فرادرسوزن کلمات عربی – توضیح به زبان ساده + مثال و تمرین
دانستن وزن کلمات در عربی می‌تواند به ما کمک کند تا از ریشههای فعل، کلمات مختلف با معانی متفاوت بسازیم. از این رو دانستن و به کار بردن آنها می‌تواند قدم بزرگی در یادگیری و به کارگیری این زبان باشد. در این نوشته از مجله فرادرس وزن کلمات را در دو دسته مختلف بررسی می‌کنیم. دسته اول، وزن مربوط به افعال عربی است. در دسته دوم به سراغ وزن اسم‌های عربی خواهیم رفت. هر یک از این موارد را به صورت مجزا و همراه با مثال بررسی می‌کنیم. در انتها نیز میتوانیم با استفاده از تمرین‌های پایانی بفهمیم که چه میزان از این مبحث را فهمیده و درک کرده‌ایم.
منظور از وزن کلمات در عربی چیست؟
در زبان عربی دسته‌بندی کلمات متفاوت است. اما یکی از این دسته‌ها بررسی جامد یا مشتق بودن کلمات در عربی است. زبان عربی این قابلیت را دارد تا کلمات جدیدی را به روشی مرسوم و قابل فهم بسازد. حرف اول را در این روش، ریشههای افعال می‌زنند. در قدم بعدی باید از این ریشه‌ها در وزن‌های معینی استفاده کرد تا کلمه‌ای جدید با معنای تازه به دست بیاید. به این نوع از کلمه‌ها در زبان عربی «مشتق» می‌گویند. یعنی کلمه‌ای که از کلمه دیگر انشقاق یافته و به دست آمده است.
به عنوان مثال از مصدر «کتابة» میتوانیم سه حرف «ک ت ب» را به عنوان ریشه فعل استخراج کنیم. در صورتی که بخواهیم از این سه حرف یک اسم مفعول بسازیم، میتوانیم آنها را به وزن مفعول ببریم. یعنی، باید به جای حرف «ف» در کلمه مفعول از نخستین حرف ریشه فعل، به جای «ع» در کلمه مفعول، از دومین حرف ریشه فعل و به جای «ل» در کلمه مفعول از سومین حرف ریشه فعل استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
مفعول --> م ف ع و ل --> ک ت ب --> م ک ت و ب --> مکتوب
با دقت در کلمه «مفعول» و «مکتوب» میتوانیم بفهمیم که برخی از حروف در کلمههای وزن‌دار همیشگی هستند و جابه‌جا نمی‌شوند. مثلا در این مورد «م، و» از حروف اضافی اسم مفعولی هستند که می‌توانند در کنار ریشههای فعل قرار بگیرند و یک کلمه جدید بسازند.
اگرچه ممکن است به نظر برسد که این تعریف و مثال مربوط به انواع اسم در زبان عربی است، اما افعال نیز در این زبان وزن‌های ومخصوص به خودشان را دارند. فعل‌های ثلاثی مجرد در سه زمان ماضی عربی و مضارع عربی در وزن‌های مشخصی صرف می‌شوند.
در صورتی هم که بخواهیم فعلی را در باب ثلاثی مزید صرف کنیم، باید ریشه کلمه را به وزن‌های مشخص ماضی، مضارع و امر آن وارد کنیم و سپس بر همان اساس آنها را صرف کنیم.
در ادامه نمونه‌هایی از وزن‌های فعل در زبان عربی و نحوه به کار بردن آنها را می‌خوانیم. بعد از آن نوبت به وزن اسامی عربی و کلمات مشتق می‌رسد که تمامی آنها را همراه با مثال بررسی می‌کنیم.
وزن افعال در زبان عربی
فعل‌ها در زبان عربی دو دسته هستند. دسته اول را فعل‌های «ثلاثی مجرد» تشکیل می‌دهد. منظور فعل ثلاثی مجرد فعلی است که صیغه یک ماضی آن یعنی صیغه مفرد مذکر غائب به جز سه حرف اصلی ریشه فعل، حرف اضافه دیگری نداشته باشد.
