فرادرسباب تفعیل در عربی چیست؟ – با مثال و به زبان ساده
باب تفعیل در عربی یک از باب‌های پرکاربرد ثُلاثی مزید است. از این باب برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده میشود. به‌طور مثال، فعل‌های «عَلَّمَ، یُعَلِّمُ، عَلِّم و تَعلیم» همگی از مصدر «عَلِمَ» و بر وزن‌های باب تفعیل صرف شده‌اند. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس، به ساختار باب تفعیل در عربی پی می‌برید و مثال‌هایی از آن را بررسی می‌کنید. همچنین کاربرد و معانی این باب را به‌خوبی می‌آموزید.
توجه داشته باشید که فعل‌های ثلاثی مزید و باب‌های عربی، به‌ویژه باب تفعیل، یکی از موضوعات اصلی قواعد عربی دهم رشته تجربی و ریاضی، همین‌طور قواعد عربی دهم رشته انسانی به شمار می‌آید. در پایان این مطلب، با حل کردن تمرین‌هایی که در اختیارتان قرار می‌گیرد، سطح یادگیری خود را در مورد این مبحث ارزیابی می‌کنید.
باب تفعیل در عربی
باب تفعیل یکی از باب‌های هشت‌گانه فعل‌های ثلاثی مزید به شمار می‌آید. فعل‌هایی که با وزن‌های این باب صرف میشوند، متعدی هستند. در کادر زیر، به برخی از رایج‌ترین مصدرهای این باب اشاره کرده‌ایم.
تَشکیل - تَقدیر - تَدبیر - تَحکیم - تَرفیع - تَسبیح و...
در فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس، باب تفعیل و ساختار آن آموزش داده شده است. برای دسترسی به این فیلم آموزشی، روی لینک زیر کلیک کنید.
گفتیم باب تفعیل، یکی از باب‌های ثلاثی مزید محسوب میشود. بنابراین، برای یادگیری بهتر این باب، لازم است تا حدودی با فعل‌های ثلاثی و ساختار آن‌ها آشنا باشیم.
به‌طور کلی، آن دسته از فعل‌های عربی که دارای سه حرف اصلی باشند، «فعل‌های ثُلاثی» نامیده میشوند. فعل‌های ثلاثی خود به دو دسته زیر تقسیم میشوند.
- ثلاثی مجرد: در صیغه مفرد مذکر غائب آن‌ها، تنها سه حرف اصلی وجود دارد. مانند: خَرَجَ، ذَهَبَ، عَلِمَ و... . اوزان فعل‌های ثلاثی مجرد سَماعی هستند.
- ثلاثی مزید: در صیغه مفرد مذکر غائب این فعل‌ها، علاوه‌بر سه حرف اصلی، یک یا چند حرف زائد نیز وجود دارد. مانند: إسْتَکْبَرَ، یَسْتَخْرِجُ و تُجاهِدُ. این فعل‌ها در هشت وزن مختلف صرف میشوند. به هر کدام از این وزن‌ها «باب» گفته میشود.
با توجه به نکته‌های بالا، نتیجه می‌گیریم که باب تفعیل در واقع یکی از اوزان فعل‌های ثلاثی مزید است و هر فعلی که در این باب صرف میشود، لزوماً فعل ثلاثی مزید خواهد بود.
در بخش بعدی، ساختار و روش صرف فعل‌های باب تفعیل را بررسی می‌کنیم. البته این مبحث به‌طور کامل در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس نیز تدریس شده است.
ساختار باب تفعیل
در باب تفعیل، مانند سایر باب‌های ثلاثی مزید، ۴ وزن مختلف برای صرف فعل‌های ماضی، مضارع، فعل امر و مصدر فعل‌ها وجود دارد. در جدول زیر، این وزن‌ها را نشان داده‌ایم.
| وزن ماضی | وزن مضارع | وزن امر | وزن مصدر |
| فَعَّلَ | یُفَعِّلُ | فَعِّلْ | تَفعیل |
در مورد اوزان باب تفعیل، لازم است به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- وزن‌های ماضی، مضارع و امر در جدول بالا، مربوط به صیغه مفرد مذکر غائب هستند. این فعل‌ها را در تمامی صیغه‌های چهارده‌گانه می‌توان صرف کرد.
- در ابتدای فعل مضارع باب تفعیل، یکی از حروف مضارعه «ت‍ـ ، ی‍ـ ، ن‍ـ ، ا» قرار می‌گیرد.
