مضاف الیه چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

اسمی که با استفاده از کسره اضافه (ـِ) به اسم قبل از خود افزوده می‌شود، «مضاف‌الیه» نام دارد. به اسمی که پیش از مضاف‌الیه قرار می‌‌گیرد، «مضاف» گفته می‌شود. مضاف و مضاف‌الیه در کنار یکدیگر «ترکیب‌های اضافی» را تشکیل می‌دهند. به‌طور مثال، در ترکیب اضافی «مدادِ تو»، «مداد» نقش مضاف را به عهده دارد و «تو» به‌عنوان مضاف‌الیه آمده است. در این مطلب از مجله فرادرس، به این سؤال پاسخ می‌دهیم که مضاف الیه چیست و چه انواعی دارد. در نهایت، آزمونی را برای یادگیری بهتر این مبحث، به مخاطبان ارائه می‌‌دهیم.

مضاف الیه چیست؟

هنگامی که دو اسم با استفاده از کسره اضافه (ـِ) در کنار هم قرار بگیرند، نوعی ترکیب اضافی را تشکیل می‌دهند. در هر ترکیب اضافی، اسم اول با عنوان «مضاف» شناخته می‌شود و اسم دوم نیز نقش «مضاف‌الیه» را به عهده دارد.

مضاف‌الیه‌ها و کاربرد آن‌ها را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس به‌خوبی فرابگیرید. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

به‌عنوان مثال، «لبخندِ مادر» نوعی ترکیب اضافی است. این ترکیب از دو اسم «لبخند» و «مادر» به همراه کسره اضافه تشکیل می‌شود. در این مثال، «لبخند» نقش مضاف را به عهده دارد و «مادر» که پس از آن آمده، به‌عنوان مضاف‌الیه به کار رفته است.

در مورد کاربرد انواع مضاف‌الیه به نکته‌های زیر توجه کنید.

• مضاف یا مضاف‌الیه هر دو ممکن است از نوع مصدر باشند: ابزارِ شنیدن - شنیدنِ صدا.
• مضاف‌الیه می‌تواند از نوع ضمیر منفصل باشد: کتابِ من.
• مضاف‌ یا مضاف‌الیه ممکن است از نوع صفتِ جانشینِ اسم باشند: دانشجویِ کلاس - دفترِ دانشجو.
• هرگاه واج آخر مضاف، یکی از مصوّت‌های «ا، او، ای» باشد، حرکت کسره با «ی» میانجی به کار می‌رود: آهویِ دشت - صدایِ مادر.
• در برخی مواقع، ممکن است چند مضاف‌الیه با استفاده از حروف ربط به هم پیوند زده شده و به مضاف افزوده شوند: کتابِ حمید و سینا - دفترِ حمید یا سینا.
• گاهی میان مضاف و مضاف‌الیه از «رای فکّ اضافه» استفاده می‌‌شود. در این حالت ابتدا مضاف‌الیه، سپس «را» و در ادامه، مضاف قرار می‌گیرد. مانند «او را پسر» که از ساختار «مضاف‌الیه + را + مضاف» تشکیل شده است.

مثال مضاف الیه

در این بخش، مثال‌هایی از کاربردهای مضاف‌الیه را بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم که مصادیق مضاف‌الیه در فارسی چیست و چگونه به کار می‌رود.

برای مشاهده مثال‌های بیشتر می‌توانید به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس مراجعه کنید. از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

مثال اول برای مضاف الیه

در جمله زیر، «شاخه درخت» و «شیشه پنجره» هر دو ترکیب اضافی هستند. در ترکیب اول، «شاخه» مضاف است و «درخت» به‌عنوان مضاف‌الیه آن آمده است.

در ترکیب دوم، «شیشه» نقش مضاف را به عهده دارد و «پنجره» مضاف‌الیه آن محسوب می‌شود.

مثال دوم برای مضاف الیه

جمله‌ای که در کادر زیر مشاهده می‌کنید، دارای نوعی ترکیب اضافی است. ترکیب اضافی «پرهایِ خود» در این مثال، از دو جزء مضاف و مضاف‌الیه تشکیل شده است.

«پرها» مضاف و «خود» مضاف‌الیه این ترکیب به شمار می‌آیند.