دسته دوم، مخصوص فعل‌های «ثلاثی مزید» است. همان‌طور که از اسمش پیداست، این نوع از افعال در صیغه یک ماضی خودشان حروف زائده و اضافه‌ای دارند که مربوط به وزن آن فعل‌ها میشود.
در ادامه وزن‌های این دو دسته از افعال عربی را همراه با مثال مربوط به آنها بررسی می‌کنیم.
وزن فعل ثلاثی مجرد در عربی
برخلاف وزن‌های ثلاثی مزید، وزنی که افعال ثلاثی مجرد در آن صرف می‌شوند قاعده خاصی ندارند و برای فهمیدن اینکه کدام وزن، شکل صحیح وزن یک فعل است، باید به فرهنگ لغت عربی یا مُعجم مراجعه کنیم.
اما می‌توان گفت که در حالت کلی فعل‌های ثلاثی مجرد در زمان گذشته یا ماضی در سه وزن «فَعَلَ، فَعِلَ و فَعُلَ» صرف می‌شوند. زمان حال یا مضارع آنها نیز از سه حالت «یَفعَلُ، یَفعِلُ و یَفعُلُ» خارج نیستند.
وزن‌های صرف فعل ثلاثی مجرد را می‌توان به روش زیر دسته‌بندی کرد که در ادامه می‌خوانید.
فَعَلَ - یَفعُلُ
به مثال‌های مربوط به این وزن توجه کنید.
نَصَرَ - یَنصُرُ، مَدَّ - یَمُدُّ، قال - یقولُ
فَعَلَ - یَفعِلُ
به مثال‌های مربوط به این وزن توجه کنید.
ضَرَبَ - یَضرَبُ، وَعَدَ -یَعِدُ، باعَ - یَبیعُ
فَعَلَ - یَفعَلُ
به مثال‌های مربوط به این وزن توجه کنید.
فَتَحَ - یَفتَحُ، وَقَعَ - یَقَعُ، قَرَأَ - یَقرَأُ
فَعِلَ - یَفعَلُ
به مثال‌های مربوط به این وزن توجه کنید.
فَرِحَ - یَفرَحُ، خافَ - یَخافُ، بَقِیَ - یبقَیُ
فَعُلَ - یَفعُلُ
به مثال‌های مربوط به این وزن توجه کنید.
کَرُمَ - یَکرُمُ، حَسُنَ - یَحسُنُ، شَرُفُ - یَشرُفُ
فَعِلَ - یَفعِلُ
به مثال‌های مربوط به این وزن توجه کنید.
حَسِبَ - یَحسِبُ، وَرِثَ - یَرِثُ
برای فهم بهتر کاربرد افعال ثلاثی مزید در جملات به مثال‌های زیر دقت کنید.
حَزِنَ الطلاب و قالوا:«فَقَدنا حافِلَتنا.»
دانش‌آموزها ناراحت شدند و گفتند «اتوبوس‌مان را از دست دادیم.»
رَجَعَ سجادٌ مِن المدرسة حَزیناً.
سجاد با ناراحتی از مدرسه برگشت.
(در این مثال چون سجاد فاعل است پس از فعل در صیغه مفرد مذکر غائب استفاده شده است.)
هم کانوا یُشاهِدون التِلِفزیونَ في المَساءْ.
آنها بعد الظهر تلویزیون تماشا می‌کردند.
(انجام‌دهنده کار جمع مذکر غائب است. از این رو، هر دو فعل در صیغه غايبون به کار رفته است.)
تَخرُجِ الطالباتِ مِن بُیوتِهنَّ و یَرکِبنَ الحافِلةَ معاً.
دانش‌آموزان از خانه‌هایشان خارج می‌شوند و همراه هم سوار اتوبوس می‌شوند.
(در این مثال فاعل جمع مونث غائب است، ولی از آنجا که فعل در ابتدای جمله به صورت مفرد به کار می‌رود از صیغه للغائبة استفاده شده و فعل دوم در صیغه درستش به کار رفته است.)
أَطلُبُ مِنکم أن تَرجَعوا إلی بیوتِکُم.
از شما می‌خواهم که به خانه‌هایتان برگردید.