- فعل امر باب تفعیل، برخلاف بسیاری از فعل‌های امر، با همزه «أ / إ» شروع نمی‌‌شود.
- نام باب تفعیل در واقع وزن مصدر آن است. به عبارت دیگر، کلمه «تفعیل» هم وزن مصدر این باب است و هم نام این باب محسوب میشود.
در ادامه، مثال‌هایی از فعل‌های ماضی، فعل مضارع، امر و مصدر باب تفعیل را در تمامی صیغه‌ها ارائه می‌کنیم.
مثال ماضی باب تفعیل
در جدول زیر، صرف فعل ماضی «عَلِمَ» را در باب تفعیل مشاهده می‌کنید.
| صیغه | مثال ماضی باب تفعیل (ترجمه) |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | عَلَّمَ (آن مرد یاد داد) |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | عَلَّمَتْ (آن زن یاد داد) |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | عَلَّمَا (آن دو مرد یاد دادند) |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | عَلَّمَتَا (آن دو زن یاد دادند) |
| جمع مذکر غائب (هُم) | عَلَّمُوا (آن چند مرد یاد دادند) |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | عَلَّمْنَ (آن چند زن یاد دادند) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | عَلَّمْتَ (تو یاد دادی) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | عَلَّمْتِ (تو یاد دادی) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُمَا) | عَلَّمْتُمَا (شما دو مرد یاد دادید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُمَا) | عَلَّمْتُمَا (شما دو زن یاد دادید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | عَلَّمْتُمْ (شما چند مرد یاد دادید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | عَلَّمْتُنَّ (شما چند زن یاد دادید) |
| متکلم وحده (أنَا) | عَلَّمْتُ (من یاد دادم) |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | عَلَّمْنَا (تو یاد دادی) |
مثال مضارع باب تفعیل
در جدول زیر، فعل مضارع «يَعلَمُ» را در باب تفعیل صرف کرده‌ایم.
| صیغه | مثال مضارع باب تفعیل (ترجمه) |
| مفرد مذکر غائب (هُوَ) | يُعَلِّمُ (آن مرد یاد می‌دهد) |
| مفرد مؤنث غائب (هِي) | تُعَلِّمُ (آن زن یاد می‌دهد) |
| مثنی مذکر غائب (هُمَا) | يُعَلِّمَانِ (آن دو مرد یاد می‌دهند) |
| مثنی مؤنث غائب (هُمَا) | تُعَلِّمَانِ (آن دو زن یاد می‌دهند) |
| جمع مذکر غائب (هُم) | يُعَلِّمُونَ (آن چند مرد یاد می‌دهند) |
| جمع مؤنث غائب (هُنَّ) | يُعَلِّمْنَ (آن چند زن یاد می‌دهند) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | تُعَلِّمُ (تو یاد می‌دهی) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | تُعَلِّمِينَ (تو یاد می‌دهی) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُمَا) | تُعَلِّمَانِ (شما دو مرد یاد می‌دهید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُمَا) | تُعَلِّمَانِ (شما دو زن یاد می‌دهید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | تُعَلِّمُونَ (شما چند مرد یاد می‌دهید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | تُعَلِّمْنَ (شما چند زن یاد می‌دهید) |
| متکلم وحده (أنَا) | أُعَلِّمُ (من یاد می‌دهم) |
| متکلم مع الغیر (نَحنُ) | نُعَلِّمُ (تو یاد می‌دهی) |
مثال امر باب تفعیل
در جدول زیر، صرف فعل امر باب تفعیل از فعل «يَعلَمُ» را نشان داده‌ایم. همان‌طور که می‌دانید، فعل‌های امر از صیغه مخاطب فعل‌های مضارع ساخته میشوند. در جدول زیر نیز صرف این فعل را فقط در صیغه‌های مخاطب ارائه کرده‌ایم.
