حرف عطف چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین

به حرفی که بین دو یا چند کلمه یا بین جمله‌های مستقل قرار می‌گیرد و آن‌ها را مرتبط می‌کند، حرف عطف می‌گوییم. حروف «و، اما، ولی، سپس، دگر، هم، چون و...» از پرکاربردترین حروف عطف هستند. برای مثال در جمله «علی و زهرا به خانه آمدند.»، حرف «و» عطفی است که دو اسم «علی» و «زهرا» را به هم مرتبط کرده است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم حرف عطف چیست و انواع، کاربردها و تفاوت آن با حروف ربط را نیز با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز برای تمرین و افزایش یادگیری، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.

حرف عطف چیست؟

حرفی که بین چند کلمه یا جمله قرار بگیرد و آن‌ها را هم‌پایه کند و به هم پیوند بدهد، حرف عطف است. برای مثال در جمله «او مادر و پدر خود را دید.»، حرف عطف «و» بین دو کلمه «مادر» و «پدر» پیوند ایجاد کرده و این دو کلمه را هم‌پایه ساخته است. یعنی هر دو این واژه‌ها، نقش مفعول این جمله را ایفا می‌کنند. همچنین در عبارت «علی آمد اما مادر، او را ندید.»، دو جمله مستقل «علی آمد.» و «مادر او را ندید.» با حرف عطف «اما» به هم مرتبط شده‌اند و چون هیچکدام از آن‌ها برای کامل شدن معنای خود به دیگری نیاز ندارد، هم‌پایه هستند.

در ادامه، نمونه‌های بیشتری از حرف عطف را بررسی می‌کنیم و تفاوت آن با حروف ربط را نیز توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید برای یادگیری حروف فارسی از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس که لینک آن‌ را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.

مثال حرف عطف

در جدول زیر نمونه‌هایی از جمله‌های دارای حروف عطف را آورده‌ایم و حرف عطف آن‌ها را نیز مشخص کرده‌ایم.

انواع حرف عطف

تا اینجا یاد گرفتیم حرف عطف چیست و نمونه‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. حروف عطف، یا کلمه‌های غیرفعل را به‌ هم مرتبط می‌کنند یا جمله‌ها را به‌ هم ارتباط می‌دهند و بسته به اینکه در کدام‌یک از این دو جایگاه قرار بگیرند، کار متفاوتی انجام می‌دهند. حروف عطف در مورد اول، معطوف و در مورد دوم، جمله‌های هم‌پایه می‌سازند.

• حرف عطف بین کلمه‌های غیرفعل
• حرف عطف بین جمله‌های مستقل

در ادامه هر دو مورد بالا را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس با انواع فعل‌ها آشنا شوید و از این طریق، جمله‌ها را تشخیص دهید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

حرف عطف بین کلمه های غیرفعل

مهم‌ترین حرف عطفی که بین کلمه‌هایی غیر از فعل قرار می‌گیرد، حرف «و» است که کلمه دوم را تبدیل به معطوف کلمه اول می‌کند. نقش معطوف یکی از نقش‌های دستوری تابعی زبان فارسی است. یعنی معطوف، نقش اصلی نیست بلکه هر نقشی را که کلمه قبلی داشته باشد، به تبعیت از آن می‌پذیرد.

برای مثال در بیت زیر، مصدر «طرب کردن» به‌وسیله حرف عطف «و» به کلمه «رندی» معطوف شده و چون خودِ کلمه «رندی»، مضاف‌الیهی برای کلمه «وقت» است، عبارت «طرب‌ کردن» نیز به‌عنوان معطوف آن، نقش مضاف‌الیه را می‌پذیرد.

حرف عطف بین جمله های مستقل

حروف عطف مختلفی می‌توانند بین دو یا چند جمله قرار بگیرند و آن‌ها را تبدیل به جمله‌های هم‌پایه کنند. یعنی جمله‌های مستقل با پذیرفتن حروف عطف، فقط به‌ هم پیوند می‌خورند اما وابستگی بین آن‌ها ایجاد نمی‌شود و هرکدام از آن‌ها دارای معنای کامل و مستقل خود هستند.