وزن فعل ثلاثی مزید در عربی
فهمیدیم که مبنای مجرد یا مزید بودن یک فعل، صیغه یک ماضی آن فعل است. در صورتی که در صیغه مفرد مذکر غائب، به جز سه حرف اصلی ریشه فعل، حرف اضافه دیگری نباشد، آن فعل ثلاثی مجرد است. اما اگر همین صیغه به جز سه حرف اصلی حروف دیگری نیز داشته باشد، باید بدانیم که با یک فعل ثلاثی مزید طرف هستیم.
در تعریف افعال ثلاثی مزید در عربی، علاوه بر تعریف بالا میتوانیم به نقش باب‌های عربی نیز اشاره کنیم. صیغه یک این باب‌ها عموما یک، دو یا سه حرف اضافه دارند. از این رو به آنها مزید می‌گویند. باب‌های ثلاثی مزید وزن‌های مشخصی در سه زمان ماضی، مضارع و امر دارند که با وارد شدن سه حرف اصلی فعل به این وزنها، فعل‌هایی با معانی جدید می‌سازند. به عنوان مثال از باب «افعال» و «تفعیل» برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده میشود. باب «مفاعلة» بابی است که می‌تواند معنای مشارکت در انجام کاری را برساند. از باب «استفعال» نیز برای نشان دادن طلب انجام کار استفاده میشود.
در ادامه وزن باب‌های ثلاثی مزید را همراه با مثال مربوط به آنها می‌خوانید.
وزن‌های باب افعال
وزن‌های باب افعال را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
أفعَلَ - یُفعِلُ - أفعِلْ - إفعال
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
أجلَسَ - یُجلِسُ - أجلِسْ - إجلاس
نشاند - می‌نشاند - بنشان - نشست
وزن‌های باب تفعیل
وزن‌های باب تفعیل را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
فَعَّلَ - یُفَعِّلُ - فَعِّلْ - تفعیل
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
فَرَّحَ - یُفَرِّحُ - فَرِّحْ - تفریح
خوشحال کرد - خوشحال می‌کند - خوشحال کن - خوشحالی
وزن‌های باب انفعال
وزن‌های باب انفعال را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
انفَعَلَ - یَنفَعِلُ - انفَعِلْ - انفعال
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
انکَسَرَ - یَنکَسِرُ - انکَسِرْ - انکِسار
شکسته شد - شکسته میشود - بشکن - شکسته شدن
وزن‌های باب تفعُّل
وزن‌های باب تفعُّل را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
تفَعَلَّ - یَتَفَعَّلُ - تفَعَّلْ - تفعُّل
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
تعَلَّمَ - یَتَعَلَّمُ - تَعَلَّمْ - تَعلُّم
یاد گرفت - یاد می‌گیرد - یاد بگیر - یاد گرفتن
وزن‌های باب تفاعل
وزن‌های باب تفاعل را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
تَفاعَلَ - یَتَفاعَلُ - تَفاعَلْ - تفاعُل
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
تَبادَلَ - یَتَبادَلُ - تَبادَلْ - تبادُل
مبادله کرد - مبادکه می‌کند - مبادله کن - مبادله کردن
وزن‌های باب مفاعلة
وزن‌های باب مفاعلة را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
فاعَلَ - یُفاعِلُ - فاعِلْ - مُفاعلة
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
جاهَدَ - یُجاهِدُ - جاهِدْ - مُجاهدة
جنگید - می‌جنگد - بجنگ - جنگیدن
وزن‌های باب افتعال
وزن‌های باب افتعال را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
افتَعَلَ - یَفتَعِلُ - افتَعِلْ - افتعال
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
افتَتَحَ - یَفتَتِحُ - اِفتَتِحْ - افتتاح
باز شد - باز میشود - باز شو - باز شدن
وزن‌های باب استفعال
وزن‌های باب استفعال را میتوانیم به شکل زیر توضیح دهیم:
استَفعَلَ - یَستَفعِلُ - استَفعِلْ - اِستِفعال
ماضی - مضارع - امر - مصدر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر و نحوه تغییر معانی فعل‌ها توجه کنید.
