انواع دندان – کاربرد، اجزا و عملکرد – به زبان ساده


دندانها، ساختاری سخت و محکم در دهان پستاندان ازجمله انسان هستند که به گرفتن و خرد کردن غذا کمک میکنند. همچنین، شکل و نظم انواع دندان در زیبایی فرد و شیوه حرف زدن او نقش دارد. خواندن این مطلب به دانشآموزان دوره دوم ابتدایی و تقریبا همه افراد کمک میکند، انواع، پوسیدگیها و اجزای دندان را به طور کامل یاد بگیرند.
دندان چیست ؟
دندانها ساختارهای محکم و مقاومی در دهان پستانداران هستند که برای گرفتن و خرد کردن غذا، دفاع و هدفهای تخصصی دیگر از آنها استفاده میشود. این ساختارها جزو بافت استخوانی بدن به حساب میآیند و از بخشها و انواع مختلفی تشکیل شدهاند که هرکدام وظیفه متفاوتی برای جانداران انجام میدهد.
انواع دندان
دندانهای پستانداران ازجمله انسان را میتوان بر اساس شکل و وظیفه دندان یا بازه زمانی رشد و تکامل دندان به گروههای مختلفی تقسیم و بررسی کرد. دندانها بر اساس شکل به چهار دسته تقسیم میشوند و هر کدام تفاوتهای ساختاری و عملکردی دارند.
- «دندانهای پیش» (Incisors): اولین دندانهای جلوی فک بالا و پایین دندانهای نیش هستند. چهار عدد از این دندان در هر فک قرار دارد که لبه تیز آنها به گاز زدن غذا کمک میکند. رشد دندانهای پیش زودتر از همه و در ششماهگی شروع میشود و در ۶ تا ۸ سالگی دندانهای پیش دائمی رشد میکنند.
- «دندانهای نیش» (Canines): دندانهای نیش هر فک، کنار آخرین دندان پیش قرار میگیرند و سطح بسیار تیزی دارند که برای گرفتن غذا استفاده میشود. رشد نیشهای دائمی فک پایین در ۹ سالگی و فک بالا در ۱۱ یا ۱۲ سالگی شروع میشود.
- «دندانهای آسیا کوچک» (Premolars): در هر نیمفک بعد از ۲ دندان پیش و یک دندان نیش، دو دندان آسیای کوچک رشد میکنند. این دندانها بزرگتر از دندانهای پیش و نیش هستند و سطحی صاف برای آسیاب و خرد کردن ذرات غذایی بزرگ دارند. اولین دندان آسیا کوچک در فک بالا، دو ریشه و بقیه آنها یک ریشه دارند. این دندانها در نوزادان و خردسالان وجود ندارد و رشد آنها در سن ۱۰ سالگی شروع میشود.
- «دندانهای آسیا بزرگ» (Molars): این دندانها بزرگترین و قویترین دندانهای انسان هستند. ۱۲ دندان آسیا بزرگ در فک هر فرد بالغ وجود دارد که ۲ تای انتهای هر فک، دندانهای عقل هستند. دندانهای عقل یا آسیای سوم، دیرتر از همه دندانها و در سن ۱۷ تا ۲۵ سالگی جوانه میزنند. فک بعضی از افراد، فضای کافی برای رشد دندانهای عقل ندارد و دندان باید کشیده شود.
انواع دندان بر اساس دوره زندگی
بر اساس بازه زمانی دندانها به دو دسته دندانهای شیری و دائمی تقسیم میشوند که هر کدام در دوره مشخصی از عمر فرد نیازهای او را برطرف میکنند.
- «دندانهای شیری یا موقت» (Deciduous Teeth): دندانهای شیری کوچکتر و سفیدتر هستند و حفره پولپ (مغز دندان) بزرگتر و ریشههای کوچکتری دارند. رشد این دندنها ۶ ماه پس از تولد شروع و در ۲ سالگی کامل میشود. این دندنها از سن ۶ تا ۱۳ سالگی با دندانهای دائمی جایگزین میشوند. دندانها شیری، شامل ۲۰ دندان هستند که ۴ دندان نیش، دو دندان پیش و ۴ دندان آسیا در هر فک قرار دارد.
- دندانهای دائمی (Permanent Teeth): هر انسان ۳۲ دندان دائمی دارد که شامل ۴ دندان نیش، ۲ دندان پیش، چهار آسیاب کوچک و ۶ آسیاب بزرگ (دو دندان عقل) در هر فک میشود. مینا و عاج این دندانها از دندانهای شیری، ضخیمتر است. به همین دلیل دیرتر از دندانهای موقت پوسیده میشوند.
جاگزینی دندانهای شیری با دندانهای دائمی
دندانهای شیری انسان، در سن ۲ تا ۳ سالگی کامل میشوند و پس از این سن با رشد استخوان فک، فقط اندازه این دندانها بزرگتر خواهد شد. در سن ۶ تا ۷ سالگی سلولهای استخوانخوار اطراف بافت دندان، ریشه را به تدریج تجزیه و مواد معدنی آن را جذب میکنند. وقتی دندانهای دائمی آماده شدند، دندانهای شیری به طور طبیعی از لثه خارج و با دندانهای دائمی جایگزین میشوند. در ۱۲ سالگی تمام دندانهای شیری با ۲۸ دندان دائمی جایگزین شدهاند.
اجزای دندان
ساختمان دندان، اجزا و بخشهای مختلفی دارد که در همه انواع آن ثابت است. این بخشها از بافت سخت و نرمی تشکیل میشود که در یکی از ساختارهای زیر قرار دارند.
- مینا: این بافت سخت، پوششی برای تاج دندان است. این بافت از بخشهای زیری دندان در برابر تغییر دما و pH دهان محافظت میکند. به دلیل اینکه مینا فاقد سلولهای زنده است، خودترمیمی ندارد. چند دلیل اصلی برای پوسیدگی این بخش از دندان وجود دارد.
- مصرف زیادی نوشیدنیهایی که از اسیدفسفریک و اسیدسیتریک تشکیل شدهاند.
- اسید موجود در بعضی آبمیوهها اثر تخریبی بیشتر از اسید باتری روی مینای دندان دارند.
- مصرف زیاد غذاهای ترش یا شیرین، آسیب مینای دندان را افزایش میدهد.
- بزاق دهان با متعادل کردن pH و حذف باقیماندههای غذا و باکتریها، از پوسیدگی مینا جلوگیری می کند. به همین دلیل خشکی دهان یا کاهش ترشح بزاق، احتمال پوسیدگی مینا را افزایش میدهد.
- بیماری رفلاکس معده سبب ورود اسیدهای معده به دهان و افزایش پوسیدگی مینای دندانها خواهد شد.
- عوامل محیطی ازجمله استرس و ژنتیک، یکی دیگر از پارامترهای افزایش پوسیدگی مینای دندان هستند.
- تاج: بخش خارجی دندان که مینا آن را میپوشاند.
- لثه: بافت نرمی است و از ریشه و دندانهایی محافظت میکند که هنوز جوانه نزدهاند.
- حفره پولپ یا مغز دندان: حفره مرکزی دندان که بهوسیله بافت نرم پولپ و رگهای خونی، بافت عصبی و بافت پیوندی پر میشود.
- گردن: منطقهای که عاج را به ریشه متصل میکند.
- عاج: بخشی از دندان که زیر مینا و سمنتوم قرار دارد. در این بخش، کانالها و لولههای بسیار ریزی قرار دارند. عاج دندان از هیدروکسی آپاتیت، ترکیبات آلی و آب تشکیل شده است و رنگ آن به سفیدی مینا نیست. فرسایش (از بین رفتن تدریجی) مینای دندان، سبب میشود این کانالها در معرض هوای گرم و سرد یا غذاهای چسبنده و اسیدی قرار بگیرند و رشتههای عصبی آنها تحریک شود.
- استخوان آلوئول: بخشی از فک که اطراف ریشه دندان قرار دارد.
- کانال ریشه: بخشی از حفره پالپ که داخل ریشه قرار دارد.