| صیغه | مثال ماضی باب تفعیل (ترجمه) |
| مفرد مذکر مخاطب (أنتَ) | عَلِّمْ (یاد بده) |
| مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ) | عَلِّمِي (یاد بده) |
| مثنی مذکر مخاطب (أنتُمَا) | عَلِّمَا (شما دو مرد یاد بدهید) |
| مثنی مؤنث مخاطب (أنتُمَا) | عَلِّمَا (شما دو زن یاد بدهید) |
| جمع مذکر مخاطب (أنتُم) | عَلِّمُوا (شما چند مرد یاد بدهید) |
| جمع مؤنث مخاطب (أنتُنَّ) | عَلِّمْنَ (شما چند زن یاد بدهید) |
مثال مصدر باب تفعیل
در ادامه، چند مثال از مصدرهایی را ارائه کرده‌ایم که بر وزن باب تفعیل صرف شده‌اند. ریشه این مصدرها و ترجمه آن‌ها را نیز نشان داده‌ایم.
| مثال مصدر باب تفعیل (ریشه) | ترجمه |
| تَعلیم (عَلِمَ) | یاد دادن |
| تَکبیر (کَبُرَ) | بزرگ شمردن |
| تَرفیع (رَفَعَ) | بالا بردن |
| تَرجیع (رَجَعَ) | برگرداندن |
| تَسلیم (سَلِمَ) | واگذار کردن - سپردن |
| تَحدید (حَدد) | محدود کردن |
فعل‌های ماضی، مضارع و امر باب تفعیل را می‌توانید به کمک فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس بیاموزید.
صرف فعل های معتل در باب تفعیل
در بخش قبل، فقط به صرف فعل‌های صحیح در باب تفعیل اشاره کردیم. یعنی فعل‌هایی که هیچ‌کدام از حروف اصلی آن‌ها، حرف عله، یعنی «و - ا - ی» نباشد (مانند «نَهَضَ» و «ضَحِکَ»). علاوه بر فعل‌های صحیح، فعل‌های دیگری هم در زبان عربی به کار میروند که آن‌ها را «فعل مُعتَل» می‌نامیم.
فعل‌های معتل، افعالی هستند که یک یا دو مورد از حروف اصلی آن‌ها، حرف عله، یعنی «و - ا - ی» باشد (مانند «وَصَلَ»، «جاءِ» و «رَمی»). این فعل‌ها به سه دسته زیر تقسیم میشوند.
- مثال: اولین حرف اصلی آن‌ها، حرف عله است، مثل «وَعَدَ».
- اَجوَف: دومین حرف اصلی آن‌ها، حرف عله است، مثل «قامَ».
- ناقص: سومین حرف اصلی آن‌ها، حرف عله است، مثل «دَعا».
در این بخش، روش صرف فعل‌های معتل را در باب تفعیل بررسی می‌کنیم و آن را با مثال نشان می‌دهیم.
اگر فعل‌های معتل به باب تفعیل بروند، درست مانند فعل‌های صحیح صرف میشوند. بنابراین، حرف عله آن‌ها تغییری در ساختار فعل‌ها به وجود نمی‌آورد.
به‌عنوان مثال، در جدول زیر، صرف فعل‌های معتل «وَحد»، «قامَ» و «غَذى» را در باب تفعیل نشان داده‌ایم. با توجه به این مثال‌ها، صرف فعل‌های مثال، اجوف و ناقص باب تفعیل را به‌خوبی یاد می‌گیرید.
| ماضی | مثال | وَحَّدَ |
| اجوف | قَوَّمَ | |
| ناقص | غَذَّى | |
| مضارع | مثال | یُوَحِّدُ |
| اجوف | یُقَوِّمُ | |
| ناقص | يُغَذِّي | |
| امر | مثال | وَحِّد |
| اجوف | قَوِّم | |
| ناقص | غَذِّ | |
| مصدر | مثال | توحید |
| اجوف | تَقویم | |
| ناقص | تَغْذِيَة |
با مطالعه مطلب زیر از مجله فرادرس، فعل‌های معتل و ساختار آن‌ها را به‌خوبی می‌آموزید.
کاربرد و معنای باب تفعیل
هر کدام از باب‌های ثلاثی مزید، معنای به‌خصوصی دارند و هنگامی که فعل‌های مختلف به باب‌های ثلاثی مزید میروند، معنای آن‌ها تغییر می‌کند. در عین حال، کاربرد هر کدام از باب‌ها نیز متفاوت است.
در فهرست زیر، معانی و کاربردهای باب تفعیل را با مثال نشان داده‌ایم.
- متعدی کردن فعل‌های لازم، مانند: نَزِلَ (فرود آمد) ← نَزَّلَ (فرود آورد).
- نشان دادن کثرت و تکثیر، مانند: تَقطیع (قطعه‌قطعه کردن).
