فرادرساسم مصغر در زبان فارسی – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
اسم مصغر، یعنی اسمِ کوچک شده، پس هر اسمی که مفهوم کوچکی را برساند، اسم مصغر است. اسم‌های مصغر با اضافه شدن پسوندهای کوچک کننده مانند «چه» و «-َ ک» به اسم‌ها، ساخته می‌شوند. برای مثال، اسم «باغچه» اسم مصغری است که از اضافه شدن پسوند «چه» به اسم «باغ»، ساخته شده است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلف، انواع اسم مصغر در زبان فارسی و ساختمان و کاربرد آن‌ها را می‌شناسیم. در انتها نیز، سؤال‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.
اسم مصغر در زبان فارسی
اسم مصغر، اسمی است که با اضافه شدن پسوند یا حرکتی به انتهایش، معنای کوچک بودن به آن اضافه می‌شود و معنای لغوی آن، اسم «کوچک شده» است. پسوندهای کوچک کننده‌ای مانند «-َک»، «چه»، «ژه»، «وله» و...، بعد از یک اسم قرار می‌گیرند و آن را تبدیل به اسم مصغر می‌کنند. برای مثال، کلمه‌های «قالیچه»، «عروسک» و «زنگوله»، اسم مصغر هستند و باید در معنای آن‌ها، یک کلمه «کوچک» را بعد از اسم، بیاوریم. برای مثال، معنای کلمه‌های «قالیچه» و «زنگوله»، به ترتیب، قالی کوچک و زنگ کوچک است.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر انواع اسم و گروه‌های اسمی زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آورده‌ایم، تماشا کنید.
در ادامه ابتدا در یک جدول، به‌طور خلاصه با انواع اسم مصغر آشنا می‌شویم و در بخش‌های بعدی، هرکدام از آن‌ها را با مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم و ساختار و کاربرد این نوع اسم را هم توضیح می‌دهیم.
مثال اسم مصغر
در جدول زیر، مثال‌هایی از انواع اسم مصغر فارسی را آورده‌ایم و ساختار آن‌ها را بررسی کرده‌ایم.
| مثال | تجزیه مثال |
| دخترک (دختر کوچک) | دختر (اسم) + پسوند «-َ ک» |
| دفترچه (دفتر کوچک) | دفتر (اسم) + پسوند «چه» |
| پسرو (پسر کوچک) | پسر (اسم) + پسوند «و» |
| دختره (دختر کوچک) | دختر (اسم) + «ه» غیرملفوظ |
| نایژه (نای کوچک) | نای (اسم) + پسوند «ژه» |
| زنگوله (زنگ کوچک) | زنگ (اسم) + پسوند «وله» |
در مطلب زیر در مورد انواع اسم در زبان فارسی توضیح داده‌ایم:
اسم مصغر از نظر نوع ساختمان
اسم مصغر از نظر نوع ساختمان، مشتق است زیرا از یک تکواژ معنادار به علاوه یک پسوند، ساخته شده است. در واقع، اسم‌های مصغر، قبل از اضافه شدنِ پسوندی که آن‌ها را از نظر معنایی، کوچک کرده است، اسم جامد یا مرکب بوده‌اند و با اضافه شدن پسوندهای تصغیرکننده (کوچک کننده)، به حالت مشتق یا مشتق مرکب تبدیل می‌شوند. در جدول زیر، تبدیل شدنِ چند نمونه از اسم‌های مصغر به حالت مشتق را با هم می‌بینیم.
| مثال | تبدیل به اسم مصغر | نوع ساختمان |
| دلبر (اسم مرکب) | دلبرک | دل (اسم) + بر (اسم) + -َ ک= مشتق مرکب |
| کتاب | کتابچه | کتاب (اسم) + چه= مشتق |
| خواجه | خواجو | خواجه (اسم) + و= مشتق |
| پسر | پسره | پسر (اسم) + ه= مشتق |
| نای | نایژه | نای (اسم) + ژه= مشتق |
| چغال | چغاله | چغال (اسم) + ه= مشتق |
حالا که با اسم مصغر در زبان فارسی و ساختمان آن آشنا شدیم، در ادامه به بررسی دقیق انواع آن و کاربردشان می‌پردازیم. در ضمن در مطلب زیر از مجله فرادرس، به طور مفصل درباره انواع ساختمان اسم‌های فارسی، توضیح داده‌ایم.
