فرادرسنقش های تبعی چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
کلمه‌ای که در جایگاه یکی از نقش های تبعی قرار می‌گیرد، از نظر نقش دستوری وابسته به کلمه دیگری است که قبل از آن آمده است. برای مثال، اسم «زهرا» در جمله «مریم و زهرا خواهران من هستند.»، نقش دستوری نهادی خود را به تبعیت از اسم «مریم» گرفته است. نقش‌های دستوری تبعی زبان فارسی به انواع نقش معطوف، بدل و تکرار تقسیم می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم نقش های تبعی چیست و هر کدام از آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
نقش های تبعی
نقش های تبعی زبان فارسی نقش‌های معطوف، بدل و تکرار هستند که از نظر نقش دستوری به کلمه‌ای دیگر که قبل از آن‌ها قرار دارد، وابسته هستند. معطوف با واو عطف به کلمه قبل از خود مرتبط می‌شود. نقش بدل، بعد از یکی از اجزای جمله می‌آید و توضیحی اضافه درباره آن می‌دهد. تکرار نیز به معنای آمدن یک واژه یا گروه واژگانی در جمله با همان نقش دستوری اولیه است. در ادامه، هرکدام از این نقش‌های تبعی را به‌طور جداگانه و با مثال توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر نقش های تبعی زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
انواع نقش های تبعی
نقش های تبعی در زبان فارسی به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند.
- معطوف
- بدل
- تکرار
در ادامه، ابتدا مثالی از نقش‌های تبعی را مشاهده می‌کنیم، سپس هرکدام را به‌طور جداگانه و با مثال‌های بیشتری توضیح می‌دهیم.
جدول مثال برای انواع نقش های تبعی
در جدول زیر، انواع نقش های تبعی را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها یک مثال نیز قرار داده‌ایم.
| انواع نقش های تبعی | مثال |
| معطوف | من و تو به مدرسه می‌رفتیم. |
| بدل | من و تو، دانش‌آموزان خوب کلاس، به مدرسه می‌رفتیم. |
| تکرار | من و تو به مدرسه می‌رفتیم، من و تو. |
تا اینجا یاد گرفتیم نقش های تبعی چیست و انواع آن را با مثال شناختیم. در ادامه، هرکدام از نقش های تبعی را با مثال‌ها و نکته‌های مخصوص به آن‌ها یاد می‌گیریم.
نقش تبعی معطوف چیست؟
معطوف‌ها انواع اسم، صفت، قید و هر کلمه غیرفعلی دیگری هستند که بعد از «واو» عطف قرار می‌گیرند و از نظر نقش دستوری به کلمه قبل از واو عطف، وابسته هستند. برای مثال کلمه «علی» در جمله «من سارا و علی را می‌رسانم.» معطوفی برای اسم «سارا» است و به تبعیت از آن، نقش مفعولی می‌گیرد. به کلمه قبل از واو عطف نیز، معطوف علیه می‌گوییم. در ادامه، مثال‌هایی از معطوف را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل نقش‌های تبعی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال ۱
در مثال زیر دو معطوف وجود دارد که هریک از آن‌ها به تبعیت از کلمه قبل از خود، نقش متفاوتی گرفته است.
منیژه و سهراب، فرزندان احمد و سارا هستند.
| کلمه دارای نقش تبعی (معطوف) | کلمه دارای نقش اصلی | نقش اصلی |
| سهراب | منیژه | نهاد |
| سارا | احمد | مضاف‌الیه |
مثال ۲
اسم «شمع» در بیت زیر، معطوفی برای ضمیر «من» است و به تبعیت از این ضمیر، نقش فاعلی را پذیرفته است. در واقع، «شمع» معطوف به فاعل است.
شب‌ها من و شمع می‌گدازیم
این است که سوز من نهان است
(سعدی)
| کلمه دارای نقش تبعی (معطوف) | کلمه دارای نقش اصلی | نقش اصلی |
| شمع | من | فاعل |
نکته های واو عطف
در مبحث معطوف مهم‌ترین چیز، واو عطف است. خود واو عطف نیز نکته‌هایی دارد که برای تشخیص آن و اشتباه نگرفتن آن با دیگر انواع «واو» باید آن‌ها را یاد بگیریم. این نکات را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- ویرگول به جای واو عطف
- تفاوت واو ربط و واو عطف
- تفاوت واو عطف با دیگر انواع واو
در ادامه، هرکدام از موارد بالا را با مثال توضیح می‌دهیم. اما از آنجا که شناخت عبارات غیرفعلی برای تشخیص واو عطف مهم است، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید تا بتوانید فعل و غیرفعل را به‌آسانی از هم تشخیص دهید. لینک این آموزش رایگان را در کادر زیر آورده‌ایم.
