فرادرساسماء خمسه در عربی چیست؟ – توضیح به زبان ساده + مثال و تمرین
اسماء خمسه در عربی اشاره به پنج کلمه‌ای دارد که در اعراب، قواعد مخصوص به خودشان را دارند. یعنی در حالت مرفوع، منصوب و مجرور باید از شیوه‌هایی غیر از شیوه‌های مرسوم اعراب‌گذاری در عربی استفاده کنیم. در این نوشته از مجله فرادرس، ابتدا انواع اسماء خمسه، معانی و نحوه حضورشان در جمله را بررسی می‌کنیم. سپس به سراغ شروط عامه و خاصه مربوط به این اسم‌ها می‌رویم. در آخر با استفاده از تمرین‌های پایانی متن می‌فهمیم تا چه اندازه مبحث اسماء خمسه را درک کرده‌ایم و در کدام موارد دارای ضعف هستیم.
تعریف اسماء خمسه در عربی
برای فهم بهتر اسماء خمسه در عربی ابتدا به سه جمله زیر توجه کنید.
جاء أبو سعيد.
پدر سعید آمد.
ودعنا أبا سعيد.
با پدر سعید خداحافظی کردیم.
رَضَينا عن أبي سعيد.
از پدر سعید راضی هستیم.
با توجه به سه مثال بالا متوجه می‌شویم که کلمه «أب» در تمامی آن‌ها مشترک است. تنها تفاوتی که وجود دارد مربوط به اعراب این کلمه در جملات می‌شود. در جمله اول، کلمه «أب» در جایگاه فاعل قرار گرفته است، اما به جای گرفتن حرکت ضمه، با وارد شدن اعراب فرعی «واو» مرفوع شده است. در جمله دوم همین کلمه مفعول‌به است. اما اعراب نصب آن فتحه نیست، بلکه با آمدن اعراب فرعی «الف» فهمیدیم که منصوب شده است. همچنین «أب» در جمله آخر بعد از حرف جر آمده و در نتیجه مجرور شده‌است. ولی علامت کسره در آن با اعراب فرعی «ي» جایگزین شده است.
به کلمات «أب، أخ، ذو، فو و حم» که اعراب‌شان منحصر به فرد است و از روش‌های مرسوم پیروی نمی‌کنند «اسماء خمسه» می‌گویند. پیش از پرداختن به قواعد مربوط به اعراب این کلمه‌ها بهتر است به معانی آن‌ها که در ادامه شرح داده شده است دقت کنید.
- أب: معنی پدر یا بابا می‌دهد.
- أخ: به معنی برادر است.
- ذو: معنی دارای چیزی یا صاحب اسم یا صفتی می‌دهد.
- فو: یا فم، به معنای دهان است.
- حم: نزدیکان زن یا شوهر. اما بیشتر در معنای پدرشوهر و پدرزن به کار می‌رود.
به مثال‌های مربوط به این اسم‌ها و نحوه ترجمه آن‌ها در جمله توجه کنید.
أبوكَ طبيبٌ ماهرٌ.
پدرت پزشکی ماهر است.
لعل القادمَ أبو محمدٍ.
شاید پدر محمد بیاید.
أخوكَ مجتهدٌ.
برادرت فردی پرتلاش است.
أنت ذو إرادةْ.
تو بااراده هستی.
لا فض الله فاك.
خدا دهانت را باز نکند.
اعراب اسماء خمسه در عربی
در زبان عربی هر کلمه در جمله نقشی دارد و با توجه به همان نقش اعراب می‌گیرد. منظور از اعراب در عربی، حرکت آوایی است که در انتهای کلمات با توجه به نقش آن‌ها در جمله قرار می‌گیرد. از این رو زبان عربی دارای اعراب «مرفوع»، «منصوب»، «مجرور» و «مجزوم» است.