- نشان دادن عمل تدریجی، مانند: تَنزیل (به تدریج نازل کردن).
- نسبت دادن مفعول به فعل جمله، مانند: تَکفیر (نسبت دادن کفر به دیگران).
- ساخت اسم از فعل، مانند فعل «خَیَّمَ» (خیمه زد) که از اسم «خیمه» ساخته شده است.
- سلب کردن و جدا کردن، مانند: تَقشیر (جدا کردن پوست از میوه).
روش تشخیص باب تفعیل
در بخش‌های قبلی، به این نکته اشاره کردیم که فعل‌های ثلاثی مزید دارای ۸ باب هستند که تفعیل، تنها یکی از آن‌هاست. از سوی دیگر، در زبان عربی، فعل‌های ثلاثی مزید، رباعی مجرد و مزید نیز کاربرد دارند. تشخیص فعل‌های باب تفعیل در میان آن‌ها ممکن است کمی دشوار باشد.
به همین خاطر، در این بخش به نکته‌هایی اشاره می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توانید فعل‌های باب تفعیل را در میان سایر فعل‌ها، به‌راحتی تشخیص بدهید. در این مورد می‌توانید به فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز مراجعه کنید.
لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
برای تشخیص فعل‌های باب تفعیل، به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- در فعل‌های باب تفعیل، دومین حرف اصلی فعل (عین الفعل) مُشدّد است.
- در فعل‌های باب تفعیل، هر کدام از سه حرف اصلی حضور دارند و در هم ادغام نمی‌شوند. به‌طور مثال، فعل «مَدَّ» از نوع ثلاثی مزید نیست، زیرا اگرچه دارای تشدید است، اما دو حرف اصلی آن (د) با هم ادغام شده‌اند.
- ابتدای فعل‌های باب تفعیل، حرف «ت» زائد قرار نمی‌گیرد. بنابراین، فعل «تَکَبَّرَ» با اینکه تشدید دارد اما از باب تفعیل نیست، چون ابتدای آن «ت» زائد قرار گرفته است. این فعل در باب «تَفَعُّل» صرف شده است.
- فعل‌های امر از باب تفعیل، همزه ندارند، در حالی که بسیاری از فعل‌های امر با همزه آغاز میشوند.
مثال باب تفعیل در عربی
در بخش قبل، با ساختار و کاربرد باب تفعیل در عربی آشنا شدید. در این بخش، با مثال‌هایی که ارائه میشود، به‌طور کامل، فعل‌ها و اوزان این باب را می‌آموزید.
مثال اول برای باب تفعیل
در آیه زیر، از فعل «يُدَبِّرُ» استفاده شده است. این فعل مضارع، در باب تفعیل و از ریشه «دَبَر» ساخته شده است.
«يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ» (سجده/۵)
كار [جهان] را از آسمان [گرفته] تا زمين اداره مى‌كند.
مثال دوم برای باب تفعیل
در آیه زیر، «قَدَّرَ» فعل ماضی از باب تفعیل است. «قَدَرَ» ریشه این فعل محسوب میشود.
«وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى» (اعلی/۳)
و آنكه اندازه‌گيرى كرد و راه نمود.
مثال سوم برای باب تفعیل
در این آیه، از فعل متعدی «لَا يُكَلِّفُ» استفاده شده است. این فعل از ریشه «کَلف» و بر وزن باب تفعیل ساخته شده است.
« لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا» (طلاق/۷)
خدا هيچ‌كس را جز [به قدر] آنچه به او داده است، تكليف نمى‌كند.
مثال چهارم برای باب تفعیل
در آیه زیر، فعل متعدی «عَلَّمْنَا» به کار رفته است. این فعل از ریشه «عَلِمَ» و بر وزن تفعیل صرف شده است.
«وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ» (یوسف/۶۸)
و بى‌گمان او از [بركت] آنچه بدو آموخته بوديم داراى دانشى [فراوان] بود.
مثال پنجم برای باب تفعیل
در این آیه، «وَصَّلْنَا» به‌عنوان فعل ماضی از باب تفعیل به کار رفته است. این فعل از نوع فعل‌های معتل است و از ریشه «وَصَلَ» ساخته شده است.
«وَ لَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ» (قصص/۵۱)
و به راستى اين گفتار را براى آنان پى‌در‌پى نازل ساختيم، اميد كه آنان پند پذيرند.