ویرگول به جای واو عطف
اگر در جمله‌ای بیش از یک معطوف وجود داشته باشد، فقط قبل از معطوف آخر، واو عطف قرار می‌گیرد و قبل از معطوف‌های دیگر، علامت ویرگول (،) می‌آید. پس در چنین مواقعی باید توجه کنیم که کلمه‌های بعد از ویرگول نیر معطوف هستند. به مثال زیر توجه کنید.
سهراب، سیاوش، اسفندیار، رستم و گیو پهلوانان شاهنامه هستند.
| کلمه دارای نقش تبعی (معطوف) | کلمه دارای نقش اصلی | نقش اصلی |
| سیاوش / اسفندیار / رستم / گیو | سهراب | نهاد |
تفاوت واو ربط و واو عطف
واو ربط نوعی واو است که دو جمله را به هم مرتبط می‌کند یعنی بدون ایجاد وابستگی بین جمله‌ها، فقط آن‌ها را هم‌پایه کرده و به هم وصل می‌کند. برای مثال، واو موجود در «خواهرم آمد و ما رفتیم.» از نوع واو ربط است که دو جمله هم‌پایه را به هم مرتبط کرده است. در مثال زیر هم واو عطف و هم واو ربط وجود دارد که آن‌ها را مشخص کرده‌ایم.
من و برادرم به سینما رفتیم و خواهرم از میانه راه با ما همراه شد.
| «واو»های موجود در جمله | کلمه یا عبارت قبل و بعد از واو | نوع واو |
| واو اول | من / برادرم | واو عطف |
| واو دوم | جمله اول (من تا رفتیم) / جمله دوم (خواهرم تا شد) | واو ربط |
تفاوت واو عطف با دیگر انواع واو
به جز واو ربط و واو عطف انواع دیگری از واو نیز وجود دارند. دیگر انواع واو را در جدول زیر و با مثال و توضیحی کوتاه درباره هرکدام، آورده‌ایم. بیان این نکته برای تشخیص واو عطف ضروری است که این واو در جایی وجود دارد که دو کلمه یا گروه غیرفعلی را به هم مرتبط کند و هدف و کاربرد آن در جمله، یکی کردن نقش دستوری معطوف با کلمه قبل از واو عطف باشد.
| دیگر انواع واو | توضیح | مثال |
| واو معدوله | واو ناخوانا | خواهر |
| واو ضمیری | ضمیر «او» | بگویید کاو (که او) را دیدم. |
| واو میانوند | واو موجود در ساختمان یک واژه مشتق مرکب | رفت‌وآمد |
| واو تصغیری | کوچک‌کننده | دخترو (دختر کوچک) |
| واو اشتقاقی | پسوند مشتق‌ساز دلالت‌کننده بر زیادی | غرغرو |
| واو معیت | معنای همراهی با چیزی | گفتم من و بخت خودم. |
| واوا مقابله | ایجاد تقابل بین دو چیز | من ماندم و شما. |
| واو مباینت | واو نفی‌کننده و نشان‌دهنده بعید بودن چیزی | من و دروغ؟ |
| واو حالیه | با معنای «درحالیکه» | می‌رفت و می‌گفت. |
| واو حصر | ایجاد ارتباط انحصاری بین دو یا چند چیز | دست من و دامان یار |
در مطلب زیر از مجله فرادرس درباره واو عطف و تفاوت آن با دیگر انواع واو توضیح داده‌ایم و مثال‌های متنوعی نیز آورده‌ایم.
تا اینجا یاد گرفتیم منظور از نقش های تبعی چیست و یک نوع از آن یعنی نقش تبعی معطوف را با مثال یاد گرفتیم. در ادامه، دو نوع دیگر از آن یعنی نقش تبعی بدل و نقش تبعی تکرار را توضیح می‌دهیم.
یادگیری نقش های تبعی در فارسی یازدهم با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم نقش های تبعی چیست و انواع آن را شناختیم. نقش های تبعی در زبان فارسی در مقابل نقش‌های اصلی دستوری قرار دارند. یعنی هرکدام از نقش‌های تبعی با توجه به نقش دستوری کلمه‌ای که از آن تبعیت می‌کنند، یکی از نقش‌های اصلی مانند نقش فاعلی، نقش مفعولی، نقش قیدی و... را می‌پذیرند. پس شناخت و یادگیری نقش های تبعی بدون یادگیری نقش‌های اصلی، ممکن و مفید نیست. به همین دلیل نیز در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری نقش‌های دستوری زبان فارسی مفید هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش رایگان بدل در فارسی فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث ادبیات فارسی در دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
نقش تبعی بدل چیست؟
بدل، اسم‌ها، گروه‌ها و عبارات غیرفعلی هستند که بعد از یک اسم یا گروهی اسمی می‌آیند و درباره آن اسم یا گروه، توضیحی می‌دهند. برای مثال، گروه اسمی «بهترین دوست من» در جمله «سُها، بهترین دوست من، امشب مهمان ما است.» بدلی برای «سها» است. به اسمی که بدل می‌پذیرد نیز، مبدل منه گفته می‌شود. بدل‌ها از نظر نقش دستوری به مبدل منه خود وابسته هستند. بدل بعد از مبدل منه و در میان دو ویرگول قرار می‌گیرد.
در ادامه، بدل را با مثال یاد می‌گیریم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل بدل و نکات آن، فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال ۱
در مثال زیر، گروه اسمی «نوه عموی مادرم» بدل و توضیحی اضافه برای اسم «شیرین» است.
او دختر شیرین، نوه عموی مادرم، است.
| کلمه دارای نقش تبعی بدل | کلمه دارای نقش اصلی | نقش اصلی |
| نوه عموی مادرم | شیرین | مضاف‌الیهی برای کلمه «دختر» |
مثال ۲
در مثال زیر، اسم «محسن» بدلی برای گروه اسمی «رییس بخش فنی» است.
رییس بخش فنی، محسن، امروز مرخصی است.
| کلمه دارای نقش تبعی بدل | کلمه دارای نقش اصلی | نقش اصلی |
| محسن | رییس بخش فنی | نهاد |
نقش تبعی تکرار چیست؟
اگر یک واژه یا گروهی از واژه‌ها را برای بار دوم و با همان نقش دستوری اول، در جمله بیاوریم، نقش تبعی تکرار یا تأکید را ساخته‌ایم. برای مثال در جمله «من او را دیدم، او.» ضمیر دوم «او» نقش تبعی دارد و از نظر نقش دستوری، تابع «او» اول (مفعول جمله) است. در ادامه، مثال‌های بیشتری از این نقش تبعی را بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در مثال زیر، کلمه «خواهرم» در انتهای جمله، تکرار همان «خواهرم» در اول جمله است و نقش دستوی دیگری ندارد. پس این کلمه، نقش تبعی تکرار را گرفته و نقش اصلی آن فاعلی است.
خواهرم برگشت، خواهرم.
| کلمه دارای نقش تبعی تکرار | کلمه دارای نقش اصلی | نقش اصلی |
| دومین «خواهرم» | اولین «خواهرم» | فاعل |
مثال ۲
در بیت زیر، «مسلمانان» دوم، تکرار است و نقش تبعی آن مانند اولین «مسلمانان»، منادای جمله است.
مسلمانان مسلمانان مسلمانی ز سر گیرید
که کفر از شرم یار من، مسلمان‌وار می‌آید
(مولانا)
نکته: اگر یک واژه یا گروه واژگانی با نقشی متفاوت از نقش اول خود تکرار شود، دیگر نقش تبعی تکرار را نمی‌گیرد بلکه نقش جدیدی می‌پذیرد. برای مثال، اسم «حامد» در عبارت «من حامد را دیدم. حامد عموی مادرم است.» اولین بار در نقش مفعولی و دومین بار در نقش نهادی قرار دارد.
جدول خلاصه نکات نقش های تبعی ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم نقش های تبعی چیست و انواع نقش های تبعی یعنی معطوف، بدل و تکرار را با مثال شناختیم. همچنین نکته‌های مربوط به هرکدام از آن‌ها را نیز بیان کردیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم البته پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل این مبحث، کل مطلب را مطالعه کنید.
| نقش های تبعی | نقش دستوری آن‌ها به کلمه دیگری در جمله که قبل از آن‌ها آمده، وابسته است. |
| انواع نقش های تبعی | معطوف: مادر و پدرم خانه هستند. |
| بدل: معلم ما، خانم عباسی، زن مهربانی است. | |
| تکرار: تو کر شدی، تو. | |
| نقش تبعی معطوف | کلمه یا عبارت غیرفعلی که با واو عطف به کلمه و عبارت غیرفعلی قبل از خود مرتبط شده است. |
| نکته‌های واو عطف | آمدن ویرگول به جای واو عطف در صورت وجود بیش از یک معطوف |
| واو ربط: واو موجود بین دو جمله و از حروف هم‌پایه‌ساز | |
| تشخیص واو عطف از دیگر انواع واو: بین دو عبارت غیرفعلی و با هدف یکی کردن نقش دستوری | |
| نقش تبعی بدل | اسم، گروه و عبارتی که بین دو ویرگول قرار می‌گیرد و توضیحی اضافه درباره یکی از اجزای جمله می‌دهد. |
| نقش تبعی تکرار | تکرار یک واژه یا گروه واژگانی در جمله با همان نقش دستوری اول |
نمونه سؤال نقش های تبعی
حالا که یاد گرفتیم نقش های تبعی چیست و انواع نقش های تبعی را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، کافی است در هر سؤال گزینه درست مورد نظر خود را انتخاب کنید. سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب» پاسخ درست را مشاهده کنید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را بعد از اتمام تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید.
