مشتق جزئی — به زبان ساده (+ دانلود فیلم آموزش گام به گام)

۲۶۴۷۹ بازدید
آخرین به‌روزرسانی: ۰۵ مهر ۱۴۰۲
زمان مطالعه: ۴ دقیقه
مشتق جزئی — به زبان ساده (+ دانلود فیلم آموزش گام به گام)

مشتق یک تابع، برای یافتن اکسترمم نمودارها و یا محاسبه مقادیر بهینه در مسائل مهندسی، کاربرد بسیار زیادی دارد. برای توابع مختلف با توجه به تعداد متغیرهای مستقلی که در آن‌ها حضور دارند، روش‌های مشتق‌گیری متفاوتی نیز موجود است. در این مطلب به بررسی مفهوم مشتق جزئی و شیوه محاسبه آن پرداخته می‌شود و در انتها کاربرد این مشتق در قالب چند مثال نمایش داده می‌شود.

فیلم آموزشی مشتق جزئی

دانلود ویدیو

مشتق تابع با یک متغیر مستقل

در این بخش، به بررسی مشتق در توابع با یک متغیر مستقل پرداخته می‌شود.

این روش همان روشی است که در گذشته و در دروس ریاضیات مورد بررسی قرار گرفته است. برای مثال f را به عنوان تابعی از متغیر دلخواه x در نظر بگیرید که  به فرم زیر نمایش داده می‌شود:

تابع

برای به‌دست آوردن مشتق تابع فوق به صورت زیر عمل می‌کنیم:

مشتق تابع

یک پسر جوان نشسته پشت میز در حال نوشتن در دفتر (تصویر تزئینی مطلب مشتق جزئی)

مشتق جزئی تابع با چند متغیر مستقل

همانطور که اشاره شد، محاسبه مشتق توابع با چند متغیر مستقل، کاربرد بسیار زیادی در محاسبات مهندسی و مسائل بهینه سازی دارد. بنابراین محاسبه مشتق در تابع با یک متغیر مستقل را با روشی که در ادامه توضیح داده می‌شود، تعمیم می‌دهیم. در ادامه، هدف ما محاسبه مشتق تابعی از دو متغیر x و y است که این تابع به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

تابع دو متغیره

برای محاسبه مشتق جزئی این تابع نسبت به x، ابتدا y را مانند یک عدد ثابت در نظر می‌گیریم و در مشتق‌گیری، مشابه با یک عدد با آن رفتار می‌کنیم. بنابراین مشتق جزئی این تابع نسبت به x، به شکل زیر است:

مشتق جزئی

در این مثال مشتق $$x^2$$ برابر با 2x است و از آنجایی که y را به عنوان یک ثابت در نظر گرفته‌ایم، $$y^3$$ نیز ثابت خواهد بود و مشتق آن برابر با صفر در نظر گرفته می‌شود. ذکر این نکته حائز اهمیت است که مشتق جزئی نسبت به x را می‌توان با نماد $$\partial f \over \partial x $$ نیز نشان داد.

برای محاسبه مشتق تابع نشان داده شده نسبت به y، این بار x را به صورت یک ثابت در نظر می‌گیریم، بنابراین داریم:

مشتق جزئی

در محاسبه مشتق نسبت به y، مشتق ترم اول تابع که به صورت عدد ثابت فرض شده، صفر است و تنها مشتق ترم دوم آن اهمیت دارد. مشتق جزئی تابع f نسبت به y، با نماد $$\partial f \over \partial y $$ نیز نشان داده می‌شود.

مثال‌ها

شاید برای شما نیز این سوال مطرح شده باشد که در چه مواردی متغیر یک تابع، ثابت در نظر گرفته می‌شود و به طور کلی مشتق جزئی در چه مسائلی کاربرد دارد.

بنابراین در ادامه و در قالب مثال‌هایی، کاربرد مشتق جزئی نشان داده می‌شود. به یاد داشته باشید که مهمترین قدم در مسائل مشتق جزئی، تشخیص متغیری است که باید ثابت در نظر گرفته شود.

دو پسر جوان نشسته پشت میز (تصویر تزئینی مطلب مشتق جزئی)

مثال 1

استوانه‌ای به ارتفاع h و شعاع r را در نظر بگیرید. تغییرات حجم استوانه را در دو حالت محاسبه کنید. در حالت اول، تنها شعاع استوانه اجازه تغییر دارد و در حالت دوم، فقط ارتفاع استوانه تغییر می‌کند.