برای مثال در بیت زیر، حرف عطف «سپس» بین دو جمله «پیش می‌آمد.» و «شه می‌رفت.» قرار گرفته و این دو جمله مستقل را هم پایه ساخته است. منظور از جمله بودن یک عبارت، این است که یا نوعی فعل در آن وجود داشته باشد یا آن عبارت، شبه‌جمله‌ای باشد که بدون نیاز به فعل، معنای یک جمله کامل را بدهد.

کاربرد حرف عطف چیست؟

از حرف عطف برای مرتبط کردن، پیوستگی، ایجاد درنگ، نتیجه‌گیری، بیان تردید، انتخاب، مثال زدن، برشمردن، ترتیب و... استفاده می‌کنیم. در جدول زیر، نمونه‌هایی از حروف عطف را از نظر کاربرد آن‌ها بررسی کرده‌ایم.

بریا یادگیری و آشنایی با حروف فارسی می‌توانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فراردس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، تماشا کنید.

یادگیری حرف عطف در فارسی

تا اینجا یاد گرفتیم حرف عطف چیست و برای چه از آن استفاده می‌کنیم. حروف عطف یکی از انواع حروف فارسی و خود حروف نیز، یکی از انواع کلمه‌های فارسی هستند. برای مثال در زبان فارسی انواع دیگری از کلمه مانند اسم‌ها، فعل‌ها، انواع صفت‌ها، انواع قیدها و... وجود دارند که هرکدام از آن‌ها جزء مهمی از جمله‌ها هستند و نقش خاصی را در جمله‌ها ایفا می‌کنند. علاوه بر این، حروف همیشه همراه با یکی از انواعِ دیگر کلمه‌ها به‌کار می‌روند پس یادگیری حروف به‌تنهایی کافی نیست و باید دیگر کلمه‌ها را نیر بشناسیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری کلمه‌های فارسی کمک‌کننده هستند.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری بهتر و کامل‌تر مباحث مختلف درس ادبیات فارسی دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

تفاوت حرف ربط و عطف چیست؟

حروف عطف با ایجاد پیوند بین دو کلمه یا دو جمله، آن‌ها را هم‌پایه (دارای ارزش یکسان) می‌کنند اما حروف ربط، حروفی هستند که بین دو جمله قرار می‌گیرند و یکی از آن‌ها را به دیگری وابسته می‌کنند. برای مثال در جمله «به خانه رفتم تا وسایلم را بردارم.»، عبارت «تا وسایلم را بردارم»، یک جمله مستقل نیست و معنای کاملی ندارد زیرا وجود حرف ربط «تا» در این جمله، باعث شده که برای کامل شدن معنای خود به جمله اول، وابسته باشد. به چنین جمله‌هایی، جمله‌های مرکب می‌گوییم که از جمله‌های پایه (دارای معنای مستقل) و جمله‌های پیرو (وابسته به جمله پایه) تشکیل شده‌اند.

در ادامه، نمونه‌هایی از حروف ربط را در جمله‌ها بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که تفاوت حرف ربط و حرف عطف چیست. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، انواع حروف مختلف را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول تفاوت حرف عطف و حرف ربط

تا اینجا دانستیم که حروف عطف، جمله‌ها را هم‌پایه می‌کنند اما حروف ربط برخی از جمله‌ها را به جمله‌های دیگر وابسته می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر، حروف عطف، هم‌پایه‌ساز و حروف ربط، وابسته‌ساز هستند. در جدول زیر، تفاوت‌های حرف عطف و حرف ربط را به‌طورخلاصه نوشته‌ایم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، درباره حروف ربط توضیح داده‌ایم و آن‌ها را با مثال‌های زیادی بررسی کرده‌ایم.

مثال ۱

در جدول زیر، دو جمله دارای حروف ربط و عطف را با هم مقایسه کرده‌ایم تا تفاوت‌ آن‌ها را بهتر درک کنید. همانطور که مشاهده می‌کنید، مثالِ دارای حرف عطف، از دو جمله مستقل و هم‌پایه ساخته شده اما مثالِ دارای حرف ربط، از یک جمله مستقل و یک جمله غیرمستقل یا وابسته تشکیل شده است. از نظر جمله‌شماری نیز، مثال اول، دارای دو جمله و مثال دوم دارای یک جمله است زیرا جمله‌های پیرو و پایه موجود در یک جمله مرکب، مجموعاً یک جمله محسوب می‌شوند.

مثال ۲

در جدول زیر نیز، جمله‌های بیت اول با حرف ربط به‌ هم مرتبط شده‌اند و هرکدام از آن‌ها یک جمله مستقل محسوب می‌شوند که دارای معنای کامل هستند اما در بیت دوم، یکی از جمله‌ها برای کامل شدن معنای خود به جمله دیگر نیاز دارد و این نیاز به‌علت وجود حرف ربط «گر (اگر)» در ساختار این جمله پیرو یا وابسته است. از نظر جمله‌شماری نیز، بیت بالا دارای دو جمله و بیت پایین دارای یک جمله است.

تا اینجا یاد گرفتیم حرف عطف چیست و تفاوت آن با حرف ربط را نیز بررسی کردیم. در ادامه، کاربرد حروف عطف و نکته‌های مربوط به «واو» عطف را نیز توضیح می‌دهیم.

واو عطف در زبان فارسی چیست؟

تا اینجا بررسی کردیم که حرف عطف چیست و تفاوت حرف عطف با حرف ربط را نیز توضیح دادیم، در این بخش به بررسی نکات پرکاربردترین حرف عطف فارسی می‌پردازیم. حرف «و» مهم‌ترین حرف عطف در زبان فارسی است که باید نکته‌های آن را به‌طور جداگانه یاد بگیریم و آن‌ها را با مثال بررسی کنیم. در این بخش به بررسی موارد فهرست زیر می‌پردازیم.

• تفاوت «واو» عطف و «واو» ربط
• ویرگول به‌جای «واو» عطف
• تلفظ «واو» عطف

در ادامه، هرکدام از موارد بالا را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، انواع حروف فارسی را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

تفاوت واو ربط و واو عطف چیست؟

از نظر برخی از دستورشناسان زبان فارسی، اگر حرف «و» بین دو اسم، گروه‌های اسمی و دیگر کلمه‌های غیرفعلی قرار بگیرد و آن‌ها را به‌ هم مرتبط کند، واو عطف است اما اگر همین حرف، بین دو یا چند جمله قرار بگیرد و آن‌ها را مرتبط و هم‌پایه کند، واو ربط است. به همین دلیل در این بخش، نمونه‌هایی از واو عطف و واو ربط را با هم مقایسه می‌کنیم تا متوجه تفاوت آن‌ها بشوید.

مثال ۱

همانطور که در جدول زیر مشاهده می‌کنید، حرف «و» در بیت اول، دو کلمه غیرفعلی را به‌ هم مرتبط کرده و «واو» عطف است اما این حرف در بیت دوم، دو جمله‌ دارای فعل را به هم پیوند داده و حرف ربط است.

مثال ۲

هردو حرف «و» موجود در بیت اول جدول زیر، حرف عطف هستند زیرا میان کلمه‌های غیرفعلی پیوند ایجاد کرده‌اند اما «و» موجود در بیت دوم، حرف ربطی است که دو جمله مستقل را به هم مرتبط کرده است.

نکته: حرف «و» موجود بین «خسر و شیرین» در بیت دوم جدول بالا، واو عطف است. پس در این بیت، هم واو عطف و هم واو ربط وجود دارد.

مثال ۳

در جدول زیر، «و» موجود در بیت اول، دو اسم (خوردن و خواب) را به‌ هم مرتبط کرده اما «و» بیت دوم، دو جمله اسنادی را به هم پیوند زده است.

نکته: واژه‌های «قصابی» و «گوسپندم» در مثال دوم جدول بالا دارای افعال اسنادی هستند. یعنی معنای آن‌ها به‌صورت «قصاب هستی.» و «گوسپند هستم.» است. پس باید به معنای جمله‌ها توجه کنیم تا بتوانیم فعل‌ها را از کلمه‌های غیرفعل تشخیص دهیم و از این طریق، نوع «و» موجود در جمله‌ها را نیز شناسایی کنیم.