مثال سوم برای مضاف الیه

در این جمله، دو ترکیب اضافی «نقش این گلدان» و «یادِ افسانه‌ها» حضور دارند. در ترکیب اول، «نقش» مضاف است و «گلدان» مضاف‌الیه آن محسوب می‌شود. «این» هم در حقیقت نوعی صفت اشاره است که به‌عنوان وابسته «گلدان» آمده است.

در ترکیب دوم، «یاد» مضاف است و «افسانه‌ها» در نقش مضاف‌الیه آن به کار رفته است.

مثال چهارم برای مضاف الیه

مثال زیر نیز دو ترکیب اضافی را در خود جای داده است. «سوغاتی‌ها» مضاف است و «شهر» مضاف‌الیه آن محسوب می‌شود. از سوی دیگر، «شهر» نقش مضاف‌ را نیز به عهده دارد و «خود» به‌عنوان مضاف‌الیه آن آمده است.

مثال پنجم برای مضاف الیه

در جمله زیر، «خواندنِ کتاب» نوعی ترکیب اضافی است. «خواندن» مضاف و «کتاب» مضاف‌الیه این ترکیب به شمار می‌آید.

مثال ششم برای مضاف الیه

در جمله زیر هم از ترکیب اضافی و هم از ترکیب وصفی استفاده شده است. در واقع، هر دوی این ترکیب‌ها در هم ادغام شده‌اند. «وسایل» مضاف و موصوف است، «شخصی» صفت این کلمه محسوب می‌شود و «خود» نیز مضاف‌الیه «وسایل» است.

همان‌طور که پیشتر توضیح دادیم، در هر گروه اسمی، مضاف‌الیه‌ها بعد از صفت‌ها قرار می‌گیرند.

مثال هفتم برای مضاف الیه

«رهگذرانِ راهِ معرفت» ترکیب اضافی جمله زیر است. «رهگذران» نقش مضاف این ترکیب را به عهده دارد و «راه» نیز مضاف‌الیه آن است. از طرف دیگر، «راه» مضاف این ترکیب هم هست و با مضاف‌الیه خود، یعنی «معرفت» آمده است.

انواع مضاف الیه چیست؟

گفتیم که مضاف‌الیه در حقیقت بخشی از ترکیب اضافی است. به عبارت دیگر، برای اینکه کلمه‌ای بتواند نقش مضاف‌الیه را بگیرد، لازم است در ترکیب اضافی حضور داشته باشد. در زبان فارسی ۸ نوع ترکیب اضافی به کار می‌رود.

ترکیب‌های اضافی فارسی را می‌توانید به کمک فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه ارائه کرده‌ایم.

فهرست انواع ترکیب‌های اضافی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

• اضافه مِلکی
• اضافه تخصیصی
• اضافه توضیحی
• اضافه بیانی
• اضافه تشبیهی
• اضافه استعاری
• اضافه اقترانی
• اضافه بُنُوَّت

برای اینکه مضاف‌الیه‌ها و انواع آن‌ها را بهتر بشناسید، لازم است با انواع ترکیب‌های اضافی در زبان فارسی آشنا باشید. در ادامه، هر کدام از انواع ترکیب‌های اضافی و نقش مضاف‌الیه را در این ترکیب‌ها توضیح می‌دهیم.

اضافه مِلکی

در این نوع از ترکیب‌های اضافی، میان مضاف و مضاف‌الیه، رابطه مالکیت به چشم می‌خورد. به عبارت دیگر، در ترکیب‌های مِلکی، مضاف‌الیه مالک و صاحب مضاف است. به‌طور مثال، در ترکیب زیر، «من» مضاف‌الیه است و مالک مضاف نیز به شمار می‌آید. در واقع، «کتاب» به «من» تعلق دارد.

اضافه تخصیصی

در ترکیب‌های اضافی تخصیصی، مضاف به مضاف‌الیه اختصاص دارد. به عبارت دیگر، رابطه میان مضاف و مضاف‌الیه در این ترکیب‌ها از نوع تخصیصی است. مثال زیر نیز نوعی اضافه تخصیصی به شمار می‌آید. در این ترکیب، مضاف، یعنی «پنجره» به مضاف‌الیه، یعنی «اتاق» اختصاص دارد.