۱. نقش‌های تبعی چه هستند؟
مضاف‌الیه و فاعل نقش تبعی هستند.
مفعول و مضاف‌الیه، نقش تبعی هستند.
قیدها و صفت‌ها، نقش تبعی هستند.
بدل و معطوف، نقش‌های تبعی هستند.
۲. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، همه نقش‌های تبعی وجود دارند؟
معطوف، بدل، مفعول
معطوف، بدل، تکرار یا تأکید
مفعول، فاعل، معطوف، بدل
بدل، تکرار، نهاد
۳. در کدام گزینه معطوف وجود دارد؟
دل می‌رود ز دستم، صاحبدلان خدا را
دردا که راز پنهان، خواهد شد آشکارا
(حافظ)
برجوش دلا که وقت جوش است
گویای جهان چرا خموش است
(نظامی)
مشتاقی و صبوری از حد گذشت یارا
گر تو شکیب داری، طاقت نماند ما را
(سعدی)
چون چرخ به کام یک خردمند نگشت
خواهی تو فلک هفت شمر، خواهی هشت
(خیام)
کلمه «صبوری» معطوف کلمه «مشتاقی» در گزینه سوم این سؤال است.
۴. در کدام گزینه واو ربط وجود دارد؟
من و مریم به خانه سارا و احمد رفتیم.
اینجا ننشین و با ما همراه شو.
اصلاً حوصله و توانایی بحث با تو را ندارم.
تا وقتی خوشحالی‌ات درونی نباشد، بودن در آنجا و اینجا فرقی نمی‌کند.
انواع واو موجود در گزینه‌های این سؤال را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- گزینه اول: «من و مریم» و «سارا و احمد»: هر دو واو عطف
- گزینه دوم: واو بین دو جمله «اینجا ننشین.» و «با ما همراه شو.» و از نوع واو ربط
- گزینه سوم: «حوصله و توانایی»: واو عطف
- گزینه چهارم: «آنجا و اینجا»: واو عطف
۵. در عبارت زیر، چند معطوف وجود دارد؟
من، ساجده، مریم، سهراب و علی به خانه پدربزرگ رفتیم.
۴ معطوف: ساجده، مریم، سهراب، علی
۴ معطوف: من، ساجده، مریم، سهراب
۱ معطوف: علی
۲ معطوف: سهراب و علی
۶. منظور از بدل چیست؟
کلمه یا گروهی از کلمات که جانشین فاعل می‌شوند.
عبارات غیرفعلی که به جای مفعول در جمله قرار می‌گیرد.
توضیحی اضافه درباره یکی از اجرای جمله مانند فاعل، مفعول و... می‌دهد.
جمله‌ای که بعد از نهاد می‌آید و درباره آن توضیح می‌دهد.
۷. در کدام گزینه بدل وجود دارد؟
همه فرزندان ایران در این کشور سهیم هستند.
دلم برای خانه پدری و غذاهای مادرم تنگ شده است.
ایران، خانه ما، پر از جاذبه‌های طبیعی شگرف است.
چرا درک حرف‌های او برایت سخت است؟
۸. نقش اصلی کلمه «نسرین» در بیت زیر چیست؟
آنکه رخسار تو را رنگ گل و نسرین داد
صبر و آرام تواند به من مسکین داد؟
(حافظ)
نهاد
مضاف‌الیه
فاعل
مفعول
۹. منظور از نقش تبعیِ تکرار چیست؟
تکرار یک اسم یا گروه اسمی که قبلاً در جمله آمده است.
تکرار واژه یا گروه واژگانی که نقش فاعل یا مفعولی دارد.
تکرار یکی از نقش‌های جمله در نقش دستوری جدید
تکرار واژه یا گروه واژگانی در جمله با همان نقش دستوری قبلی
۱۰. در کدام گزینه نقش تبعی تکرار وجود دارد؟
من به سمت کلبه دویدم و فریاد زدم: «شوخی با من را تمام کنید.»
باران است که مهربان و بخشنده است، باران.
آسمان اینجا با آسمان آنجا چه تفاوتی دارد؟
هوای تاریک و خانه تاریک غم‌انگیز هستند.