منظور از مرفوع، اعراب کلماتی است که با توجه به نقش در جمله، انتهای آن‌ها حرکت ضمه یا «ان» در حالت مثنی عربی و «ون» در حالت جمع می‌گیرند. مبتدا، خبر و فاعل از جمله نقش‌های مرفوع در زبان عربی هستند. منظور از منصوب کلماتی است که با توجه به نقش‌شان در جمله انتهای آن‌ها فتحه یا اعراب فرعی «ینِ» در مثنی و «ینَ» در جمع سالم می‌گیرند. انواع مفعول عربی، حال و تمییز در عربی از جمله نقش‌های منصوب عربی هستند. اعراب مجرور نیز مخصوص کلماتی است که بر اساس نقش باید حرکت کسره، یا «ینِ» در حالت مثنی و «ینَ» در حالت جمع سالم بپذیرند. جار و مجرور و مضاف‌الیه در عربی، نقش‌هایی هستند که در جملات مجرور واقع می‌شوند.
تمامی کلمات معرب در عربی در گرفتن چنین اعراب‌هایی مشترک هستند. «معرب» اشاره به کلماتی دارد که می‌توانند مرفوع، منصوب و مجرور واقع شوند و این حرکات را در ظاهر خود نشان دهند. کلمات «مبنی» آن دسته‌ای هستند که نقش آن‌ها در جمله تغییری در اعراب‌شان ایجاد نمی‌کند. مثل ضمایر عربی، اسامی موصول عربی، اسم اشاره عربی و... .
با توجه به این توضیحات میتوانیم بگوییم که اسماء خمسه از جمله اسم‌های معربی هستند که می‌توانند مرفوع، منصوب و مجرور واقع شوند. با این تفاوت که اعراب مرفوع آن‌ها با «واو به نیابت از ضمه»، اعراب منصوب آن‌ها با «الف به نیابت از فتحه» و همچنین اعراب مجرور آن‌ها با «ی به نیابت از کسره» انجام می‌شود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
أبوکَ رائعٌ.
پدرت مرد خوبی است.
(در این مثال «أب» در جایگاه مبتدا قرار گرفته. در نتیجه با وارد شدن «واو» به انتهای آن توانسته اعراب مرفوع را نشان بدهد.)
رإیتُ أخاکَ.
برادرت را دیدم.
(اسم خمسه «أخ» چون مفعول‌به است با آمدن الف به نیابت از فتحه توانسته اعراب منصوب را نشان بدهد.)
نَظَر طبیبُ الأسنانِ إلی فِیکَ.
دندان‌پزشک به (داخل) دهانت نگاه کرد.
(اسم خمسه «فم» چون بعد از حرف جر آمده مجرور شده و اعراب آن به صورت ی به نیابت از کسره نمایش داده شده است.)
شروط عامه اسماء خمسه در عربی
اسماء خمسه برای اینکه بتوانند از اعراب «واو به نیابت از ضمه»، «الف به نیابت از فتحه» و «ی به نیابت از کسره» در جمله استفاده کنند، باید شروطی را داشته باشند که در ادامه می‌خوانید.
- اسماء خمسه برای دریافت اعراب‌های نیابتی باید «مفرد» باشند. در صورتی که یکی از این کلمات به شکل جمع مکسر در جمله استفاده شود، اعرابش به شکل اصلی در انتهای آن ظاهر می‌شود. مانند مثال زیر:
آباءُ (پدران)
چون جمع مکسر «أب» است میتوانیم با ضمه آن را مرفوع کنیم.
- اسماء خمسه برای دریافت اعراب‌های نیابتی نباید مصغر باشند و اصطلاحا باید شکل «مکبر» آن‌ها به کار رفته باشد. مانند مثال زیر:
جاء أُخَیُّکَ.
داداش کوچولویت آمد.
(از آنجا که «أخ» به شکل مصغر به کار رفته، اعراب مرفوع با ضمه نمایش داده شده است.)
- اسماء خمسه برای دریافت اعراب‌های نیابتی باید «مضاف» واقع شوند و کلمه دیگری بعد از آن‌ها به عنوان مضاف‌الیه با اعراب مجرور به کار برود. این مضاف‌الیه می‌تواند اسم یا ضمیر عربی باشد. مانند مثال زیر:
لَهُ أخٌ.
او یک برادر دارد.
کان أخوهُ في البیت.
برادرش در خانه بود.
(در جمله اول «أخ» به کشل مفرد و غیر مضاف به کار رفته. در نتیجه اعرابش اصلی است. اما در جمله دوم با اضافه شدن ضمیر متصل «ه» به انتهای آن، مضاف واقع شده در نتیجه به عنوان اسم فعل ناقصه کان، واو نیابت از ضمه گرفته است.)
نکته: در شرایطی که اسماء خمسه مثنی یا جمع مذکر سالم باشند، «ن» انتهایی آن‌ها حذف شده، سپس به اسم یا ضمیر بعدی اضافه می‌شوند. به مثال زیر توجه کنید.
يعمل أبواك في المصنع.
پدر و مادرت هر دو در کارخانه کار می‌کنند.
(کلمه «أبواک» فاعل و مرفوع به اعراب فرعی الف است. چرا که مثنی واقع شده. در نتیجه پیش از اضافه شدن ضمیر متصل «ک» حرف نون انتهای اسم مثنی حذف شده است.)
- اعراب نیابتی اسماء خمسه برای ضمایر متصل عربی زمانی انجام می‌شود که ضمیر متصل، صیغه متکلم وحده یعنی «ي» به آن اضافه نشده باشد. در صورتی که بخواهیم ضمیر متصل متکلم وحده را به اسم خمسه اضافه کنیم، اعراب آن «تقدیری» خواهد شد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
أخي یُحبُّ الریاضة.
برادرم ورزش را دوست دارد.
(در این مثال برادر از اسماء خمسه مضاف به یاء متکلم است. در نتیجه مرفوع به اعراب تقدیری است.)
إنَّ أبي مریضٌ.
پدرم مریض است.
(در این جمله «أب» نقش اسم حرف مشبهه «إنَّ» را دارد. در نتیجه اعرابش باید منصوب باشد. چون به یاء متکلم چسبیده در نتیجه منصوب به اعراب تقدیری است.)
إستَعَنتُ بِأَخي.
از برادرم کمک خواستم.
(در این جمله هم «أخ» به یاء متکلم چسیده در نتیجه اعرابش تقدیراً مجرور است.)
شروط خاصه اسماء خمسه در عربی
شروط خاصه اسماء خمسه، همان‌طور که از اسمش پیداست، شروطی است که مختص دو اسم خمسه «ذو» و «فو» است. در ادامه این شروط را همراه با مثال بررسی می‌کنیم.
شرط خاصه «ذو»
کلمه ذو زمانی می‌تواند همانند اسماء خمسه اعراب بگیرد که معنای «صاحب و دارای چیزی» بدهد. در غیر این صورت اعراب آن به شکل اصلی در جمله به کار خواهد رفت. به عنوان مثال از کلمه «ذو» می‌تواند در جایگاه اسم موصول به جای «ألذي» و «ألتي» استفاده کرد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر دقت کنید.
ذو العلمِ یَشقی في النعیمِ بعِلمهِ.
فرد دارای علم به خاطر دانشش احساس بدبختی می‌کند.
(از آنجا که در این مثال «ذو» برای کلمه علم مضاف واقع شده، در جایگاه مبتدا با اعراب واو نیابت در ضمه در جمله مورد استفاده قرار گرفته است.)
فإن الماء ماء أبي وجدي // وبئري ذو حفرتُ و ذو طويتُ
چرا که آب برای پدر و جدم است و چاه من همانی است که آن را کَندم و خالی کردم.
(در این مثال از «ذو» به معنی «چیزی است که» استفاده شده. این نقش شبیه نقشی است که اسامی موصول در جملات عربی بازی می‌کنند.)
شرط خاصه «فو»
دو کلمه «فو» و «فم» هر دو به یک معنی هستند و معنای «دهان» می‌دهند. اما زمانی که میم انتهای کلمه «فم» حذف شود، می‌توان اعراب اسماء خمسه را روی آن اجرا کرد. در صورتی که به همان شکل «فم» به کار برود، اعرابش تابع کلمات معرب خواهد بود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر دقت کنید.
لا فَض فوکَ.
دهانت باز نشود.
أمَسکَ فاکَ.
دهانت را مسواک بزن.
إِحذرْ ما تَلفظَّ من فیک.
مراقب آنچه که از دهانت بیرون می‌آید، باش.
در هر سه این جمله‌ها از «فو» بدون میم انتهای «فم» استفاده شده. در نتیجه به شکل اسماء خمسه به کار رفته است. در ادامه می‌توانید جملاتی را بخوانید که کلمه «فم» به شکل عادی مورد استفاده قرار گرفته است.
فمُ الخَیرِ أنجی مِن فَمِ السوءِ.
دهان خیر از دهان شر امن‌تر است.
ما أجمَلْ الفمُ الناطقُ بالخیرِ.
چه زیباست دهانی که نیکو می‌گوید.
در جمله اول «فم» مبتدا و مرفوع است و در جمله دوم، مبتدای موخر و مرفوع است. در هر دوی این جملات این کلمه با اعراب اصلی به کار رفته است.
مثال اسماء خمسه در عربی
در ادامه برخی از آیه‌های قرآن و جملاتی را می‌خوانید که در آن‌ها یکی از اسماء خمسه عربی به کار رفته است. به نقش این کلمات و اعراب آن‌ها در جمله دقت کنید.
يا أخت هارون ما كان أبوک امرأ سوء. (سوره مریم)
ای خواهر هارون، تو را نه پدری ناصالح بود... .
ما كان محمد أبا أحد من رجالكم ولكن رسول الله (سوره احزاب)
محمّد پدر هیچ یک از مردان شما نیست لیکن او رسول خداست.
والذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشيء إلا كباسط كفيه إلى الماء ليبلغ فاه وما هو ببالغه. (سوره رعد)
بتهایی که مشرکان به جای خدا می‌خوانند هیچ حاجتی را از آن‌ها برنیاورند و تنها مانند آن کس‌اند که به سوی آبی دست دراز کند که بیاشامد، ولی آب به دهانش نرسد.
والله ذو الفضل العظيم. (سوره آل عمران)
و خدا را فضل و رحمت بی‌منتهاست.
أقبَلَ حموك.
پدرشوهرت آمد.
إِحتَرِمْ حَماکِ.
به پدرشوهرت احترام بگذار.
سَلَّمتُ علی حَمیکِ.
به پدر شوهرت سلام کرد.
صَدیقي ذو أدَبْ.
دوستم باادب است.
أصبَحُ محمدٌ ذا یسارْ.
محمد چپ شد.
يُحبُّ الناسُ كلَّ ذي مُروءة.
مردم همه انسان‌هایی را که جوانمردی و مروت دارند، دوست دارند.
سوالات رایج درباره اسماء خمسه در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث اسماء خمسه در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
اسماء خمسه در عربی چه کلماتی هستند؟
به کلماتی مثل «أب، أخ، ذو، فو و حم» که در اعراب از قواعد خاصی پیروی می‌کنند، اسماء خمسه می‌گویند.
قواعد مربوط به اعراب اسماء خمسه چیست؟
هرگاه اسماء خمسه بخواهند مرفوع واقع شوند باید از «واو نیابت از ضمه» استفاده کنند. در حالت منصوب از «الف نیابت از فتحه» و همچنین در حالت مجرور از «یاء نیابت از کسره» برای این کلمات استفاده می‌شود.
تمرین مربوط به اسماء خمسه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «امساء خمسه در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۶ سؤال است. دو سوال اول مربوط به متنی است که در ادامه می‌خوانید. سوالات بعدی، کوئیزهای چهار گزینه‌ای است که پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
با توجه به متن زیر به سوالات پاسخ بدهید.
سافر أحمد عندما نجح في امتحان الباكالوريا إلى الخارج قصد إتمام دراسته العليا، ومن هناك كتب لأخيه عزيز رسالة يوصيه فيها بأبويه فقال :يا أخي عزيز، كن رؤوفا بأبينا، فأبونا هو الذي يعمل من أجلنا لنبلغ درجات المجد في الحياة. وارحم أمنا التي حملتنا أجنة في بطنها و سهرت على راحتنا وتعبت وشقيت لتوفر لنا رغد العيش، فحق رعايتها علينا واجب ديني وأخلاقي وإنساني .
فذو العقل والوفاء، هو من يحترم أبويه ويحبهما ويمتثل أمرهما، ويساعدهما إذا احتاجا إليه. ولا ينال رضا الله ورضاهما إلا من كان ذا سجايا حميدة وأخلاق فاضلة، ولم يذكرهما بفيه إلا بالكلمة الطيبة.
سوال ۱: متن را ترجمه کنید.
جواب: وقتی علی در امتحانات لیسانس قبول شد، برای ادامه درسش در مقاطع بالاتر به خارج سفر کرد و از آنجا برای برادر عزیزش نامه‌ای نوشت و درباره والدینش توصیح کرد و گفت: برادر عزیزم با والدین‌مان مهربان باش. چرا که پدر ما همان کسی است که برای رسیدن ما به درجات بالای زندگی، کار کرد. و به مادرمان رحم کن که ما را به شکل جنین در شکمش حمل کرد و آسایش ما را فراهم کرد و برای راحتی ما سختی کشید. حق مراقبت از او حق دینی، اخلاقی و انسانی ماست.
انسان عاقل و باوفا کسی است که احترام والدینش را نگه دارد و آن‌ها را دوست بدارد، از آن‌ها اطاعت کند و در زمان نیاز به آن‌ها کمک کند. رضایت خدا و رضایت آن‌ها را تنها کسانی دارند که اخلاق خوش و پسندیده داشته باشند و جر با زبانی نیکو سخن نگویند.
سوال ۲: اسماء خمسه موجود در متن را پیدا کنید و سپس نقش و اعراب آن را در جمله بنویسید.
جواب: أخيه - أبويه - أخي - أبينا - أبونا - أبويه
۳. اعراب کلمه مشخص شده چیست؟ «صحِبَ الناسُ قبلنا ذا الزمانا ... وعناهم من شأنه ما عنانا»
مبتدأ مؤخر مرفوع، وعلامة رفعه الضمة المقدرة
اسم إشارة مبني في محل نصب مفعول به
مفعول به منصوب، وعلامة نصبه الألف
فاعل مرفوع، وعلامة رفعه الضمة المقدرة
۴. در کدام گزینه، عبارت داده شده با کلمه درست کامل شده است؟ «حضر الاجتماع مع المدير ... للطالبِ»
حضر الاجتماع مع المدير أخوا الطالبِ.
حضر الاجتماع مع المدير أخا الطالبِ.
حضر الاجتماع مع المدير أخي الطالبِ.
حضر الاجتماع مع المدير أخو الطالبِ.
۵. عبارت داده شده را یک بار با «إنَّ» و یک بار با «ظلَّ» بازنویسی کنید. «أبوك ذو جهود طيبة في العمل الخيري»
إنَّ أبوك ذا جهود طيبة في العمل الخيري، ظل أباك ذو جهود طيبة في العمل الخيري.
إنَّ أبيك ذا جهود طيبة في العمل الخيري، ظل أبوك ذي جهود طيبة في العمل الخيري.
إنَّ أباك ذو جهود طيبة في العمل الخيري، ظل أبوك ذا جهود طيبة في العمل الخيري.
إنَّ أبوك ذو جهود طيبة في العمل الخيري، ظل أباك ذا جهود طيبة في العمل الخيري.
۶. در بیت «يفوقُ أبا السَّحابِ أبًا وجودًا // إذا مـا قـيـلَ ذَا ابنُ أبي ترابِ» کدام اسماء خمسه با حروف اعراب گرفته‌اند؟
أبا، أبي.
أبًا، ذا.
أبا، أبًا
ذا، أبي
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره اسماء خمسه در عربی و ویژگی‌های آن مطالبی آموختیم. فهمیدیم که منظور از اسماء خمسه پنج کلمه «أب، أخ، ذو، فو و حم» است که به خاطر شرایط خاصی که دارند اعراب آن‌ها به وسیله «واو نیابت از ضمه»، «الف نیابت از فتحه» و «ی نیابت از کسره» نشان داده می‌شود. چنین اعرابی برای اسماء خمسه نیازمند آن است تا مفرد و مضاف باشند. یعنی به شکل جمع مکسر به کار نرفته باشند و اسم و ضمیر دیگری به آن‌ها اضافه شده باشد.