استوانه

حجم این استوانه با استفاده از رابطه $$ v = \pi r^2h $$ تعریف می‌شود و می‌توان این رابطه را به فرم تابعی از دو متغیر r و h نوشت:

حجم استوانه

در صورتی که تنها شعاع استوانه تغییر کند، برای محاسبه تغییرات حجم، h را ثابت در نظر می‌گیریم. بنابراین مشتق تابع دو متغیره حجم استوانه، به صورت زیر خواهد بود:

مشتق جزئی حجم استوانه

دقت کنید که در این حالت، پاسخ به صورت حاصل ضرب محیط سطح مقطع استوانه ($$ 2 \pi r $$) در ارتفاع استوانه (h)، درآمده است. در این حالت، انگار یک پوسته با شعاع r و ارتفاع h به استوانه اضافه شده‌ است. در حالت دوم تنها ارتفاع استوانه اجازه تغییر دارد، بنابراین برای محاسبه تغییرات حجم، r را ثابت و h را متغیر در نظر می‌گیریم.

مشتق جزئی حجم استوانه

همانطور که مشاهده می‌شود، در این حالت تغییرات حجم به صورت $$ \pi r^2 $$ است. انگار دیسک نازکی با مساحت $$ \pi r^2 $$ به استوانه اضافه شده است.

مثال 2

مکعب مستطیلی را در نظر بگیرید که سطح مقطع آن، مربعی با طول ضلع x و ارتفاع آن، y است. تغییرات مساحت سطح جانبی این مکعب مستطیل را در دو حالت محاسبه کنید.

در حالت اول تنها طول ضلع سطح مقطع مکعب مستطیل (x) تغییر می‌کند و در حالت دوم تنها ارتفاع آن (y) اجازه تغییر دارد.

مکعب مستطیل

مساحت سطح جانبی مکعب مستطیل شکل بالا، شامل دو سطح بالا و پایین با مساحت $$ x^2 $$ و چهار سطح جانبی با مساحت $$ xy $$ است. بنابراین تابع مساحت سطح جانبی برابر است با:

برای محاسبه تغییرات مساحت سطح جانبی، در حالتی که تنها طول ضلع سطح مقطع مکعب مستطیل (x) تغییر کند، مشتق جزئی تابع نسبت به x را محاسبه می‌کنیم و در حالتی دوم که تنها ارتفاع (y) تغییر می‌کند، مشتق جزئی تابع نسبت به y پاسخ مسئله است. بنابراین داریم:

مشتق جزئی سطح جانبی

مشتق جزئی سطح جانبی

در ادامه به بررسی مشتق جزئی در توابعی با بیش از دو متغیر مستقل می‌پردازیم.

مثال 3

مطابق شکل زیر، یک مکعب به طول ضلع z را در نظر بگیرید که مکعب مستطیلی با سطح مقطع مربعی با طول ضلع x و ارتفاع y از درون آن بریده شده است. مشتق جزئی تابع حجم باقی مانده را نسبت به y، x و z به‌دست آورید.

مکعب مستطیل

حجم باقی مانده و مشتق جزئی نسبت به y، x و z به صورت زیر قابل محاسبه است:

حجم مکعب مستطیل

مشتق جزئی مکعب مستطیل

زمانی که x و y های زیادی در تابع وجود داشته باشند، محاسبه مشتق جزئی، اندکی مشکل می‌شود. در این حالت، پیشنهاد ما این است که متغیر ثابت مسئله را با حروفی مانند "c" و "k" که ثابت بودن آن‌ها برای ما ملموس‌تر است، عوض کنیم. این نکته در مثال زیر نشان داده شده است.

مثال 4

تابع $$ f(x,y)=y^3 sin(x) + x^2tan(y) $$ را در نظر بگیرید، برای محاسبه مشتق جزئی این تابع نسبت به x، می‌توان حرف y را با حرف k عوض کرد:

تابع سینوس و تانژانتمشتق جزئی تابع مثلثاتی

حواستان باشد که در انتهای حل، پارامتر k را با مقدار اولیه آن یعنی y عوض کنید.