- سمنتوم: سمنتوم، قسمتی از بافت سخت دندان است که ریشه دندان را میپوشاند و به بافتهای اطراف متصل میکند. این بافت از دو بخش سلولی و غیر سلولی تشکیل شده است.
- بخش سلولی سمنتوم: این بخش از فیبرهای کلاژن تشکیل شده و ضخیم است و بخش پایینی ریشه را میپوشاند.
- بخش بدون سلول سمنتوم: بخشی از ریشه را میپوشاند که نزدیک تاج است و قلابی برای اتصال ریشه به لثه است.
- بافت پیوندی اطراف دندان: بافتی از جنس فیبرهای کلاژن است و ریشه دندان را به استخوانهای پایه متصل میکند. این بافت از بخشهای خارجی دندان محافظت نمیکند و فقط ریشه و استخوانهای فک را در برابر فشار جویدن غذا، مقاوم میکند. اگر این بافت پیوندی وجود نداشت، دندان طبیعی مثل ایمپلنتهای دندانی ثابت بود و در درمانهای ارتودنسی جابهجا نمیشد.

انواع تاج دندان
تاج دندان، بخشی از دندان است که خارج از لثه دیده میشود و شکل آن در انواع دندان متفاوت است. تاج دندانهای پیش باریک و صاف است و لبههای تیزی دارد که به تکه کردن غذا کمک میکنند. در دندانهای نیش، این بخش مخروطی نوک تیز است و کندن بخشی از غذا را راحت میکند. تاج دندانهای آسیا بزرگ و کوچک پهن با سطحی صاف است که وظیفه کمک به خرد شدن غذا را دارد. اگر این بخش از دندان آسیب ببیند یا پوسیده شود، میتوان بخش یا تمام از آن را با جایگزینهای فلزی یا پلیمری ترمیم کرد. در ساخت تاجهای درمانی از مواد زیر استفاده میشود.
- سرامیک
- زیرکونیا (دیاکسید زیرکونیوم)
- فلزات
- کامپوزیت رزین
- ترکیب مواد
انواع درد دندان
انواع درد دندان، به دلیل مشکلاتی در دندان، لثه یا اندامهای دیگر صورت به وجود میآید. مشکلات زیر بیشترین نقش را در ایجاد دنداندرد دارند.
- شکستن مینای دندان: شکستن مینای دندان به دلیل فشار مکانیکی حاصل از جویدن غذا اتفاق میافتد.
- عفونت لثه: عفونت باکتریایی لثه، بر بافت نرم دندان اثر میگذارد و با تحریک عصب سبب ایجاد درد دندان خواهد شد. این بیماری ممکن است منجر به از دست رفتن کامل دندان شود.
- نهفتگی دندان: در این حالت دندان به جای رشد عمودی در جهات دیگر رشد میکند و از لثه خارج نمیشود. نوع قرار گرفتن دندان در لثه، ممکن است به دندانهای کناری فشار وارد کند و سبب دنداندرد شود.
- حساسیت دندان: حساسیت دندان در اثر از بین رفتن تدریجی مینا یا در معرض هوا قرار گرفتن ریشه ایجاد میشود. در این حالت تغییر دما و همچنین مصرف نوشیدنی و غذاها، دردی ناگهانی و موقت در دندان به وجود میآورد.
- به هم ساییدن دندانها یا دندانقروچه: به هم سابیدن دندان، به دلیل استرس و اضطراب فرد یا اختلال خواب به وجود میآید. در این حالت فرد حین خواب و ناخودآگاه دندانها را به هم فشار میدهد که سبب درد دندان خواهد شد.
- التهاب مغز دندان: التهاب پولپ یا مغز دندان به دلیل پوسیدگی بخشهای بالایی دندان ایجاد میشود. در این وضعیت بافت ورم کرده به اعصاب انتهایی دندان فشار وارد میکند و منجر به دنداندرد خواهد شد.
- عفونت سینوسی: تجمع مخاط در مجاری تنفسی سبب تجمع ویروسها و باکتریها در این ناحیه و ایجاد عفونت میشود. گاهی ممکن است عامل دندان درد عفونت ویروسی باشد.