إستَخدَمَ - یَستَخدِمُ - إستَخدِمْ - إستخدام
به کار گرفت - به کار می‌گیرد - به کار بگیر - به کار گرفتن
در ادامه جملاتی را می‌خوانید که در آن از افعال ثلاثی مزید استفاده شده است.
أجَلَسَ المُعلِّمُ تَلامیذَهُ.
معلم دانش‌آموزانش را نشاند.
کَسَرتُ الزُجاجَ فَإِنکَسَرَ الزُجاجُ.
شیشه را شکاندم پس شیشه شکست.
أدَّبْتُهُ فَتَأَدَّبَ.
او را ادب کردم پس ادب شد.
جَمَعْتُ الناسَ فَإجتَمِعوا
مردم را جمع کردم پس جمع شدند.
أرَحْتُ علیاً فَاَسْتَرَحَ علیٌ
به علی استراحت دادم پس او استراحت کرد.
وزن اسم‌ها در زبان عربی
در زبان عربی وقتی یک اسم از کلمه‌ای دیگر گرفته یا بر آمده باشد، به آن مشتق می‌گویند. در مقابل اسمی که مستقل باشد و وجودش وابسته به کلمه‌ای دیگر نباشد اسم جامد نام دارد.
منظور از کلمه دیگر در این تعریف معمولا حروف اصلی افعال عربی است. یعنی هرگاه بتوانیم با استفاده از سه حرف اصلی فعل کلمه‌ای دیگر بسازیم میتوانیم آن را به عنوان یک اسم مشتق شناسایی کنیم. بعد از ریشههای فعل، ویژگی دیگر اسامی مشتق داشتن وزن است. به عبارتی دیگر، برای داشتن یک اسم مشتق علاوه بر سه حرف اصلی فعل به وزن سازنده یک اسم مشتق هم نیاز داریم.
بر اساس وزن‌های سازنده اسم‌ها در عربی میتوانیم مشتقات را به هشت دسته تقسیم کنیم.
- اسم فاعل در عربی
- اسم مفعول در عربی
- صفت مشبهه در عربی
- صیغه مبالغه در عربی
- اسم تفضیل در عربی
- اسم مکان در عربی
- اسم زمان در عربی
- اسم آلت در عربی
هر یک از این اسامی وزن‌های مخصوص به خودشان را دارند. کار لازم این است که ریشه یا سه حرف اصلی فعل را به این وزن ببریم. برای فهمیدن نحوه به وزن بردن ریشههای فعل به این توضیح توجه کنید. به وزن بردن در اسامی مشتق یعنی اینکه در وزن‌های این نوع از اسامی، هر جا سه حرف «ف»، «ع» و «ل» دیدیم باید آنها را به سه حرف ریشه فعل جا به جا کنیم و مابقی حروف وزن را به همان حالت باقی بگذاریم.
به عنوان مثال یکی از وزن‌هایی که صفت مشبهه از آن ساخته میشود وزن «فَعیل» است. برای اینکه صفتی در این وزن داشته باشیم، میتوانیم سه حرف اصلی فعل «س ل م» را به این وزن ببریم. یعنی حرف «س» را با «ف»، حرف «ل» را با «ع» و حرف «م» را با «ل» جا به جا می‌کنیم. برای درک بهتر به کادر زیر و نحوه جای‌گذاری حروف در آن توجه کنید.
فَعیل --> فَ ع ی ل --> س ل م --> سَلیم (سالم و سرحال)
در ادامه وزنها و نحوه ساختن هر یک از این اسامی مشتق را همراه با مثال مربوط به آنها می‌خوانید.
وزن اسم فاعل در عربی
اسم فاعل به اسمی می‌گویند که انجام کار یا وقوع حالتی به آن متکی باشد. برای ساختن چنین اسمی از افعال ثلاثی مجرد باید از وزن «فاعل» استفاده کنیم. یعنی ریشههای فعل را به این وزن می‌بریم تا از آن یک اسم فاعل بسازیم. به مثال زیر که نحوه ساختن اسم فاعل از مصدر «کتابة» است توجه کنید.
