خدا رحمتش کند- را دوست داشتم. | که خدا رحمتش کند |
| پیامبر صل الله علیه به مدینه هجرت کرد. | صل الله علیه |
| کتابهایم که هدیه گرفته بودمشان را اهدا کردم. | که هدیه گرفته بودمشان |
نکته: جمله‌های دعایی عربی مانند «صل الله علیه» در مثال دوم جدول بالا، اگر در میان جمله‌های فارسی به کار بروند، جمله معترضه محسوب می‌شوند زیرا معنای یک جمله کامل و با فعل را می‌دهند. برای گفتن مثال‌های دیگری از این نوع جمله‌های معترضه می‌توانیم به این موارد اشاره کنیم: «سلام الله، رحمت الله علیه، رضی الله عنه، عزّ و جل، صلوات الله علیه و...»
علامت جمله معترضه
جمله‌های معترضه به طور معمول میان دو خط تیره قرار می‌گیرند اما ممکن است مانند برخی از مثال‌هایی که در جدول‌های بخش‌های قبلی دیدید، بدون خط تیره یا با حروف ربطی چون «که» به کار بروند، پس توجه به نشانه‌های نگارشی می‌تواند برای تشخیص جمله‌های معترضه کمک کند اما نمی‌توانیم فقط آن را ملاک قرار دهیم. یک نشانه مهم برای تشخیص جمله‌های معترضه، داشتن فعل است و پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری درست فعل فارسی و شناسایی آن، از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس استفاده کنید.
یادگیری جمله معترضه در فارسی هفتم
حالا که متوجه شدیم جمله معترضه چیست و چگونه به کار می‌رود، لازم است که بدانیم جمله چیست و از چه اجزایی تشکیل شده است و هرکدام از اجزای آن چه قواعد دستوری خاصی دارند. در زبان فارسی، جمله‌ها از لحاظ‌های مختلفی چون ساده یا مرکب بودن، پایه یا پیرو بودن، خبری یا انشایی بودن و... با هم تفاوت دارند و حتی نوعی از دسته‌بندی جمله، به نوع فعل به کار رفته در آن بستگی دارد. برای مثال اگر فعل یک جمله، گذرای به مفعول باشد، باید در آن جمله، علاوه بر نقش فاعل، نقش مفعول نیز وجود داشته باشد. یا اگر فعل یک جمله برای کامل شدن معنای خود به یک متمم نیاز داشته باشد، باید یک متمم در جمله بیاید تا معنای جمله کامل شود. بنابراین برای شناخت و یادگیری درست جمله‌های فارسی باید با انواع اسم‌ها و انواع فعل‌های فارسی و قواعد دستوری مربوط به آن‌ها آشنا باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس که به یادگیری شما در این زمینه، کمک می‌کنند را آورده‌ایم.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان نگارش پایه هفتم فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع جمله معترضه
جمله‌های معترضه از نظر مفهوم و معنایی که منتقل می‌کنند، دو نوع هستند که در فهرست زیر آن‌ها را نام برده‌ایم و در ادامه، هرکدام را با مثال، بررسی می‌کنیم.
- جمله معترضه دعایی
- جمله معترضه توضیحی
در ادامه این دو نوع جمله معترضه را با ذکر مثال‌هایی از هرکدام از آن‌ها یاد می‌گیریم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس با جمله‌ها و اجزای مختلف جمله‌ها آشنا شوید و قواعد مربوط به آن‌ها را به‌طور کامل یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جمله معترضه دعایی
جمله معترضه دعایی، مفاهیم دعای خیر و نفرین و آرزو را در بر دارد. در جدول زیر، نمونه‌های مختلف جمله معترضه دعایی را با مثال بررسی می‌کنیم.
| انواع جمله معترضه دعایی | مثال | جمله معترضه در مثال |
| دعا | پدرت -که خدا رحمتش کند- در آرامش است. | که خدا رحمتش کند |
| نفرین | شیطان لعنت الله علیه انسان را فریفت. | لعنت الله علیه |
| آرزو | او را در خانه دوستم که امیدوارم حالش خوب بشود دیدم. | که امیدوارم حالش خوب بشود |
جمله معترضه توضیحی
جمله‌های معترضه توضیحی، توضیحی درباره یکی از اجزای جمله مانند نهاد، فاعل و مفعول به ما می‌دهند. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این نوع جمله معترضه را با هم می‌بینیم.
| مثال جمله معترضه توضیحی | خود جمله معترضه توضیحی |
| سعدی که او را استاد سخن می‌گویند شاعری پارسی است. | که او را استاد سخن می‌گویند |
| برادرم که در فرانسه زندگی می‌کند را به‌تازگی دیدم. | که در فرانسه زندگی می‌کند |
| حافظ -همان که شاعری عارف است- رباعی نیز سروده است. | همان که شاعری عارف است |
تفاوت بدل و جمله معترضه
نقش بدل یکی از نقش‌های تبعی زبان فارسی است و اسم یا گروهی اسمی است که درباره یکی از نقش‌های جمله، توضیح اضافه‌ای به ما می‌دهد. شباهت‌ها و تفاوت‌های بدل و جمله معترضه را در جدول زیر، فهرست کرده‌ایم.
برای یادگیری بهتر نقش بدل و دیگر نقش‌های تبعی زبان فارسی، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
| شباهت‌های بدل و جمله معترضه | تفاوت‌های بدل و جمله معترضه |
| هر دو توضیحی اضافه درباره یکی از اجزای جمله می‌دهند. | جمله معترضه فعل دارد اما بدل فعل ندارد. |
| هر دو قابل حذف از جمله هستند. | جمله معترضه بین دو خط فاصله و بدل بین دو ویرگول قرار می‌گیرد. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور مفصل درباره بدل و انواعش بحث کرده‌ایم.
در ادامه مثال‌هایی از بدل و جمله معترضه را با هم مقایسه می‌کنیم.
مثال ۱
در جدول زیر، یک جمله را یکبار با بدل و یکبار با جمله معترضه آورده‌ایم تا تفاوت این دو مفهوم با یکدیگر را بهتر درک کنید.
علی پسر عموی پیامبر است.
| بدل | جمله معترضه |
| علی ،امام اول شیعیان، پسر عموی پیامبر است. | علی -که امام اول شیعیان است- پسرعموی پیامبر است. |
مثال ۲
در جدول زیر نیز، یکبار با استفاده از بدل و باری دیگر با استفاده از جمله معترضه، توضیحی اضافه درباره یکی از اجزای جمله داده‌ایم.
حافظ غزل‌سرا است.
| بدل | جمله معترضه |
| حافظ، شاعر قرن هشتم، غزل‌سرا است. | حافظ که در قرن هشتم می‌زیست غزل‌سرا است. |
مثال ۳
در جدول زیر نیز مانند دو مثال قبلی، یک جمله اصلی دیگر را همراه با بدل و جمله معترضه آورده‌یم تا آن‌ها را با هم مقایسه کنیم. همانطور که در این مثال می‌بینید، مهم نیست که بدل، چه‌قدر طولانی باشد و تا وقتی که فعل نداشته باشد، بدل است نه جمله معترضه.
پورتمن در این فیلم بازی می‌کند.
| بدل | جمله معترضه |
| پورتمن، همان بازیگر مورد علاقه تو، در این فیلم بازی می‌کند. | پورتمن که بازیگر مورد علاقه تو است در این فیلم بازی می‌کند. |
نمونه سؤال جمله معترضه
حالا که یاد گرفتیم جمله معترضه چیست و انواع آن و تفاوتش با بدل را نیز شناختیم، می‌توانید با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار، کافی است روی گزینه صحیح موردنظرتان کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب» پاسخ درست را ببینید. هر جواب درست یک امتیاز دارد و در پایان آزمون و بعد از جواب دادن به تمام پرسش‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.
۱. کدام گزینه درست است؟
جمله معترضه نوعی از جمله است که حاوی مفاهیم اعتراضی است.
جمله معترضه فقط برای توضیح اضافه در میان یک جمله اصلی به کار می‌رود.
جمله معترضه برای توضیح دادن یا دعا و نفرین، در ضمن یک جمله اصلی استفاده می‌شود.
جمله معترضه نوعی از جمله‌های انشایی است.
۲. در کدام گزینه جمله معترضه وجود ندارد؟
آدم رحمت الله علیه نخستین انسان معرفی شده است.
برای یادگیری درس ریاضی که درس بسیار مهمی است باید فرمول‌های آن را به خاطر بسپاریم.
شیراز -که شهر زیبایی است- در فصل بهار بسیار شلوغ می‌شود.
برای از بین بردن دشمنانت سعی کن بهتر از آن‌ها باشی.
۳. جمله اصلی این عبارت در کدام گزینه، صحیح آمده است؟ «مادرم را به دیدن خواهرش که ماه‌ها بود او را ندیده بود، بردم.»
خواهرش که ماه‌ها بود او را ندیده بود.
مادرم را به دیدن خواهرش بردم.
مادرم را به دیدن خواهرش که او را ندیده بود، بردم.
مادرم را به دیدن خواهرش که ماه‌ها بود او را ندیده بود، بردم.
۴. جمله معترضه را در این جمله مشخص کنید. «ماه که قمر زمین است، نور خود را از خورشید می‌گیرد.»
ماه قمر زمین است.
که قمر زمین است.
نور خود را از خورشید می‌گیرد.
ماه نور خود را از خورشید می‌گیرد.
۵. نوع جمله معترضه در کدام‌یک از گزینه‌های زیر با دیگر گزینه‌ها تفاوت می‌کند؟
جد بزرگتان که ان‌شاءالله خدا او را ببخشد، در حق خواهران خود بدی کرد.
ائمه رحمت الله علیهم پیشوای مؤمنان هستند.
داستان موسی که پیامبر قوم بنی اسرائیل است، در قرآن آمده است.
برای امتحان‌هایت که امیدوارم آسان باشند، خوب بخوان.
جمله‌های معترضه موجود در گزینه‌های اول و دوم و چهارم، دعایی هستند اما جمله معترضه موجود در گزینه سوم، توضیحی است.
۶. در کدام گزینه جمله معترضه وجود دارد؟
شاخ نبات، همان دلبر معروف حافظ، در شیراز زندگی می‌کرد.
برای تو که برادر من هستی هم باید توضیح بدهم؟
بیایید به ییلاق مردم شمال ایران سفر کنیم.
همه زیبایی‌های طبیعت خالقی دارد و همه ما او را می‌شناسیم.
۷. در کدام گزینه بدل وجود دارد؟
مولانا، شاعر مثنوی معنوی، شعرهای عارفانه زیادی سروده است.
سعدی به سرودن غزل‌های عاشقانه مشهور است.
بیدل دهلوی همان کسی است که یکی از شاعران سبک هندی است.
برای خوانش درست شعر، باید با کلمه‌های زبان فارسی آشنا باشیم.
۸. جمله معترضه این عبارت را از بین گزینه‌های زیر، انتخاب کنید. «اگر به آنجا بروی که پر از حیوان‌های وحشی بود، کشته می‌شوی.»
«کشته می‌شوی»
«اگر به آنجا بروی»
«که پر از حیوان‌های وحشی بود»
«اگر به آنجا بروی که پر از حیوان‌های وحشی بود»
شکل درست دستوری این جمله چنین است: «اگر به آنجا که پر از حیوان‌های وحشی بود بروی، کشته می‌شوی.»
۹. مهم‌ترین تفاوت بدل و جمله معترضه چیست؟
جمله معترضه بین دو خط قرار می‌گیرد اما بدل بین دو ویرگول نوشته می‌شود.
در جمله معترضه فعل وجود دارد اما در بدل فعل وجود ندارد.
جمله معترضه مفاهیم بیشتری را نسبت به بدل به ما منتقل می‌کند.
بدل درباره مفعول و جمله معترضه درباره فاعل به ما اطلاعات می‌دهند.
گزینه ۱ هم درباره تفاوت بدل و جمله معترضه درست است اما اصلی‌ترین و مهم‌ترین تفاوت بدل و جمله معترضه، گزینه دوم است.
۱۰. کدام گزینه نادرست است؟
در جمله «تو را که دیدم، خوشحال شدم.» جمله معترضه وجود ندارد.
در جمله «حسین علیه السلام به شهادت رسید.» جمله معترضه وجود دارد.
در عبارت «راستی نگفتی که انتهای ماجرایی که برایم تعریف کرده بودی چه شد.» بدل وجود دارد.
در جمله «امپراطوری هخامنشیان، از نخستین تمدن‌های بشری، در ایران شکل گرفته بود.» بدل وجود دارد.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های متنوعی یاد گرفتیم که جمله معترضه چیست، چه انواعی دارد و تفاوتش با بدل چیست. در انتها نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