تفاوت اضافه ملکی و اضافه تخصیصی

در اضافه ملکی، مضاف‌الیه جاندار است و می‌تواند چیزی را به تملک خود دربیاورد اما در اضافه ملکی، مضاف‌الیه جاندار نیست و اصولاً توانایی مالکیت ندارد. مثلاً «خودکارِ پدر» اضافه ملکی است. مضاف‌الیه این ترکیب (پدر) جاندار است و می‌توان مضاف‌ (خودکار) را به تملک خود درآورد.

برعکس، ترکیب «جلدِ کتاب» اضافه تخصیصی است. مضاف‌الیه در این ترکیب (کتاب) توانایی تملک مضاف (جلد) را ندارد.

اضافه توضیحی

در این نوع از ترکیب‌های اضافی، مضاف‌الیه توضیحی را در مورد مضاف بیان می‌کند. در اضافه‌های توضیحی، مضاف از نوع اسم‌های عام است و مضاف‌الیه، نام یا مثال همان مضاف به شمار می‌آید. به‌طور مثال، ترکیب زیر نوعی اضافه توضیحی است. در این ترکیب، مضاف (شهر) اسم عام محسوب می‌شود. مضاف‌الیه (ساری) مثالی برای این مضاف‌الیه است.

اضافه بیانی

مضاف‌الیه در اضافه بیانی، نوع و جنس مضاف را نشان می‌دهد. به‌‌عنوان مثال، در ترکیب اضافی زیر، مضاف‌الیه (نقره) جنس مضاف (گردنبند) را مشخص می‌کند.

اضافه تشبیهی

اضافه تشبیهی یکی از انواع آرایه‌های ادبی محسوب می‌شود که بر پایه آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. همان‌طور که می‌دانید در هر تشبیهی همیشه دو رکن «مشبه» و «مشبه‌به» حضور دارند.

در اضافه‌های تشبیهی، مشبه و مشبه‌به به‌عنوان مضاف یا مضاف‌الیه به کار می‌روند. به‌عنوان نمونه، در ترکیب زیر، مضاف (لب) مشبه است و مضاف‌الیه (لَعل) مشبه‌به آن محسوب می‌شود.

در اضافه تشبیهی زیر، مضاف‌‌ (لعل) مشبه است و مضاف‌الیه (لب) نقش مشبه‌به آن را به عهده دارد. در واقع، در این ترکیب، مضاف‌الیه به مضاف تشبیه شده است.

اضافه‌های تشبیهی و ساختار آن‌ها در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس به‌طور کامل تدریس شده‌اند.

اضافه استعاری

اضافه استعاری نیز مانند اضافه تشبیهی، یکی از آرایه‌های پرکاربرد زبان فارسی است که بر مبنای آرایه استعاره ساخته می‌‌شود. انواع آرایه استعاره به دو دسته «استعاره مصرحه» و «استعاره مکنیه» تقسیم می‌شوند. اضافه‌های استعاری از نوع استعاره مکنیه هستند.

مضاف‌الیه در اضافه‌های استعاری با معنای غیرواقعی و استعاری به کار می‌رود. مضاف‌ در این ترکیب‌ها قرینه‌ای است که نشان می‌دهد مضاف‌الیه در معنای غیرحقیقی خود به کار رفته است.

به‌طور مثال، ترکیب زیر از از نوع اضافه‌های استعاری است. مضاف‌الیه (خورشید) در این ترکیب، دارای آرایه استعاره مکنیه است. با توجه به کلمه مضاف (نگاه) به استعاری بودن معنای مضاف‌الیه پی می‌بریم.

تفاوت اضافه تشبیهی و اضافه استعاری

اضافه تشبیهی و اضافه استعاری هر دو از آرایه‌های رایج ادبیات فارسی هستند که به‌عنوان ترکیب اضافی نیز به کار می‌روند. این ترکیب‌های اضافی در ظاهر به یکدیگر شبیه‌اند و همین موضوع باعث می‌شود گاهی تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. در این بخش، مهم‌ترین تفاوت‌های اضافه‌های تشبیهی و استعاری را بررسی می‌کنیم.

اضافه تشبیهی بر مبنای آرایه تشبیه شکل می‌گیرد و همواره دو رکن مشبه و مشبه‌به در آن حضور دارند. به عبارت دیگر، دو کلمه‌ای که به‌عنوان مضاف و مضاف‌الیه در اضافه تشبیهی به کار می‌روند، مشبه یا مشبه‌به آرایه تشبیه هستند.

اضافه استعاری، بر مبنای آرایه استعاره ساخته می‌شود و آرایه استعاره نیز براساس آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. برای ساخت آرایه استعاره، ابتدا آرایه تشبیه ساخته می‌شود، سپس مشبه یا مشبه‌به‌ از تشبیه حذف می‌شود. آنچه باقی می‌ماند، آرایه استعاره را تشکیل می‌دهد.

اگر مشبه از ساختار تشبیه حذف شود، «استعاره مُصَرَّحه» شکل می‌گیرد. چنانچه مشبه‌به از تشبیه حذف شود، «استعاره مَکنیه» ساخته می‌شود. اضافه‌های استعاری از نوع استعاره‌های مکنیه هستند. با توجه به این نکته‌ها، می‌توانیم تفاوت اضافه استعاری و اضافه تشبیهی را به صورت زیر بیان کنیم:

• در اضافه تشبیهی، هم مشبه و هم مشبه‌به حضور دارند اما در اضافه استعاری، تنها از مشبه استفاده می‌شود.
• در اضافه تشبیهی، هم مشبه و هم مشبه‌به می‌توانند در نقش مضاف یا مضاف‌الیه به کار بروند اما در اضافه استعاری، مشبه‌‌به حذف می‌شود و مشبه همیشه در جایگاه مضاف‌الیه می‌آید.

اضافه اقترانی

در اضافه‌های اقترانی، رابطه مضاف و مضاف‌الیه از نوع مقارنت و همراهی است. در این نوع از ترکیب‌های اضافی، مضاف‌الیه معمولاً از نوع اسم‌های معنی است و مصداق آن در جهان خارج به‌طور ملموس وجود ندارد.

این نوع از مضاف‌الیه‌ها معمولاً نشان‌دهنده یکی از عواطف انسانی مانند ارادت، طمع، تمنا و... هستند. در این نوع از ترکیب‌ها، مضاف از لحاظ معنایی اهمیت بیشتری دارد و مقصود اصلی گوینده یا نویسنده را دربر می‌گیرد.

مثالی از اضافه اقترانی را در ترکیب زیر مشاهده می‌‌کنید. بین مضاف (دست) و مضاف‌الیه (تمنا) رابطه مقارنت و همراهی وجود دارد، زیرا معمولاً برای تمنا کردن از دیگران، دست خود را به سوی آن‌ها دراز می‌کنند.

مضاف‌الیه در این ترکیب، «تمنا» است که نوعی اسم معنی به شمار می‌آید.

اضافه اقترانی و همچنین کاربرد آن در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل آموزش داده شده است.

تفاوت اضافه استعاری و اقترانی

در بخش‌های قبلی، اضافه‌های استعاری و اقترانی را با مثال بررسی کردیم. وجود شباهت ظاهری بین این ترکیب‌های اضافی موجب می‌‌شود، شناسایی آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. در ادامه، به‌طور خلاصه، تفاوت‌های اصلی این نوع از ترکیب‌های اضافی را نشان می‌دهیم.

• در اضافه استعاری، آرایه استعاره به چشم می‌خورد اما در اضافه اقترانی، آرایه استعاره به کار نمی‌رود.
• در اضافه استعاری، مضاف‌الیه از نظر معنایی مهم‌تر است اما در اضافه اقترانی، مضاف به لحاظ معنایی اهمیت بیشتری دارد.
• در اضافه‌های اقترانی، مضاف‌الیه از نوع اسم‌های معنی است اما در اضافه‌های استعاری، مضاف‌ا‌لیه می‌تواند از نوع اسم‌های معنی باشد یا نباشد.

اضافه بُنُوَّت

از ترکیب‌های اضافی بُنُوَّت برای نشان دادن رابطه پدر یا مادر با فرزند استفاده می‌شود. در این نوع از ترکیب‌ها، مضاف، اسم فرزند و مضاف‌الیه، اسم پدر یا مادر است. مثالی از این نوع ترکیب‌های اضافی را در کادر زیر مشاهده می‌کنید.

در این مثال، مضاف‌الیه (رستم) فرزند مضاف (زال) است.

اضافه تعلّقی و غیرتعلّقی

در بخش‌های قبلی، نشان دادیم که انواع مضاف الیه چیست و مضاف‌الیه‌ها چه نقشی در انواع ترکیب‌های اضافی دارند. در این بخش، نوع دیگری از تقسیم‌بندی ترکیب‌های اضافی را معرفی می‌کنیم.

در برخی از کتاب‌های دستور زبان، ترکیب‌های اضافی به دو دسته «تعلقی» و «غیرتعلقی» تقسیم‌بندی شده‌اند. در ادامه توضیح هر کدام را همراه با مصادیق آن‌ها مشاهده می‌کنید.

• در اضافه‌های تعلقی، میان مضاف و مضاف‌الیه نوعی رابطه مالکیت یا وابستگی به چشم می‌خورد. مانند: اضافه‌های ملکی، تخصیصی و بنوت.
• در اضافه‌های غیرتعلقی، رابطه مالکیت یا وابستگی میان مضاف و مضاف‌الیه به وجود نمی‌آید. مانند: اضافه توضیحی، بیانی و اقترانی.

مثال انواع مضاف الیه

در ادامه، مثال‌هایی از کاربرد مضاف‌الیه را در انواع ترکیب‌های اضافی ارائه کرده و هر کدام را بررسی می‌کنیم.

مثال اول برای انواع مضاف الیه

در مثال زیر، مضاف‌الیه (پشم) نوعِ مضاف (پالتو) را نشان می‌دهد. ترکیب زیر از نوع اضافه‌های بیانی به شمار می‌آید. میان مضاف و مضاف‌الیه نیز از «ی» میانجی استفاده شده است.

مثال دوم برای انواع مضاف الیه

در مثال دوم، با اضافه تشبیهی مواجه‌ایم. در این ترکیب، مضاف‌ (زنجیر) مشبه‌به است و مضاف‌الیه (زلف) نقش مشبه را به عهده دارد. در این مثال، مضاف‌الیه به مضاف تشبیه شده است.

مثال سوم برای انواع مضاف الیه

در این مثال، مضاف (یعقوب) نام فرزند است و مضاف‌الیه (لیث) نیز پدر اوست. با توجه به این نکته، نتیجه می‌گیریم که ترکیب زیر نوعی اضافه بنوت محسوب می‌شود.

مثال چهارم برای انواع مضاف الیه

مثالی که در کادر زیر مشاهده می‌کنید، نوعی اضافه اقترانی است. در این ترکیب، مضا‌ف‌الیه از نوع اسم‌های معنی است.

مثال پنجم برای انواع مضاف الیه

در این ترکیب، رابطه مالکیت میان مضاف‌الیه (مدیر) و مضاف (اتاق) برقرار شده است. در حقیقت، مضاف‌الیه مالک مضاف است. این مثال در دسته اضافه‌های ملکی قرار می‌گیرد.

مثال ششم برای انواع مضاف الیه

ترکیب زیر نمونه‌‌ای از اضافه‌های توضیحی است. در این ترکیب، مضاف‌الیه (کارون) مثال و مصداقی برای مضاف به شمار می‌آید.

مثال هفتم برای انواع مضاف الیه

در ترکیب زیر، مضاف‌الیه (پنجره) با معنای غیرواقعی و استعاری آمده است، نه معنای اصلی خود. در این مثال، «پنجره» دارای استعاره مکنیه است. این کلمه در کنار مضاف (آغوش) نوعی اضافه استعاری را به وجود آورده است.

مثال هشتم برای انواع مضاف الیه

در این ترکیب، مضاف‌ (دستگیره) به مضاف‌الیه (دَر) اختصاص دارد. در حقیقت، مضاف‌ جزئی از مضاف‌الیه است. اضافه زیر را می‌توانیم در دسته اضافه‌های تخصیصی قرار دهیم.

مثال نهم برای انواع مضاف الیه

در این مثال، مضاف‌ (کوچه) به مضاف‌الیه (شهر) اختصاص دارد. بنابراین، ترکیب زیر از نوع اضافه‌های تخصیصی است.

مثال دهم برای انواع مضاف الیه

ترکیب اضافی زیر نشان‌دهنده وجود رابطه مالکیت میان مضاف (عصا) و مضاف‌الیه (رهگذر) است. در واقع، مضاف به مضاف‌الیه تعلق دارد. این ترکیب در دسته اضافه‌های ملکی قرار می‌گیرد.

شناخت ترکیب‌ های اضافی

در بخش‌های قبلی، در عین حال که توضیح  دادیم مضاف الیه چیست، به این نکته هم اشاره کردیم که مضاف‌الیه‌ها در واقع بخشی از ترکیب‌های اضافی هستند. ترکیب‌های اضافی همگی از کنار هم آمدن مضاف و مضاف‌الیه ساخته می‌شوند. با این حال، تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند و همین تفاوت‌ها باعث می‌شود دستورنویسان آن‌ها را به انواع مختلفی تقسیم‌بندی کنند.

چنانچه بخواهید ساختار ترکیب‌های اضافی و کاربرد آن‌ها را بهتر بشناسید، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس مشاهده کنید.

• فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌الیه در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس

مخاطبانی که قصد دارند، علاوه‌بر ترکیب‌های اضافی، سایر ترکیب‌های زبان فارسی را نیز بشناسند، می‌توانند به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

تفاوت صفت با مضاف الیه چیست؟

در بخش‌های قبلی، ساختار ترکیب‌های اضافی را توضیح دادیم و به این نکته اشاره کردیم که مضاف‌الیه‌ها با استفاده از کسره اضافه به اسم قبل از خود اضافه می‌شوند. البته صفت‌ها هم چنین کاربردی دارند و مانند مضاف‌الیه‌ها، با استفاده از کسره اضافه به اسم پیش از خود اضافه می‌شوند.

به سبب همین شباهت میان مضاف‌الیه‌ها و صفت‌ها، گاهی ممکن است تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. توجه داشته باشید که مضاف‌الیه‌ها، در کنار مضاف، ترکیب‌های اضافی را تشکیل می‌دهند اما صفت‌ها با قرار گرفتن در کنار موصوف، ترکیب‌های وصفی را می‌سازند.

در ادامه، توضیح می‌دهیم که تفاوت اصلی صفت با مضاف الیه چیست و به نکته‌هایی اشاره می‌کنیم به با توجه به آن‌ها می‌توانید مضاف‌الیه‌ها و صفت‌ها را به‌راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید.

• به صفت‌ها می‌توان نشانه «تر» را اضافه کرد اما نمی‌توان این وند را به مضاف‌الیه اضافه کرد.
• بین صفت و موصوف آن می‌توان «ی» نکره را قرار دارد اما میان مضاف‌ و مضاف‌الیه نمی‌توان این نشانه را قرار دارد.

برای اینکه نکته‌های بالا را بهتر یاد بگیرید، یک ترکیب اضافی و یک ترکیب وصفی را با هم بررسی می‌کنیم. در کادر زیر، دو مثال از ترکیب‌های اضافی و وصفی نشان داده شده است.

در ترکیب اول، می‌توان به کلمه دوم وند «تر» (درختِ بلندتر) را اضافه کرد. در حالی که به کلمه دوم در ترکیب دوم (باغ) نمی‌توان وند «تر» (درخت باغ‌تر) را اضافه کرد.

در ترکیب اول می‌توان بین دو کلمه، نشانه نکره «ی» را اضافه کرد (درختی بلند) اما در ترکیب دوم نمی‌توان این نشانه نکره را بین دو کلمه قرار داد (درختی باغ).

بنابراین ترکیب اول، یعنی «درختِ بلند» از نوع ترکیب‌های وصفی است و «بلند» نوعی صفت به شمار می‌آید. در حالی که ترکیب دوم، یعنی «درختِ باغ» ترکیب اضافی است و «باغ» نقش مضاف‌الیه را به عهده دارد.