کتابة --> ک ت ب --> فاعِل --> ف ا عِ ل --> کاتِب (نویسنده)
این شیوه ساخت اسم فاعل برای فعل‌های ثلاثی مجرد است. زمانی که بخواهیم از فعل‌های ثلاثی مزید اسم فاعل بسازیم باید مراحل دیگری را طی کنیم. ابتدا به سراغ صیغه یک مضارع فعل ثلاثی مزید می‌رویم. حرف «ی» ابتدای آن را حذف می‌کنیم و به جای آن «مُ» می‌گذاریم. بعد از آن باید علامت آوایی عین‌الفعل را به «کسره» تغییر بدهیم.
به طور خلاصه، اسم فاعل افعال ثلاثی مزید بر وزن «مُفعِل» ساخته میشود. در کادر زیر نمونه‌هایی از اسم فاعل ساخته شد از فعل ثلاثی مزید را مشاهده می‌کنید.
یَتَکَّبرُ (باب تفعّل) --> مُفعِل --> مُتَکَبِّر
یُحسِنُ (باب افعال) --> مُفعِل --> مُحسِن
یَطمَئِنُّ (باب افتعال) --> مُفعِل --و مُطمَئِن
در ادامه جملاتی را می‌خوانید که در آنها اسم فاعل به کار رفته است.
الطالِبُ النائِمُ في الصَفِّ.
دانش‌آموز خوابیده در کلاس است.
(«طالب» و «نائم» هر دو اسم فاعلی هستند که از فعل ثلاثی مجرد ساخته شده‌اند.)
رِجالُ الأعمالِ المُنتَظِرون قرارَ الحُکومة.
بازرگان‌ها منتظر تصمیم حکومت هستند.
(«منتظر» اسم فاعلی است که از فعل ثلاثی مزید «ینتظر» در باب افتعال ساخته شده است.)
وزن اسم مفعول در عربی
اسم مفعول در زبان عربی نیز همانند اسم فاعل ساخته میشود. یعنی برای فعل ثلاثی مجرد، باید ریشه‌ها را به وزن «مفعول» ببریم. برای افعال ثلاثی مزید نیز به سراغ صیغه یک مضارع می‌رویم. «ی» ابتدایی صیغه را حذف و یک «مُ» به جای آن می‌گذاریم. سپس به عین‌الفعل علامت «فتحه» می‌دهیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
مَفعول --> مُ ف ع و ل --> ک ت ب --> مکتوب (نوشته شده)
یُرسِلُ --> مُ ف عَ ل --> مُرسَل (فرستاده شده)
در ادامه جملاتی را می‌خوانید که در آن اسم مفعول به کار رفته است.
البنّاؤون المُکَلَّفون یَبدَئونَ بناءَ هذا المسجدِ.
سازندگان منتخب، ساختن این مسجد را شروع می‌کنند.
الأسالیبُ الجَدیدةُ المستفادْ مِنها في کلِّ المَعاهد مُفیدةٌ.
روش‌های جدید آموخته شده در تمامی موسسات مفید است.
وزن صفت مشبهه در عربی
به اسم مشتقی که نشان‌دهنده ثبوت و دوام صفت در یک فرد یا یک شیء و مانند آن دلالت کند، صفت مشبهه می‌گویند. برای درک بهتر نحوه کارکرد آن در جمله به مثال زیر توجه کنید.
علیٌ حَسَنُ الخُلقِ.
علی خوش اخلاق است.
(در این مثال «حَسَن» نشان‌دهنده ثبوت صفت «حُسنِ خلق» در علی است.)
این نوع از اسم مشتق معمولا از «افعال لازم عربی» ساخته میشود. اگر بنا باشد این فعل لازم از افعال ثلاثی مجرد باشد باید از فعل‌های استفاده کنیم که ماضی و مضارع آنها بر دو وزن صرف شوند. این وزنها را در ادامه می‌خوانید.