یادگیری اسم مصغر در فارسی هشتم
اسم مصغر یکی از انواع اسم است که از نظر معنایی بر کوچک بودن، دلالت می‌کند. اما اسم‌های فارسی، هم دسته‌بندی‌های مختلفی دارند که بر اساس آن‌ها به انواع زیادی تقسیم می‌شوند و هم کاربردهای متفاوتی دارند. برای مثال، اسم‌ها از نظر نوع ساختمان، به انواعی چون ساده و مشتق و... تقسیم می‌شوند و از نظر جایگاهشان در جمله و نقش دستوری، به انواعی چون نهاد و فاعل و مفعول و متمم و مسند تقسیم می‌شوند. پس لازم است که علاوه بر آشنایی با انواع اسم از نظر مفهوم و ساختمان، با نقش‌های دستوری آن‌ها و کاربردشان در جمله‌ها نیز آشنا باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزش فارسی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها، یادگیری خود را در مبحث اسم، کامل کنید.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مضاف و مضاف الیه در فارسی فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر استفاده کنید.
انواع اسم مصغر
اسم‌های مضعر از نظر نوع پسوندی که در انتهای آن‌ها آمده است، به انواع زیر تقسیم می‌شوند. البته برخی از این پسوندها در زبان فارسی امروز، کاربرد چندانی ندارند که در ادامه هریک را به طور جداگانه توضیح می‌دهیم.
- اسم مصغر با پسوند «-َ ک»
- اسم مصغر با پسوند «چه»
- اسم مصغر با پسوند «و»
- اسم مصغر با «ه» بیان حرکت
- اسم مصغر با پسوند «ژه»
- اسم مصغر با پسوند «له» و «وله»
پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر اسم‌ها و واژه‌های فارسی از فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
جدول انواع اسم مصغر در زبان فارسی
در جدول زیر، انواع اسم مصغر فارسی که با پسوندهای متفاوتی ساخته شده‌اند را با مثالی برای هرکدام از آن‌ها، آورده‌ایم.
| انواع اسم مصغر | مثال | تجزیه مثال |
| اسم + -َ ک | دلک | دل (اسم) + پسوند «-َ ک» |
| اسم + چه | تربچه | ترب (اسم) + پسوند «چه» |
| اسم + و | گردو | گرد (اسم) + پسوند «و» |
| اسم + «ه» بیان حرکت | بوسه | بوس (اسم) + «ه» غیرملفوظ |
| اسم + «ژه» | نایژه | نای (اسم) + پسوند «ژه» |
| اسم + «له» و «وله» | زنگوله | زنگ (اسم) + پسوند «وله» |
در ادامه، هرکدام از این پسوندهای مصغرساز را با مثال بررسی می‌کنیم.
اسم مصغر با پسوند «-َ ک»
هرگاه پسوند «-َ ک» به یک اسم اضافه شود و به معنای آن اسم نیز، مفهوم کوچکی را اضافه کند، اسم مصغر ساخته می‌شود. در جدول زیر، نمونه‌های بیشتری از این نوع اسم مصغر را با هم می‌بینیم.
| مثال اسم مصغر با «-َ ک» | تجزیه مثال |
| شهرک | شهر (اسم) + -َ ک |
| پایَک | پا (اسم) + -َ ک |
| کلاهک | کلاه (اسم) + -َ ک |
نکته: مانند مثال «پایک» در جدول بالا، هرگاه در انتهای یک اسم، مصوت بلند «آ» یا «او» وجود داشته باشد و بخواهیم آن را با «-َ ک» مصغر کنیم، قبل از پسوند مصغرساز، «ی» میانجی قرار می‌گیرد.
نکته های پسوند «-َ ک»
برای شناسایی درست اسم‌های مصغری که با پسوند «-َ ک» ساخته شده‌اند، باید به نکات زیر توجه کنیم.
- پسوند «-َ ک» در انتهای بعضی از اسم‌ها قرار می‌گیرد و آن‌ها را مصغر نمی‌کند بلکه معنای شباهت را نشان می‌دهد. برای مثال اسم‌های «صورتک» و «موشک» را برای نام بردنِ اشیائی استفاده می‌کنیم که شبیه به صورت و شبیه به موش هستند. پس نباید این اسم‌ها را اسم مصغر بدانیم.