مثال ششم برای باب تفعیل
دو فعل «ذُكِّرَ» و «قَدَّمَتْ» در آیه زیر، مثال‌هایی از باب تفعیل هستند. اولی از ریشه «ذَکَرَ» و دومی نیز از ریشه «قَدم» ساخته شده است.
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَ نَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ» (کهف/۵۷)
و كيست ستمكارتر از آن كس كه به آيات پروردگارش پند داده شده و از آن روى برتافته و دستاورد پيشينه خود را فراموش كرده است.
مثال هفتم برای باب تفعیل
«نَزَّلَ» یکی از فعل‌های رایج باب تفعیل است که کاربرد آن را در آیه زیر مشاهده می‌کنید. این فعل ماضی از ریشه «نَزَلَ» ساخته شده است.
«نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ» (آل عمران/۳)
اين كتاب را در حالى كه مؤيد آنچه پيش از خود می‌باشد به حق بر تو نازل كرد.
مثال هشتم برای باب تفعیل
در این آیه از مصدر «تَنْزِيلُ» استفاده شده است. این مصدر از ریشه «نَزَلَ» و در باب تفعیل ساخته شده است.
«تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ» (احقاف/۲)
فرو فرستادن اين كتاب از جانب خداى ارجمند حكيم است.
مثال نهم برای باب تفعیل
مصدر «تَقْدِيرُ» در آیه زیر، مثالی برای مصدر باب تفعیل است. این مصدر از ریشه «قَدر» ساخته شده است.
«ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ» (انعام/۹۶)
اين اندازه‌گيرى آن تواناىِ داناست.
مثال دهم برای باب تفعیل
در آیه زیر، کاربرد «سَبِّحْ» را به‌عنوان فعل امر باب تفعیل مشاهده می‌کنید. این فعل از ریشه «سَبَحَ» ساخته شده است.
«وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا» (طه/۱۳۰)
و پيش از برآمدن آفتاب و قبل از فرو شدن آن، با ستايش پروردگارت [او را] تسبيح گوى.
در فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس، مثال‌های بیشتری از فعل‌های باب تفعیل ارائه شده است که می‌توانید به آن‌ها نیز مراجه کنید.
تفاوت باب افعال و تفعیل
«إفعال» و «تفعیل» هر دو از باب‌های پرکاربرد در زبان عربی هستند. هر دوی این باب‌ها برای متعدی کردن فعل‌های لازم به کار میروند. به عبارت دیگر، چنانچه فعل‌های لازم به باب إفعال یا تفعیل بروند، به صورت فعل متعدی درمی‌آیند.
علیرغم شباهت‌هایی که میان این باب‌ها وجود دارد، تفاوت‌های مهمی نیز میان آن‌ها دیده میشود. در این بخش، تفاوت‌های باب إفعال و تفعیل را بررسی می‌کنیم. با توجه به نکته‌هایی که در این بخش ارائه می‌کنیم، می‌توانید این فعل‌ها را به‌راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید.
در جدول زیر، تفاوت‌های معنایی و ساختاری فعل‌های باب إفعال و تفعیل را نشان داده‌ایم.
| باب إفعال | باب تفعیل |
| بر معنای عمل غیرتدریجی دلالت دارد. | بر معنای عمل تدریجی دلالت دارد. |
| فعل امر آن با همزه مفتوح «أَ» شروع میشود. | فعل امر آن، همزه ندارد. |
| دومین حرف اصلی آن (عین‌الفعل) تشدید ندارد. | دومین حرف اصلی آن (عین‌الفعل) تشدید دارد. |
با توجه به مثال‌های زیر، تفاوت باب‌های إفعال و تفعیل را بهتر می‌آموزید.
مثال ۱
در کادر زیر دو مورد از فعل‌های پرکاربرد عربی را مشاهده می‌کنید. فعل اول، ماضی باب «إفعال» است اما فعل دوم، ماضی باب «تفعیل» به شمار می‌آید.
هر دوی این فعل‌ها از ریشه «نَزَلَ» ساخته شده‌اند اما به لحاظ معنایی با یکدیگر متفاوت‌اند. فعل اول، بر نزول ناگهانی و یک‌باره دلالت دارد اما فعل دوم، به معنی نزول تدریجی است.