فَعُلَ - یَفعُلُ
شَرُفَ - یَشرُفُ --> شریف
فَعِلَ - یَفعَلُ
فَرِحَ - یَفرَحُ --> فَرَحٌ
اما برای صفت مشبهه چند وزن در نظر گرفته شده که از اوزان اصلی آن به حساب می‌آید. این اوزان عبارتند از:
- أفعل - أحمَر (قرمز)
- فَعلان - عَطشان (تشنه)
- فَعِل - قَذِر (کثیف)
- فَعیل - سَلیم (سالم)
به غیر از این‌ها وزن‌های دیگری هم وجود دارد که به وسیله آنها میتوانیم صفت مشبهه بسازیم. در ادامه این وزنها و مثال‌های مربوط به آنها را می‌خوانید.
- فَعْل - شَهْم (با شهامت)
- فَعَل - حَسَن (نیکو)
- فَعال - جبان (ترسو)
- فُعال - شُجاع (نترس)
- فُعل - صُلبْ (سخت)
- فَعول - وَقور (با وقار)
در صورتی که بخواهیم از افعال ثلاثی مزید صفت مشبهه بسازیم، باید به سراغ شکل اسم فاعل آن برویم. یعنی صفت مشبهه افعال ثلاثی مزید بر وزن اسم فاعل ساخته میشود. برای فهمیدن اینکه با کدام یک از اسم‌های مشتق «اسم فاعل» یا «صفت مشبهه» طرف هستیم، باید معنی توجه کنیم. هر وقت اسم فاعل معنی ثبوت ویژگی در کسی یا چیزی بدهد، می‌فهمیم که آن کلمه یک صفت مشبهه از افعال ثلاثی مزید است. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
علیٌ مُعتدلُ القامةِ.
علی قدش متوسط است.
حسینٌ مُستقیم الرأی.
حسین رُک است.
در هر دوی این مثال‌ها «معتدل» و «مستقیم» اسم‌های فاعلی هستند که نشان می‌دهد یکی از ویژگی در علی و حسین وجود دارد که موقتی نیست. بلکه مربوط به شخصیت آنهاست در نتیجه ثابت و همیشگی است. از این به رو عنوان صفت مشبهه شناخته می‌شوند.
نکته: در صورتی که صفت مشبهه بر «رنگ»، «عیب» یا «زینت» دلالت داشته باشد، بر وزن «أفعل» می‌آید و مونث آن نیز بر وزن «فعلاء» ساخته میشود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
أحمر - حمراء (قرمز)
أعوَر - عَوْراء (یک چشم)
أعرَج - عرجاء (لنگ)
وزن اسم مبالغه در عربی
به اسم مشتقی که نشان‌دهنده وقوع بسیار یک صفت یا بزرگی و گستردگی آن در یک فرد یا شیء باشد، اسم مبالغه می‌گویند. اسامی مبالغه معمولا از افعال ثلاثی مجرد ساخته میشود. در ادامه وزن‌های اسم مبالغه و مثال‌های مربوط به آنها را مشاهده می‌کنید.
- فَعّال - سَفاک (خونریز)
- مِفعال - مِقدام (پر دل و جرات)
- فِعّیل - قِدّیس (بسیار پاک و منزه)
- فَعّالة - فَهّامة (بسیار فهیم)
- مِفعیل - مسکین (بیچاره)
- فعُول - وَدود (بسیار دوستدار)
- فَعیل - علیم (بسیار دانا)
- فَعِل - غضِب (خشمگین)
- فَیعُول - قَیّوم (قائم به خود)
- فُعُّول - سُبُّوح (بسیار پاک)
برای تشخیص اینکه بفهمیم اسم مشتق ساخته شده بر وزن «فعیل»، «فَعول» و «فَعِل» اسم مبالغه است یا صفت مشبهه، باید به به لازم بودم فعل در صفت مشبهه دقت کنیم. همچنین باید این نکته را در نظر بگیریم که ریشههای سازنده صفت مشبهه اسم فاعل ندارند. به عنوان مثال، کلمه «جَهول» اسم مبالغه است. چون از یک فعل متعدی ساخته شده و اتفاقا، اسم فاعل آن «جاهل» است. اما «وَقور» صفت مشبهه است. چون از فعل لازم ساخته شده و اسم فاعلی به شکل «واقِر» در عربی صحیح نیست و کاربرد ندارد.