- ممکن است «-َ ک» انتهاییِ برخی از کلمه‌ها در ساختمان خود آن کلمه باشد و اصلاً پسوند نباشد. برای مثال، «-َ ک» در اسم «نمک»، پسوند نیست و بخشی از خود کلمه است. چنین اسم‌هایی را نیز نباید اسم مصغر محسوب کنیم.
اسم مصغر با پسوند «چه»
اگر با اضافه شدن پسوند «چه» به انتهای یک اسم، معنای آن اسم حالت کوچک شدگی بگیرد، اسم مصغر ساخته شده است. در جدول زیر نمونه‌های بیشتری از این نوع اسم مصغر را با هم بررسی می‌کنیم.
| مثال اسم مصغر با «چه» | تجزیه مثال |
| بیلچه | بیل (اسم) + چه |
| دریچه | در (اسم) + چه |
| گلیمچه | گلیم (اسم) + چه |
اسم مصغر با پسوند «و»
با اضافه کردن «و» به انتهای اسم‌ها نیز می‌توانیم اسم مصغر بسازیم. جدول زیر را ببینید که در آن، نمونه‌هایی از این نوع اسم مصغر را بررسی کرده‌ایم.
| مثال اسم مصغر با «و» | تجزیه مثال |
| خواجو | خواجه (اسم) + و |
| پسرو | پسر (اسم) + و |
| دخترو | دختر (اسم) + و |
اسم مصغر با «ه» بیان حرکت
اگر «ه» بیان حرکت یا همان «ه» غیر ملفوظ، به یک اسم اضافه شود و معنای آن اسم را به حالت کوچک شده تبدیل کند، اسم مصغر ساخته شده است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از این نوع اسم مصغر را بررسی می‌کنیم.
| مثال اسم مصغر با «ه» | تجزیه مثال |
| درخته | درخت (اسم) + ه |
| پسره | پسر (اسم) + ه |
| دختره | دختر (اسم) + ه |
نکته: گاهی دو پسوند تصغیر «-َ ک» و «ه» به هم اضافه می‌شوند و معنای تحقیر می‌دهند. برای مثال، کلمه‌های «زنکه» یا «مردکه» برای دشنام و توهین استفاده می‌شوند و اسم مصغر نیستند.
اسم مصغر با پسوند «ژه»
با اضافه کردن پسوند «ژه» یا «یژه» به اسم‌ها نیز می‌توانیم، اسم مصغر بسازیم. اما این پسوندها، شکل دیگری از همان پسوند «چه» هستند و امروزه در زبان معیار، کاربردی ندارد.
اسم مصغر با پسوند «له» و «وله»
با اضافه کردن پسوندهای «له» و «وله» به بعضی از اسم‌ها می‌توانیم آن‌ها را به حالت مصغر در بیاوریم اما این پسوندها نیز مانند پسوند قبلی، در فارسی امروز کاربرد ندارند.
کاربرد اسم مصغر در زبان فارسی
کاربرد اسم مصغر در زبان فارسی، تفاوتی با دیگر اسم‌ها ندارد. یعنی اسم‌های مصغر می‌توانند نقش‌های دستوری اسم را بپذیرند و در جایگاه‌های مختلفی در جمله‌ها، ایفای نقش کنند.
پیش از اینکه به بررسی نقش‌های اسم مصغر در جمله بپردازیم، پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، انواع نقش‌های دستوری زبان فارسی را به سادگی یاد بگیرید.
جدول نقش‌های دستوری اسم مصغر
در جدول زیر، برخی از اسم‌های مصغر را در نقش‌های اصلی اسم فارسی، قرار داده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل و ساده مفعول فارسی، از فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس استفاده کنید.
| نقش‌های دستوری اسم | مثال | نقش اسم مصغر |
| نقش نهادی | دخترک خوشحال بود. | دخترک: نهاد |
| نقش فاعلی | پسرو از مدرسه آمد. | پسرو: فاعل |
| نقش مفعولی | قالیچه را بیاور. | قالیچه: مفعول |
| نقش مسندی | آن چیزِ، زنگوله است. | زنگوله: مسند |
| نقش متمم | مادر از پسرک سؤالی پرسید. | پسرک: متمم |
| نقش منادا | ای روبهَک! بیا اینجا. | روبهک: منادا |
نمونه سؤال اسم مصغر
حالا که انواع اسم مصغر در زبان فارسی و کاربرد آن‌ها را یاد گرفتیم، می‌توانید با پاسخ به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را بررسی کنید. برای پاسخ، کافی است روی گزینه درستِ مورد نظرتان کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. هر پاسخ درست، یک امتیاز دارد که بعد از جواب دادن به همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.