باب إفعال: أنْزَلَ
باب تفعیل: نَزَّلَ
مثال ۲
در جدول زیر، صرف فعل‌های ماضی، مضارع و امر باب‌های إفعال و تفعیل را از ریشه «نَزَلَ» نشان داده‌ایم. با توجه به این مثال، تفاوت ساختاری این فعل‌ها را به‌طور کامل می‌آموزید.
| ماضی | باب إفعال | أَنْزَلَ |
| باب تفعیل | نَزَّلَ | |
| مضارع | باب إفعال | يُنْزِلُ |
| باب تفعیل | يُنْزِّلُ | |
| امر | باب إفعال | أَنْزِلْ |
| باب تفعیل | نَزِّل |
در مورد تفاوت فعل‌های باب إفعال و تفعیل، به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.
- همان‌طور که مشاهده می‌کنید، در همه فعل‌های باب تفعیل، دومین حرف اصلی فعل (ز) مشدد است. در حالی که فعل‌های باب إفعال، حرف مشدد ندارند. توجه به این نکته، به‌خصوص در مورد فعل‌های مضارع این باب‌ها، اهمیت زیادی دارد. زیرا تنها تفاوت ظاهری آن‌ها به همین نکته برمی‌گردد.
- فعل امر از باب إفعال، دارای همزه است. در حالی که فعل امر از باب تفعیل، همزه ندارد.
یادگیری فعل های ثلاثی مزید با فرادرس
در این مطلب، با یکی از رایج‌ترین باب‌های ثلاثی مزید، یعنی باب «تفعیل» آشنا شدید. البته فعل‌های ثلاثی مزید دارای ۷ باب دیگر نیز هستند که همگی آن‌ها در زبان عربی کاربرد بسیاری دارند.
به غیر از تفعیل، باب‌های «إفعال»، «مُفاعَلَة»، «إنفعال»، «تفَعُّل»، «تَفاعُل»، «إفتِعال» و «إستِفعال» نیز در زبان عربی به کار میروند. برای یادگیری ساختار و معنای این باب‌ها، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را مشاهده کنید.
- فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
- فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس
- فیلم آموزش صرف ۲ فرادرس
چنانچه قصد دارید به‌طور کلی با قواعد زبان عربی و روش ترجمه آن بیشتر آشنا شوید، مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر حتماً برایتان سودمند خواهند بود.
- مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش زبان عربی مقدماتی تا پیشرفته فرادرس
سؤالات متداول
تا اینجا هم ساختار باب تفعیل در عربی را یاد گرفتید و هم با نکته‌های اصلی مربوط به آن آشنا شدید. در این بخش، نکته‌های تکمیلی را نیز در قالب پرسش و پاسخ، در مورد باب تفعیل می‌آموزید.
باب تفعیل چه تفاوتی با باب تَفَعُّل دارد؟
در تمامی صورت‌های ماضی (تَفَعَّلَ)، مضارع (یَتَفَعَّلُ) و امر (تَفَعَّلْ) از باب تَفَعُّل، «ت» زائد در ابتدای فعل قرار می‌گیرد. در حالی که این «ت» زائد در هیچ‌کدام از فعل‌های باب تفعیل به کار نمی‌رود.
چه فعل‌هایی را می‌توان در باب تفعیل صرف کرد؟
تمامی فعل‌های ثلاثی مجرد، اعم از صحیح و معتل را می‌توان به باب تفعیل برد و آن‌ها را به صورت فعل ثلاثی مزید درآورد.
تمرین باب تفعیل در عربی
در بخش‌های پیشین، باب تفعیل در عربی را بررسی کردید و روش صرف و معنای آن را یاد گرفتید. در این بخش، تمرین‌هایی با همین موضوع ارائه میشود که با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانید سطح یادگیری خود را بسنجید.
در فیلم آموزش زبان قرآن ۱ به همراه حل سوالات کنکور فرادرس سؤال‌ها و تست‌هایی بیشتری ارائه شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه قرار داده‌ایم.
تمرین‌های این بخش در دو قسمت ارائه میشوند. روش پاسخگویی به هر کدام را در ادامه توضیح می‌دهیم.
تمرین باب تفعیل در عربی بخش اول
هر کدام از فعل‌های زیر را مطابق با آنچه در پرانتز آمده است، در باب تفعیل صرف کنید.
كَذَبَ (ماضی مفرد مذکر مخاطب)
کَذَّبْتَ
سَبَحَ (مضارع جمع مذکر غائب)
يُسَبِّحُونَ
قَدِرَ (ماضی مفرد مؤنث غائب)
قَدَّرَتْ
سَخِرَ (مصدر باب تفعیل)
تَسْخیر
قَامَ (امر جمع مؤنث مخاطب)
قَوِّمْنَ
رَفَعَ (مضارع مفرد مذکر مخاطب)
تُرَفِّعُ
عَجِلَ (مصدر باب تفعیل)
تَعْجیل
دَبَّرَ (مضارع مثنی مؤنث مخاطب)
تُدَبِّرَانِ
غَيَّرَ (امر جمع مذکر مخاطب)
غَيِّرُوا
ضَيَّعَ (ماضی جمع مؤنث مخاطب)
ضَيَّعْتُنَّ
تمرین باب تفعیل در عربی بخش دوم
در این بخش، ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه میشود. برای پاسخگویی به آن‌ها، کافی است یکی از چهارگزینه را به‌عنوان پاسخ درست علامت بزنید. زیر هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «مشاهده پاسخ» قرار داده شده است. با کلیک روی آن، پاسخ درست هر سؤال نشان داده میشود.
البته در کنار هر سؤال، گزینه «شرح پاسخ» نیز قرار دارد. با کلیک روی آن می‌توانید به پاسخ تشریحی سؤال‌ها دسترسی داشته باشید.
بعد از پاسخدهی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهای شما در این آزمون نشان داده میشود.
۱- کدام گزینه بر وزن باب تفعیل صرف شده است؟
يَشُكُّ
تُحَبِّبَانِ
تَتَشَكَّرْنَ
تَمُدُّونَ
در ادامه، نوع فعل‌های سایر گزینه‌ها را مشخص کرده‌ایم.
- گزینه اول: يَشُكُّ (فعل مضارع و ثلاثی مجرد از ریشه «شَکَّ»)
- گزینه سوم: تَتَشَكَّرْنَ (فعل مضارع از باب تَفَعُّل و ریشه «شَکَر»)
- گزینه چهارم: تَمُدُّونَ (فعل مضارع و ثلاثی مجرد از ریشه «مَدَّ»)
۲- در کدام گزینه از فعل باب تفعیل استفاده شده است؟
«يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا» (زلزلة/۴)
«يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا» (طه/۱۱۳)
«فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلَا تَسْأَلْنِي عَنْ شَيْءٍ حَتَّى أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا» (کهف/۷۰)
«لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا» (طلاق/۱)
در گزینه اول، «تُحَدِّثُ» فعل مضارع از باب تفعیل است که از ریشه «حَدَثَ» ساخته شده است.
۳- کدام گزینه در مورد باب تفعیل نادرست است؟
یکی از باب‌های ثلاثی مزید به شمار می‌آید.
در برخی موارد، به معنی کثرت است.
وقوع ناگهانی و غیر تدریجی رخدادها را نشان می‌دهد.
برای متعدی کردن فعل‌های لازم به کار میرود.
فعل‌های باب تفعیل، بر وقوع تدریجی رخدادها دلالت دارند، نه وقوع ناگهانی و غیر تدریجی آن‌ها.
۴- همه گزینه در باب تفعیل صرف شده‌اند، به‌جز...
تُمَجِّدُونَ
مَجَّدْنَ
تُمَجِّدِينَ
مَجَدْتُنَّ
گزینه چهارم، فعل ثلاثی مجرد است. این فعل از ریشه «مجد» ساخته شده است و در هیچ‌کدام از باب‌های ثلاثی مزید صرف نشده است.
۵- کدام گزینه فعل متعدی است؟
يَذْهَبْنَ
تَجْلِسِينَ
تُرَدِّدُ
تَفْرَحِينَ
فعل‌هایی که در باب تفعیل صرف میشوند، متعدی هستند. فعل «تُرَدِّدُ» مضارع باب تفعیل است. بنابراین، نوعی فعل متعدی به شمار میرود.
«يَذْهَبْنَ» (میروند)، «تَجْلِسِينَ» (می‌نشینی) و «تَفْرَحِينَ» (شاد می‌شوید) همگی فعل لازم هستند.
۶- فعل‌های باب تفعیل را از میان افعال زیر مشخص کنید.