وزن اسم تفضیل در عربی
اسم تفضیل اسم مشتقی است که بر بیشتر بودن صفتی در یک اسم نسبت به یک اسم یا اسم‌های دیگر دلالت دارد. اسم تفضیل عربی بر وزن «أفعَل (مذکر)» و «فُعلی (مونث)» ساخته میشود. اما برای اینکه بتوانیم بر وزن «أفعل» اسم تفضیل بسازیم باید چند شرط فراهم باشد. این شروط عبارتند از:
- فعل ثلاثی مجرد باشد.
- مثبت و معلوم باشد.
- بر رنگ و عیب و زینت دلالت نکند.
- متصرف و تام باشد.
بر این اساس میتوانیم بگوییم که از افعال ثلاثی مزید، مجهول و منفی نمی‌توانیم اسم تفضیل بسازیم. همچنین فعل‌هایی مثل فعل ناقصه کان و لیس اسم تفضیل نخواهند داشت. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
قابَلتُ الإِبنَ الأکبرْ.
پسر بزرگتر را دیدم.
تَزَوجَّتْ البنتُ الکُبری.
دختر بزرگتر ازدواج کرد.
گاهی اوقات ممکن است که نتوانیم اسم تفضیل را بر وزن أفعل بسازیم. در این حالت از مصدر منصوب پس از دو کلمه «أکثر» و «أشدّ» استفاده می‌کنیم. برای فهم بهتر به این مثال‌ها توجه کنید.
هذا المصنعِ أکثَرُ إنتاجاً من ذلک المَصنع.
تولید این کارخانه بیشتر از آن کارخانه است.
أریٰ هذا الرجلِ أکثرَ الناسِ حَماقةً.
این مرد را احمق‌ترین مردم می‌دانم.
برای جمع بستن وزن کلمات عربی که بر اساس اسم تفضیل ساخته شده‌اند، باید از دو وزن «أفاعِل» و «أفعَلون» استفاده کنیم. اگر هم صیغه مبالغه مونث باشد میتوانیم از دو وزن «فُعل» و «فُعلیات» استفاده کنیم. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
أفاضِل - أفضلون، أکابر- أکبرون
فُضَل - فُضلَیات، کُبَر - کُبرَیات
وزن اسم زمان و مکان در عربی
اسم زمان و مکان برای نشان دادن محل و زمان وقوع به کار می‌رود. برای ساختن این اسامی مشتق باید از صیغه یک مضارع افعال ثلاثی مجرد را به وزن «مَفعَل» ببریم. در صورتی که عین‌الفعل مضارع یک فعلی «مکسور» یعنی دارای کسره باشد، اسم زمان و مکانش بر وزن «مَفعِل» ساخته میشود. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
جَلَسَ، یَجلِسُ - مَجلِس (محل نشستن)
عَرَضَ، یَعرِضُ - مَعرِض (محل نشان دادن، نمایشگاه)
در صورتی که فعل ما از افعال معتل أجوف واوی باشد، دومین حرف ریشه آن «واو» باشد، هنگام ساختن اسم زمان و مکان باید حرف عله‌ای که در صیغه مضارع حذف شده را باز گردانیم. به مثال‌های زیر دقت کنید.
وَعَدَ، یَعِدُ - مَوعِد (زمان ملاقات و دیدار)
وَقَعَ، یَقِعُ - مَوقِع (هنگام و زمان انجام کاری)
نکته: برخی از اسم‌های مکان به «ة» ختم می‌شوند. این اسامی مشتق قاعده خاصی ندارند و از طریق گوش کردن و به کار بردن می‌توان آنها را به خاطر سپرد. مانند مثال زیر:
مدرسة - مَحکمة - مَکتبة - مقبرة
در شرایطی که بخواهیم از فعل ثلاثی مزید اسم زمان و مکان بسازیم باید از شکل اسم مفعول آن فعل‌ها استفاده کنیم. یعنی از اسم مفعول فعل‌های ثلاثی مزید میتوانیم به عنوان اسم زمان و مکان نیز استفاده کنیم برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
اجتَمعَ، یَجتَمِعُ - مُجتَمَع (جامعه)
ارتَفعَ، یَرتَفِعُ - مُرتَفَع (بلندی)
تشخیص اینکه اسم به کار رفته در این وزن اسم زمان است یا مکان با استفاده از توجه به معنای جمله ممکن میشود. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
سَیَکونَ مُلتَقاناً یَومَ السبتِ.