۱. منظور از اسم مصغر فارسی، چیست؟
اسم مصغر، اسمی است که اسم‌های دیگر را صغیر یا کوچک می‌کند.
اسم مصغر، اسمی است که به اسم‌های بعد از خود، معنای کوچک‌شدگی می‌دهد.
اسم مصغر، اسمی است که در معنایش، مفهوم کوچکی و خُردی وجود دارد.
اسم مصغر، اسمی است که به اسم‌های قبل از خود، معنای کوچک‌شدگی می‌دهد.
۲. در کدام گزینه، اسم مصغر وجود ندارد؟
درختچه‌ها را ببین که چه بزرگ شده‌اند.
بوسه‌ای بر پیشانی مادرش زد.
داستان قالیچه سلیمان را شنیده‌ای؟
این درهای کوچک، برای تردد حیوانات است.
۳. در کدام گزینه، اسم مصغر وجود دارد؟
موشک‌های ساخت روسیه
کودک‌های رها شده در جنگ
کوچه‌های پر از آدم
پارچه‌های رنگارنگ
۴. ساختمان کدام‌یک از اسم‌های مصغر زیر، اشتباه نوشته شده است؟
سراچه: سرا + چه= اسم مشتق
حوضک: حوض + -َ ک= اسم جامد
عروسک‌سازی= عروس + -َ ک + ساز + ی= مشتق مرکب
پسرک: پسر + -َ ک= اسم مشتق
۵. ساختمان کدام‌یک از اسم‌های زیر، با بقیه آن‌ها تفاوت دارد؟
پَرَک
اتاقک
کودک
مردک
«-َ ک» در گزینه‌های اول و دوم و چهارم، پسوند تصغیر است و اسم‌ها را مشتق کرده است اما در کلمه «کودک» پسوندی وجود ندارد و ساختمان این کلمه، جامد و ساده است.
۶. کدام گزینه نادرست است؟
اسم‌های مصغر از لحاظ کاربرد، تفاوتی با دیگر اسم‌های فارسی ندارند.
اسم‌های مصغر را نمی‌توانیم در جایگاه اسم‌ها در جمله قرار بدهیم.
اسم‌های مصغر می‌توانند نقش‌های فاعلی و مفعولی را بپذیرند.
اسم‌های مصغر، قابل استفاده در نقش دستوری منادا هستند.
۷. در میان این اسم‌ها، چند اسم مصغر وجود دارد؟ «صورتک، جویَک، پشمک، باغچه، نمک»
۳ اسم مصغر: «صورتک»، «جویَک» و «باغچه»
۱ اسم مصغز: «باغچه»
۳ اسم مصغر: «صورتک»، «باغچه» و «نمک»
۲ اسم مصغر: «جویَک» و «باغچه»
۸. نقش دستوری اسم مصغر «داستانک» در عبارت «داستانکی تعریف کن تا بچه بخوابد.»، چیست؟
فاعل است.
مفعول است.
متمم است.
مسند است.
۹. کدام گزینه نادرست است؟
هرگاه پسوند «-َ ک» به یک اسم اضافه شود، اسم مصغر ساخته می‌شود.
تمام اسم‌های مصغر باید علاوه بر داشتن نشانه‌ای در انتهای ساختارشان، معنای کوچکی نیز داشته باشند.
اسم «درختچه» اسم مصغر است و معنای آن، درخت کوچک است.
اسم «کودک» اسم مصغر نیست.
۱۰. اسم «جویک» از چه اجزایی ساخته شده است و چه معنایی می‌دهد؟
این اسم تنها یک جزء دارد که همان «جویک» است.
این اسم از «جو» و «یک» ساخته شده است و معنای «یک جو» می‌دهد.
این اسم از «جو» و «-َ ک» ساخته شده است و معنای «جوی کوچک» می‌دهد.
این اسم از سه جزء «جو»، «یا» و «-َ ک» ساخته شده است و معنای «مانند جو» می‌دهد.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم اسم مصغر در زبان فارسی چیست و ساختمان آن، انواع مختلفش و کاربردهای آن را نیز با مثال بررسی کردیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آن‌ها، بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید.