- پوسیدگی دندان: پوسیدگی دندان در سطحهای مختلفی اتفاق میافتد که در ادامه بررسی میکنیم.
انواع پوسیدگی دندان
پوسیدگی دندان وضعیتی است که با رشد و فعالیت باکتریها روی پلاک دندان (لایه بیرنگ و چسبندهای که از ذرات غذا، باکتریها و بزاق تشکیل میشود و سطح دندان را میپوشاند) ایجاد و منجر به ایجاد حفره روی دندان، عفونت یا از دست رفتن کامل دندان میشود. این باکتریها کربوهیدرات موجود در مواد غذایی را به اسید تبدیل میکنند. پوسیدگی دندان در پنج مرحله اتفاق میافتد.
- فرسایش مینا: مینای دندان سختترین بافت بدن است که از مواد معدنی تشکیل شده است. اسید تولید شده بهوسیله باکتریهای پلاک، مواد معدنی این بافت را در خود حل میکند. با ادامه پیدا کردن این فرایند، لکههای سفیدی روی دندان مشاهده میشود که از شروع پوسیدگی خبر میدهد.
- پوسیدگی مینا: با ادامه یافتن فرسایش مینا، این بافت بیشتر از بین خواهد رفت. در این وضعیت لکههای سفید روی دندان به لکههای قهوهای تغییر رنگ میدهند. فرسایش، از بین رفتن تدریجی و ضعیف شدن مینای دندان، حفرههایی در دندان ایجاد میکند که باید توسط پزشک پر شود.
- پوسیدگی عاج: این بافت زیر مینا قرار دارد و از آن نرمتر است. به همین دلیل حساسیت بیشتری به اسید دارد. بخشی از بافت عصبی دندان در عاج قرار دارد و پوسیدگی آن سبب حساسیت دندان به آب، هوا و غذای سرد و گرم میشود.
- آسیب پولپ: پولپ داخلیترن بخش دندان است که اعصاب و رگهای خونی در آن قرار دارند. پوسیدگی یا عفونت این بخش سبب ایجاد التهاب و ورم بافت آن میشود. از آنجایی که بخشهای اطراف تغییر اندازه ندارند، افزایش حجم این بافت به فیبرهای عصبی فشار آورده و درد ایجاد میشود.
- عفونت: با آسیب پولپ عفونت باکتریایی در بافت دندان ایجاد میشود. افزایش التهاب دندان در این شرایط منجر به ایجاد کیسه پر از چرک یا آبسه در انتهای دندان خواهد شد. از آنجایی که ممکن است این عفونت استخوان فک را درگیر کند یا با خون به بخشهای دیگر بدن متقل شود، درمان سریع آن ضروری است.
انواع دندان عقل
دندانهای عقل، آخرین دندانهایی هستند که در انتهای فک رشد میکنند. این دندانها برخلاف اسمی که دارند، میتوانند برای سلامت دهان و دندان مشکلآفرین باشند. دندان عقل نهفته، دندان عقلی است که کامل جوانه نمیزند و به چهار شکل در لثه رشد میکند.
- میانی یا جلویی: این مدل نهفتگی، متداولترین مدل جوانه زدن دندانهای عقل است که به دلیل زاویهای که با بخش جلویی دهان میسازد به آن نهفتگی زاویهدار هم میگویند.
- عقبی: در این مدل، همه یا قسمتی از دندان با زاویهای به سمت بخش عقبی فک و در لثه رشد میکند. نهفتگی عقبی یکی از نادرترین انواع دندان عقل است.
- افقی: این نوع از دندان عقل زمانی ایجاد میشود که دندان کاملا افقی در لثه رشد میکند. این نوع از دندان عقل، به دلیل پوسیدگی دندان و فشار به دندانهای کناری، بیشترین درد را ایجاد میکند.
- عمودی: در نهفتگی افقی، دندان عقل در جهت مناسبی برای جوانه زدن قرار گرفته است اما از لثه بیرون نمیآید. این نوع دندان عقل، مشکلی ایجاد نمیکند، نیاز به درمان ندارد و برای جلوگیری از ایجاد مشکل باید معاینههای دورهای برای آن انجام شود.
درمان نهفتگی دندان عقل
درمان نهفتگی دندان عقل بستگی به نوع نهفتگی دارد. در بعضی مواقع نیاز به هیچ درمانی نیست. در مواردی که دندان عقل فشاری زیادی به دندانهای کناری وارد میکند و موارد پوسیدگی دندان، باید برای کشیدن یا جراحی به پزشک مراجعه کنید.
انواع رادیوگرافی دندان
رادیوگرافی دندان تصویر پرتو x است که پزشک برای بررسی احتمال پوسیدگی و نهفتگی دندان از آن بهره میبرد. این روش امکان بررسی اجزای داخلی دندان را برای پزشک فراهم میکند. این تصویربرادری به ۵ روش انجام میشود.
- «رادیوگرافی مخصوص عاج دندان» (Bitewing Radiography): در این روش، برای بررسی درست روی هم قرار گرفتن تاج دندانهای دو فک، پزشک از شما میخواهد فیلم رادیوگرافی را بین دندانها نگه دارید. در این روش پوسیدگیهای بین دندانی مشخص میشود.
- «رادیوگرافی آکلوزال» (Occlusal Radiography): این روش برای بررسی نظم دندانها در فک بالا و پایین انجام میشود و باید موقع تصویربرداری دو فک را روی هم قفل کنید. همچنین ناهنجاریهای موجود در آناتومی کف و سقف دهان در این تصویربرداری مشخص میشود و تصویر کاملی از تمام دندانهای بیمار در اختیار پزشک قرار میدهد.
- «رادیوگرافی ۳۰ درجه» (Panoramic Radiography): در تصویربرداری ۳۶۰ درجه، دستگاه تصویربرداری دور سر میچرخد و تصویر کاملی از دندانها و فک ثبت میکند. این روش در بررسی دندانهای عقل، برنامهریزی استفاده از ایمپلنتهای دندانی و مشکلات فک کاربرد دارد.
- «رادیوگرافی پریآپیکال» (Periapical Radiography): در این روش فیلم رادیوگرافی کوچکی کنار دندان بیمار قرار میگیرد و دو تصویر دو دندان کامل از تاج تا ریشه ثبت میشود.
تشکیل انواع دندان در انسان
فرایند تشکیل دندان در انسان، پیوسته انجام میشود و نمیتوان مرز دقیقی برای جدا کردن مراحل آن در نظر گرفت.
- جوانه زدن: در هفته هشتم جنینی، سلولهای اپیتیلوم دندانی از دستهجات سلولی موجود در دو کف جوانه میزنند. این سلولها منشا تمام بافتهای نرم دندان هستند.
- پوششدار شدن: در این مرحله، ساختار دندان از سه دسته سلول تشکیل شده است.
- تعدادی از سلولهای جوانه، اندام مینا را تشکیل میدهند که کل بافتهای زیری دندان را میپوشاند و در مراحل بعدی به سلولهایی تمایز مییابد که مینای دندان را تولید میکنند.
- پاپیلا، گروه دیگری از سلولهای جوانه هستند که در مراحل بعدی به دو لایه داخلی عاج و پولپ را تمایز مییابند.
- سلولهای فولیکول دندان، گروه دیگر سلولهای جوانه هستند که مثل کیسهای، اندام مینا و پاپیلا را احاطه میکنند. اعصاب و رگهای خونی در این کیسه قرار دارد.
- زنگوله: در این مرحله اندام مینا به ۴ سلول متفاوت ازجمله اپیتلیوم داخلی مینا، اپتلیوم خارجی مینا، لایه میانی استراتوم و استلات رتیکلوم تمایز مییابد. در نهایت این سلولها با مشارکت هم مینا دندان را به وجود میآورند. در مرحله بعد اپیتلیوم مینا تا میخورد و ساختار آن شبیه یک زنگوله میشود.
- تشکیل تاج و ریشه: دو لایه خارجی دندان در این مرحله تشکیل می شوند. سلولهای آملوبلاست، مینای دندان و اودونتوبلاستها، عاج دندان را میسازند. ریشه دندان در این مرحله و ترکیب سه ساختار تشکیل میشود.