شَخِّصَا - أَتَدَبَّرُ - مَدَّا - يُقَبِّحُ - صَافِحْنَ
أَتَدَبَّرُ - يُقَبِّحُ
يُقَبِّحُ - شَخِّصَا
مَدَّا - صَافِحْنَ
شَخِّصَا - أَتَدَبَّرُ
نوع هر کدام از فعل‌ها را در ادامه نشان داده‌ایم.
- شَخِّصَا: ماضی باب تفعیل
- أَتَدَبَّرُ: مضارع باب تَفَعُّل
- مَدَّا: ماضی و ثلاثی مجرد
- يُقَبِّحُ: مضارع باب تفعیل
- صَافِحْنَ: ماضی باب مُفاعَلَة
۷- نوع کدام فعل به‌درستی مشخص شده است؟
يُمْكِنَّ: مضارع باب إفعال
تَأَخَّرِي: امر باب تفعیل
نُمَدِّدُ: مضارع باب تَفَعّْل
تُصَمِّمُ: ماضی باب تفعیل
در ادامه، نوع فعل‌های سایر گزینه‌ها را مشاهده می‌کنید.
- تَأَخَّرِي: امر باب تَفَعُّل
- نُمَدِّدُ: مضارع و ثلاثی مجرد از ریشه «مَدَّ»
- تُصَمِّمُ: مضارع باب تفعیل
۸- فعل کدام گزینه در باب تفعیل صرف شده است؟
«وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» (انفال/۴۹)
«وَ لَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» (انفال/۴۳)
«إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ» (بقره/۱۳۱)
«قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا» (آل‌عمران/۸۹)
در فهرست زیر، نوع فعل‌های سایر گزینه‌ها را نشان داده‌ایم.
- گزینه اول: يَتَوَكَّلْ (مضارع باب تَفَعُّل)
- گزینه سوم: أَسْلِمْ و أَسْلَمْتُ (ماضی باب إفعال)
- گزینه چهارم: آمَنَّا (مضارع و ثلاثی مجرد) - أُنْزِلَ (ماضی باب إفعال)
۹- در کدام گزینه از فعل ماضی باب تفعیل استفاده شده است؟
«ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ» (مدثر/۲۰)
«وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ» (مزمل/۲۰)
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ» (نحل/۷۵)
«فَالْتَقَى الْمَاءُ عَلَى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ» (قمر/۱۲)
در گزینه اول، «قُتِلَ» فعل ماضی و ثلاثی مجرد است. در این گزینه «قَدَّرَ» فعل ماضی از باب تفعیل است. در گزینه دوم، «يُقَدِّرُ» مضارع باب تفعیل است. در گزینه سوم، «ضَرَبَ» ماضی و ثلاثی مجرد است.
در این گزینه، «لَا يَقْدِرُ» نیز فعل مضارع و ثلاثی مجرد است. در گزینه چهارم، «الْتَقَى» و «قُدِرَ» فعل‌های ماضی هستند.
۱۰- فعل کدام گزینه در باب تفعیل صرف شده است؟
«وَ مَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ» (شوری/۱۴)
«أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ» (شوری/۱۳)
«وَ كَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا وَ صَرَّفْنَا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ» (طه/۱۱۳)
«وَ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ» (بقره/۲۷۰)
در ادامه، نوع فعل‌های همه گزینه‌ها را مشخص کرده‌ایم.
- گزینه اول: تَفَرَّقُوا (ماضی باب تَفَعُّل) - جَاءَ (ماضی و ثلاثی مجرد)
- گزینه دوم: أَقِيمُوا (ماضی باب إفعال) - تَتَفَرَّقُوا (مضارع باب تَفَعُّل)
- گزینه سوم: أَنْزَلْنَا (ماضی باب إفعال) - صَرَّفْنَا (ماضی باب تفعیل)
- گزینه چهارم: أَنْفَقْتُمْ (ماضی باب إفعال) - نَذَرْتُمْ (ماضی و ثلاثی مجرد) - يَعْلَمُ (مضارع و ثلاثی مجرد)
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، باب تفعیل در عربی را بررسی کردیم و روش صرف آن را توضیح دادیم. در ادامه، کاربرد آن را با مثال‌های متنوع نشان دادیم. در بخش‌های بعدی، تفاوت این باب را با باب «إفعال» مشخص کردیم و روش شناسایی فعل‌های باب تفعیل را آموزش دادیم. در پایان، تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث ارائه کردیم.