جایگاه صفت و مضاف‌ الیه

گاهی ممکن است هم مضاف‌الیه و هم صفت همزمان به یک اسم افزوده شوند. در این حالت، ابتدا صفت به اسم اضافه می‌شود و سپس مضاف‌الیه بعد از صفت قرار می‌گیرد. همان‌طور که در مثال زیر، ابتدا صفت «زیبا» و سپس مضاف‌الیه «من» به اسم «خانه» اضافه شده‌اند.

نقش دستوری و معنایی مضاف الیه

مضاف‌الیه‌‌ها مانند تمامی اجزای جمله دارای نقش دستوری و معنایی به‌خصوصی هستند. در بخش حاضر، این موضوع را به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.

نقش دستوری مضاف‌ الیه

هر کلمه‌ای که در جمله به کار می‌رود، نقش به‌خصوصی را در همان جمله به عهده دارد. به این نوع از نقش‌ها، «نقش دستوری» گفته می‌شود. نقش‌های دستوری تنوع بالایی دارند و به دو دسته «اصلی» و «فرعی» تقسیم می‌شوند.

از آنجایی که مضاف‌الیه‌ها نیز به‌عنوان یکی از اعضای جمله به کار می‌روند، لزوماً دارای نقش دستوری خواهند بود. در این بخش توضیح می‌دهیم که نقش دستوری مضاف الیه چیست و جزء کدام نوع از نقش‌های دستوری به شمار می‌آید. 

به نقش دستوری مضاف‌الیه‌ها، «نقش اضافی» یا «نقش مضاف‌الیهی» گفته می‌‌شود. این نقش در دسته نقش‌های دستوری فرعی قرار می‌گیرد.

نقش معنایی مضاف‌ الیه

در بخش‌های قبلی نشان دادیم که مضاف الیه چیست و چه انواعی را شامل می‌شود. در این بخش، نقش معنایی مضاف‌الیه‌ها را بررسی می‌کنیم. در ادامه، نقش و کارکرد معنایی مضاف‌الیه‌‌ها با مثال نشان داده شده است.

• بیان منشأ: آبِ رودخانه
• نشان دادن جنس: لباسِ ابریشم
• نشان دادن مناسبت و اختصاص: سبزیِ خوردن
• نشان دادن رابطه تعلق: غرفه نمایشگاه
• نشان دادن فرآورده: دارویِ بی‌هوشی
• و...

سؤالات متداول

در بخش‌های پیشین نشان دادیم که مضاف الیه چیست و چگونه به کار می‌رود. همچنین نمونه‌هایی از آن را در جمله‌های فارسی بررسی کردیم. در این بخش، برخی از سؤالات متداولی را که در مورد این موضوع مطرح شده‌اند، بررسی کرده و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

برای مرور نکته‌های مربوط به مضاف‌الیه توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف‌‌الیه در فارسی فرادرس مراجعه کنید.

آیا مضاف‌الیه همیشه بعد از مضاف می‌آید؟

خیر، گاهی با قرار گرفتن «رای فکّ اضافه» در ترکیب اضافی، مضاف‌الیه قبل از مضاف قرار می‌گیرد. رای فک اضافه و کاربرد آن در فیلم آموزش ادبیات فارسی دهم فرادرس توضیح داده شده است.

آیا در هر ترکیب اضافی تنها از یک مضاف‌الیه استفاده می‌شود؟

خیر، در برخی از ترکیب‌های اضافی ممکن است از دو یا چند مضاف‌الیه استفاده شود، مانند «اتاق خانه مادربزرگ» که شامل دو مضاف‌الیه «خانه» و «مادربزرگ» است.

تمرین مضاف الیه

تا اینجا توضیح دادیم که مضاف الیه چیست و چه کاربردی دارد. در بخش پیش رو، تمرین‌هایی را ارائه می‌کنیم که با استفاده از آن‌ها می‌توانید مضاف‌الیه‌ها و کاربرد آن‌‌ها را بهتر بیاموزید.

این تمرین‌ها به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخگویی به آن‌ها ابتدا لازم است صورت هر سؤال را به‌دقت مطالعه کنید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. برای مشاهده گزینه درست باید روی گزینه «جواب سؤال» کلیک کنید.

بعد از اینکه به تمامی سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای خود را در این آزمون مشاهده کنید.