- پاپیلای دندان
- فولیکول دندان
- سلولهای اپیتلیال غلاف ریشه
- رویش دندان: پس از تشکیل تاج و ریشه، دندان به سمت حفره دهانی حرکت میکند و بر اساس نوع و جای که در فک دارد، در سنین مختلف از لثه خارج میشود.
تشکیل دندانهای دائمی
مراحل تشکیل دندانهای دائمی، مشابه دندانهای شیری است با این تفاوت که تشکیل این دندانها ۲۰ هفته پس از تشکیل جنین در رحم شروع میشود و پس از تولد تا دهماهگی ادامه پیدا میکند. تشکیل دندانهای عقل در پنجسالگی کامل میشود.
انواع ایمپلنت دندان
ایمپلنتهای دندانی برای جایگزینی دندانی که کاملا پوسیده استفاده میشود. در این روش، پیچی فلزی از جنس تیتانیوم در استخوان فک قرار می گیرد که نقش ریشه را برای دندان بازی میکند و دندان مصنوعی روی آن قرار خواهد گرفت. با گذشت زمان، تیتانیوم با استخوان فک برهمکنش میکند. به همین دلیل دندان ثابت میماند و در زمان جویدن غذا آسیبی برای استخوان ایجاد نمیکند. ایمپلنتها بر اساس روشی که برای کاشت آنها استفاده میشود به دو نوع تقسیم میشوند.
- ایمپلنتهای دومرحلهای: این ایمپلنتها با دو مرحله جراحی در فک کاشته میشوند. در مرحله اول پیچ تیتانیومی با جراحی در فک قرار میگیرد و چند ماه بعد، پس از ترمیم لثه، جراحی کوچکی برای قرار دادن پایه و تاج روی پیچ انجام میگیرد.
- ایمپلنتهای اندواستیل: این ایمپلنتها متداولترین نوع ایمپلنتهای دومرحلهای هستند و به سه شکل پیچی، استوانهای و تیغهای ساخته میشوند.
- ایمپلنتهای یکمرحلهای: طول ایمپلنتهای تکمرحلهای، از ایمپلنتهای دومرحلهای بیشتر است. این ایمپلنتها با جراحی داخل فک قرار میگیرند و چند ماه بعد بدون جراحی دوم، تاج روی بخش بیرون از لثه قرار خواهد گرفت.
- ایمپلنتهای سوپراستیل: در گذشته از این ایمپلنتها برای افزایش استحکام دندانهایی استفاده میشد که استخوان کوتاهی داشتند و امروزه کاربرد چندانی ندارد.
ایمپلنت دندانی
- ایمپلنتهای سوپراستیل: در گذشته از این ایمپلنتها برای افزایش استحکام دندانهایی استفاده میشد که استخوان کوتاهی داشتند و امروزه کاربرد چندانی ندارد.
جمعبندی
دندانها ساختار های محکمی هستند که انواع مختلف آن در انسان، وظایف متفاوتی انجام میدهند. دندانهای انسان از نظر زمان رشد به دو دسته شیری (دندانهای پیش از ۷ سالگی) و دائمی (دندانهای پس از ۷ سالگی) تقسیم میشوند. همچنین، دندانها بر اساس شکل و وظیفهای که انجام میشوند، در چهار گروه پیش، نیش، آسیای بزرگ و کوچک قرار میگیرند.
سوالات متداول
در این قسمت به چند سوال متداول پیرامون انداع دندان پاسخ میدهیم.
چه تعدادی از هر نوع دندان در دهان وجود دارد ؟
هر فرد بالغ، ۴ دندان پیش، دو دندان نیش و ۱۰ دندان آسیا در هر فک دارد.
چه ارتباطی بین شکل و کار هر دندان وجود دارد؟
سطح صاف و لبههای تیز دندانهای پیش به گاز زدن غذا کمک میکند. دندانهای نیش تیز هستند و برای تکه کردن غذا استفاده میشوند. دندانهای آسیا سطح صاف و پهنی دارند که برای خرد کردن غذا مناسب است.