مثال ۴

در هردو مصرع بیت زیر، حرف «و» وجود دارد اما نوع آن‌ها با هم متفاوت است زیرا این حرف در مصرع اول، دو اسم را به‌ هم مرتبط کرده اما در مصرع دوم پیوندی بین دو جمله ایجاد کرده است. توجه کنید که فعل جمله دومِ مصرع دوم این بیت، به قرینه لفظی حذف شده است اما باید آن را در نظر بگیریم و عبارت «شیرین‌سخنی» را جمله «شیرین‌سخنی کن.» محسوب کنیم.

ویرگول به جای واو عطف

در زبان فارسی معیار اگر بخواهیم چند کلمه را پشت سر هم بیاوریم و آن‌ها را با «واو» عطف به‌ هم مرتبط کنیم، فقط قبل از کلمه آخر از حرف «و» استفاده می‌کنیم و بین کلمه‌های قبلی از نشانه نگارشی ویرگول یا درنگ «،»  استفاده می‌کنیم. در واقع برای جلوگیری از تکرار حرف «و»، به‌جای آن ویرگول می‌گذاریم تا جمله یا عبارت، خواناتر و روان‌تر بشود. در ادامه، نمونه‌هایی از این مورد را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

اگر در جمله زیر، به‌جای همه ویرگول‌ها، حرف «و» عطف قرار می‌دادیم، خواندن این جمله سخت و دشوار می‌شد. پس به‌جای آن از ویرگول استفاده کرده‌ایم و فقط قبل از کلمه آخر یعنی «سهراب»، «و» عطف قرار داده‌ایم.

مثال ۲

در مصرع اول مثال زیر، شاعر به جای اینکه چندین‌بار از «واو» عطف استفاده کند و بگوید: «کلافه و خسته و تنها»، به‌جای واو عطف اول، ویرگول قرار داده و چنین گفته است:

تلفظ واو عطف

حرف «و» عطف در جمله‌ها و مخصوصا در اشعار، بیشتر به‌صورت مصوت کوتاه «-ُ» تلفظ می‌شود مگر اینکه برای رعایت وزن و آهنگ شعری، نیاز باشد که آن را به‌صورت «وَ» تلفظ کنیم. برای مثال، عبارت «دست و پا» معمولاً به‌صورت «دستُ پا» خوانده می‌شود مگر اینکه این عبارت در جمله‌ای قرار داشته باشد که برای رعایت وزن، آن را به‌صورت «دست وَ پا» تلفظ کنیم. نحوه تلفظ این حرف در اشعار از نظر وزن و تشخیص وزن عروضی بسیار مهم است. در ادامه این بخش، نحوه تلفظ نمونه‌هایی از شعرهای دارای «واو» عطف را بررسی می‌کنیم.

مثال ۱

تفاوت خوانش «واو» عطف مصرع اول بیت زیر به صورت مصوت کوتاه یا به صورت «وَ» را در جدول زیر نشان داده‌ایم.

مثال ۲

هر دو مصرع بیت زیر، دارای «واو» عطف هستند و تأثیرِ تلفظ‌های متفاوت این حرف در هجابندی این بیت را در جدول زیر، آورده‌ایم.

نمونه سؤال حرف عطف

حالا که یاد گرفتیم حرف عطف چیست و انواع آن را نیز شناختیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، میزان یادگیری خود را بسنجید. برای این کار کافی است که گزینه درست موردنظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده، روی آن کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست آن سؤال را ببینید. برای هر جواب درستی که ثبت کنید، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان تمرین یعنی بعد از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» دریافت می‌کنید.

جدول جمع بندی نکات حرف عطف در فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم حرف عطف چیست و انواع مختلف آن را با مثال بررسی کردیم. پس از آن، کاربردهای حروف عطف و تفاوت حرف ربط و حرف عطف را توضیح دادیم و بعد از آن نیز، به بررسی نکته‌های مربوط به «واو» عطف پرداختیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آن‌ها هم در مبحث حروف عطف تمرین کنید و هم میزان یادگیری خود را افزایش دهید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین موارد گفته‌شده در این مطلب را آورده‌ایم. البته خواندن این نکات به‌تنهایی کافی نیست و چون به شکل بسیار خلاصه نوشته شده‌اند، لازم است که همه بخش‌های مطلب را بخوانید.