زمان دیدار ما روز شنبه خواهد بود.
سأراکَ في المُلتَقی.
در محل همایش تو را خواهم دید.
وزن اسم آلت در عربی
در ادامه بررسی وزن کلمات در عربی به مبحث اسم آلت می‌رسیم. هشتمین اسم مشتق عربی اسم آلت است. به استفاده از این اسم میتوانیم وسیله‌ای که کار توسط آن انجام شده را نشان بدهیم. برای ساختن آن باید از فعل‌های ثلاثی مجرد و وزن‌های «مِفعلة، مِفعَل و مِفعال» استفاده کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
مِکنسة - جارو
مِنجَل - داس
مِنظار - دوربین
در برخی موارد ممکن است با اسامی آلتی مواجه بشویم که در وزن «فَعّالة» ساخته شده باشند. این اسامی مشتق سماعی هستند و با استفاده مکرر میتوانیم آنها را یاد بگیریم. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
برّایة (مداد تراش) - محایّة (پاک‌کن) - نظّارة (عینک) - غَسّالة (ماشین لباسشویی)
سوالات متداول درباره وزن کلمات در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث وزن کلمات در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
وزن کلمات در زبان عربی چیست؟
منظور از وزن، شکل اصلی برخی از کلمات مشتق است که به خودی خود معنا ندارند اما با وارد شدن ریشههای فعل به این وزنها، کلمات معنادار ساخته میشود.
چگون وزن کلمات را در عربی تشخیص بدهیم؟
مهمترین بخش تشخیص وزن کلمات آشنایی با کلمات مشتق در زبان عربی است. زمانی که بدانیم هر کلمه مشتق در چه وزنی ساخته میشود، میتوانیم به راحتی کلمههای مشتق و جامد را از یکدیگر تشخیص بدهیم.
تمرین مربوط به وزن کلمات در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «وزن کلمات در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۱۰ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کلمه مُرسل از چه بابی است؟
افعال
افعلال
تفعیل
مفاعلة
۲. کلمه صدّیق چیست؟
اسم فاعل
اسم مفعول
صیغه مبالغه
صفت مشبهه
۳. اسم مفعول از أحاطَ کدام است؟
محوط
مَحیط
مُحاط
مُحیط
۴. کدام یک اسم تفضیل است؟
أسود
أعلم
أبیض
أصمّ
۵. با کدام گزینه جمله «وصلنا الی الفندق ...الفجر.» کامل میشود؟
مدخل
مُبتداء
مُصلی
مَطلع
۶. کلمه «منبت» در عبارت «مَنبت العُشبِ هو الارض.» چیست؟
اسم زمان
اسم مکان
فعل لازم
فعل متعدی
۷. مِسطرة چه نوع کلمه‌ای است؟
اسم زمان
اسم مکان
اسم مفعول
اسم آلت
۸. اسامی کدام گزینه همگی مشتق هستند؟
خضراء، کُبری، أفکار
صالحون، أسماء، مُتقون
مزارع، مُبشرین، أنبیاء
مَیادین، أفضل، علوم
۹. کدام گزینه در مورد «حُکّام» نادرست است؟
اسم فاعل
جمع مکسر
از ثلاثی مجرد
صیغه مبالغه
۱۰. مُستمِع از چه بابی است؟
استفعال
افتعال
افعال
افعلال
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره وزن کلمه‌ها در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که فعل‌ها و اسم‌ها می‌توانند بر اساس وزن مشخصی ساخته و مورد استفاده قرار بگیرند. وزن فعل‌های عربی بر اساس مجرد یا مزید بودن متفاوت است. همچنین یاد گرفتیم که اسامی مشتق در زبان عربی از جمله اسم‌هایی هستند که با استفاده ریشه فعل و وزن‌های مشخص ساخته می‌شوند. از جمله این اسم‌ها میتوانیم به اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم زمان و مکان، اسم تفضیل و اسم آلت اشاره کنیم.