مشتق جزئی تابع مثلثاتی

مشابه روندی که در بالا توضیح داده شد، مشتق جزئی تابع، نسبت به y را می‌توان با تعویض "x" با حرف "c"، محاسبه کرد. بنابراین داریم:

تابع سینوس و تانژانتمشتق جزئی تابع مثلثاتی

بر اساس رای ۲۱۵ نفر
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
اگر بازخوردی درباره این مطلب دارید یا پرسشی دارید که بدون پاسخ مانده است، آن را از طریق بخش نظرات مطرح کنید.
منابع:
mathsisfun
۳۲ دیدگاه برای «مشتق جزئی — به زبان ساده (+ دانلود فیلم آموزش گام به گام)»

عالی خسته نباشید

عالی بود

عالییییی♥️♥️

عالی بود خیلی ممنون

مثل همیشه عالی

بسیار عالی بود

سلام ممنون از زحماتتون لطفا برای ویدئو ها موسیقی نذارین یکم گیج میکنه ادمو یا حداقل یک موسیقی ملایم بذارید با سپاس

سلام وقتتون بخیر ممنون از سایت خوبتون ، اگر ممکنه در مورد پیوستگی مشتقات جزئی یک توضیحی به بنده بدید که چگونه پیوستگی مشتقات جزئی رو بررسی کنیم بخصوص برای توابع دو ضابطه ایی ممنون میشم .

بسیار سپاسگزارم

سلام.در مورد حد توابع دومتغیره دامنه تابع را در یک دایره بررسی می کنند واز مسیرهای مختلف به اون نقطه نزدیک می شند.
۱)آیادر مورد مشتق توابع دومتغیره هم دایره این چنینی هست؟
۲)چه طور یک سطح رو به سمت صفر میل می دهند؟(کرل-مشتق توابع برداری)

سلام ببخشید سوال من این است xcos z-ysin z=0
xs^2-yr=0
ys+xr^2=0
اگر zتابعی از x.y باشد و x,y هم تابعی از s,r چطور محاسبه کنیم

آقا دم شما گرم خداوکیلی هرجا گیر میکنم کمک میکنین عالی ?

عجب چیزیه این فرادرس! دستتون درد نکنه عالیییییی

واقعا عالی بود ممنون

سلام .من دانشجوی دکتری هستم بخدا خیلی از مسائل اساسی ریاضی را از سایت شما یاد گرفتم .واقعآ ممنونم

***عااااااااااااااااالی***ممنون

سلام، میبخشید یه سوال داشتم، مشتق تانژانت معکوس yتقسیم برxنسبت ب ایکس و نسبت ب وای چی میشه؟

مطلب مفید بود اما سوال من باقی موند، اینکه اصلا روند f به روند x فرقی با df به dx داره؟ اگر داره اون چیه؟ اگر نداره پس چرا توی یه معادلۀ حساب تغییرات یجا df می نویسند توی همون معادله، جای دیگه اش روند f، من اینو هنوز نفهمیدم؟؟؟

سلام.
معمولاً از $$d$$ برای نمایش مشتق نسبت به متغیرهای مستقل و از $$\partial$$ برای نمایش مشتق نسبت به متغیرهای وابسته استفاده می‌کنیم. تابع $$f(x(t),y(t))$$ را درنظر بگیرید. در این تابع، $$t$$ متغیر مستقل و $$x$$ و $$y$$ متغیرهای وابسته به $$t$$ هستند. مشتق این تابع را به‌صورت $$\frac{df}{dt}=\frac{\partial f}{\partial x}\frac{dx}{dt} + \frac{\partial f}{\partial y}\frac{dy}{dt} $$ می‌نویسیم (به نمادهای $$d$$ و $$\partial$$ دقت کنید).

مرسیییی عالی بود

عااااالی بوووود.ممنون

سپاس خیلی خوب بود

عالی بود

مرسی عالی بود

سلام. انشالله هرچی از خدا میخوای بهت بده تو این ماه مبارک..خیر دنیا و آخرت ببینی ..اینکه مثال وشکل داشت خیلی کمک کرد..منکه ایرادم برطرف شد?

خداوند در دنیا و آخرت شما رو با عزت گرداند عااااااالی مثل همیشه

منم مثل نفر قبلی خدا خیر این نویسنده بده بهش برسونید مرسی

اونی که این مطالبونوشته ازجانب من بهش تبریک بگین،اینجوری مشتق روتوضیح میدن هم فرمول هم مثال..اینجوری دیگه بدون نوشتن درسومیفهمی…آفرین به نویسنده

خیلی عالی و خلاصه و مفید بود ممنونم
بهترین کار اینه که بصورت خلاصه اما کامل مطلب برای دانشجو یا دانش آموز جا بیوفته
با تشکر

نظر شما چیست؟

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *