آمیب چیست؟ — به زبان ساده

آمیب‌ها جاندارانی ساده، فراموش‌شده اما بسیار خطرناک هستند، زیرا انواع زیادی از آن‌ها به صورت آزاد در محیط‌های مرطوب زندگی می‌کنند و عامل عفونت‌های کشنده‌ای در انسان هستند. در ادامه با کلیاتی در مورد آمیب آشنا می‌شوید.

آمیب چیست؟‌

«آمیب» (Amoeba) یک نوع پروتوزوآی تک‌سلولی است که با ایجاد پاهای کاذب حرکت می‌کند و زندگی انگلی دارد. پروتوزوآ جانداران یوکاریوت، تک‌سلولی و همچون جانوران، هتروتروف و متحرک هستند اما جزو پروتیست‌ها به شمار می‌آیند.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه ششم (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

ویژگی ها‎‌ی آمیب

خصوصیات ساختاری یک آمیب عبارتند از:

• مهمترین شاخصه آمیب، پاهای کاذب آن است که هم برای حرکت و هم برای تغذیه استفاده می‌شوند.
• سیتوپلاسم ژل مانند
• یک بخش باریک، بیرون از غشای سیتوپلاسمی
• یک لایه اکتوپلاسمیِ سفت‌تر در غشای پلاسمایی
• شبکه آندوپلاسمی دانه‌دار در مرکز سلول
• یک هسته دانه‌دار
• یک واکوئل‌ انقباضی ساده برای تنظیم فشار اسمزی درون سلول و نگهداری آب اضافی درون آن که در بیشتر گونه‌های انگلی و دریایی وجود ندارد.
• تولید مثل به روش تقسیم ساده دوتایی

تغذیه آمیب ها

با کمک پای کاذب خود می‌توانند از سایر پروتیست‌ها و باکتری‌ها تغذیه کنند. پای کاذب در اطراف شکار حلقه می‌زند و یک واکوئل ایجاد می‌کند. سپس آنزیم‌های هضم‌کننده به بیرون از سلول و درون این واکوئل ترشح می‌شوند. آمیب‌ها اکسیژن و آب را از تمام سطح غشای پلاسمایی خود جذب می‌کنند. مواد زائد نیز از طریق غشای سلولی به محیط انتشار می‌یابند.

تکثیر و تولید مثل آمیب

تصور بر این است که این جانداران، فاقد جنسیت هستند و با تقسیم میتوزی به دو آمیب مشابه تقسیم می‌شوند. امروزه برخی محققین معتقدند که نیاکان آمیب‌ها، تکثیر جنسی داشته‌اند. آمیب‌ها در شرایط سخت محیطی با تشکیل کیست و ترشح یک لایه محافظتی در اطراف خود، مصرف آب و غذا را به حداقل می‌رسانند و به حیات خود ادامه می‌دهند. پس از مساعد شدن مجدد شرایط، دیواره کیست از بین می‌رود و سلول دوباره فعال می‌شود.

محل زندگی آمیب

در انواع محیط‌ها مانند خاک، آب و به طور عمده روی گیاهان پوسیده یا جلبک‌های در حال تجزیه کف رودخانه‌ها و استخرهای آب، به وفور یافت می‌شوند. به دلیل تکثیر و حیات آسانی که دارند، در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی جهت مطالعه فرایندهایی مانند فاگوسیتوز (بیگانه‌خواری) و بررسی عملکرد سلول و غشای سلولی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

حرکت آمیب با پای کاذب

آمیب تک‌سلولی با کمک ایجاد پای کاذب قادر به حرکت است. پاهای کاذب، ناشی از گسترش یافتن میکروتوبول‌ها در سیتوپلاسم سلول به اطراف هستند. از حرکت سیتوپلاسم به اطراف، تعداد زیادی لوب کوچک و یک پای کاذب لوله‌ای (توبولار) در بخش قدامی سلول به وجود می‌آیند. حرکت یا تغذیه هر نوع سلولی با این مکانیسم، به عنوان حرکت آمیبی شناخته می‌شود، حتی اگر متعلق به موجودات پیچیده باشد. مثلا بعضی از گلبول‌های سفید خون به نام ماکروفاژها، با همین مکانیسم، میکروب‌ها و ذرات بیگانه را می‌بلعند.

آمیب های آزادزی

گونه‌های آزادزی در طبیعت، خاک و آب زندگی می‌کنند. دو گونه آزادزی که از نظر زیستی و پزشکی اهمیت دارند، «آکانتاموبا» (Acanthamoeba) و «ناگلریا» (Naegleria) هستند. این گونه‌ها جزو انگل‌های بیماری‌زا در برخی از مهره‌داران از جمله انسان، شناخته می‌شوند.

آمیب روده ای

برخی از این جانداران، عفونت‌های غیر بیماری‌زا در روده ایجاد می‌کنند. در واقع این گونه‌ها اگرچه زندگی انگلی در روده انسان دارند، هیچ آسیب یا علائمی به وجود نمی‌آورند. اما بعضی از آمیب‌های روده‌ای، موجب عفونتی به نام «آمبیازیس» (Amebiasis) می‌شوند و در کشورهای در حال توسعه با بهداشت ضعیف، شایع هستند. علائم عفونت خفیف آمیبی، انقباضات شکمی و درد معده است اما انواع خطرناک‌تر باعث اسهال خونی می‌شوند.

فیلم آموزش انگل شناسی ۲ – تک یاخته و حشره در فرادرس

کلیک کنید

آمیب های بیماری زا

حداقل ۶ گونه از آمیب‌ها انگل دستگاه گوارش انسان محسوب می‌شوند که پروتئوس و هیستولیتیکا از انواع شایع و بیماری‌زا هستند و معمولا باعث واکنش شدید سیستم ایمنی انسان می‌شوند و در لوله گوارش التهاب ایجاد می‌کنند. در ادامه به برخی از آمیب‌های بیماری‌زا اشاره کرده‌ایم.

نگلریا یا آمیب مغزخوار

«نگلریا» (Naegleria)، از خطرناک‌ترین انواع آمیب است که با ورود به دستگاه عصبی انسان، شروع به تخریب و از بین بردن سلول‌های عصبی می‌کند و به خصوص در کودکان، ۹۰٪ موارد موجب مرگ می‌شود. شنا در آب آلوده یا رطوبت هوا، از راه‌های شایع انتقال نگلریا هستند. این عفونت عصبی، بسیار سریع اتفاق می‌افتد و گسترش می‌یابد. نگلریاهای تکثیر شده در سیستم عصبی، همراه با مرگ میزبان از بین می‌روند.

علائم عفونت با نگلریا، دو هفته پس از ورود آن به بدن ایجاد می‌شوند و شامل موارد زیر هستند:

• تغییر در حس بویایی یا چشایی
• تب
• سردرد ناگهانی و شدید
• انقباض و خشکی گردن
• حساسیت به نور
• گیجی
• تهوع یا استفراغ
• از دست دادن تعادل
• بی‌خوابی
• تشنج
• توهم

این علائم گاهی به سرعت پیشرفت می‌کنند و طی یک هفته باعث مرگ فرد مبتلا می‌شوند.

آمیب انتاموبا هیستولیتیکا

«انتاموبا هیستولیتیکا» (Entamoeba Histolytica) عامل ایجاد آمبیازیس یا عفونت آمیبی در انسان است. هیستولیتیکا به دیواره‌ کولن (روده بزرگ)، حمله می‌کند و باعث التهاب روده یا «کولیتیس» (Colitis) می‌شود که علائم آن اسهال و خونریزی روده هستند. راه‌های انتقال هیستولیتیکا عبارتند از:

• مصرف غذا یا آب آلوده به مدفوع انسانی
• کودهای انسانی آلوده
• انتقال از فرد به فرد

در مواردی، هیستولیتیکا به سایر بافت‌های بدن حمله می‌کند و باعث ایجاد آبسه کبدی می‌شود که با علائم زیر همراه است:

• تب
• تهوع
• استفراغ
• درد در قسمت بالا و سمت راست شکم
• کاهش وزن
• التهاب کبد و بزرگ شدن آن

آمیبیازیس یا اسهال خونی

آمبیازیس، عفونت روده‌ای ناشی از برخی گونه‌های آمیب هیستولیتیکا بوده و علائم آن شامل موارد زیر است:

• تب
• مدفوع خونی که اغلب به صورت اسهال است.
• درد و انقباضات شدید معده

در موارد شدید و نادر، آمیب می‌تواند وارد بخش‌های دیگر بدن مانند مغز و ریه‌ها ‌شود. مصرف آب تصفیه شده یا جوشیده، پرهیز از خوردن میوه و سبزیجات خام و شسته نشده یا لبنیات غیر پاستوریزه، روش‌های پیشگیری از ابتلا به اسهال خونی ناشی از آمیب، در مناطق آلوده هستند.

از ریسک‌فاکتورهایی که کشندگی آمبیازیس را افزایش می‌دهند، به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

• مصرف الکل
• ابتلا به سرطان
• سوء تغذیه
• سن، در کودکان و سالمندان خطر بیشتری دارد.
• بارداری
• استفاده از کورتیکواستروئیدها
• ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی
• مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی

قرص بتاهیستین در درمان اسهال آمیبی

«بتاهیستین» (Betahistine) یکی از داروهای رایج در درمان عفونت‌های ناشی از آمیب است که با اثر ضد التهابی، مانع از بین رفتن بافت سلولی بدن می‌شود.

آمیب پروتئوس

مشهورترین گونه آمیبی بوده که طول آن بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ میکرومتر است. هر «آمیب پروتئوس» (proteus Amoeba)، یک هسته و یک واکوئل انقباضی ساده دارد که باعث حفظ فشار اُسمزی درون سلول می‌شود. چرخه سلولی پروتئوس گاهی یک سال یا بیشتر طول می‌کشد.

آمیب آکانتاموبا

ورود «آکانتاموبا» (Acanthamoeba) به چشم که عامل آن معمولا آلودگی لنزهای تماسی است، باعث ایجاد یک بیماری نادر اما خطرناک به نام آکانتاموبا کراتوزیتیس یا «AK» می‌شود. آکانتاموبا وارد بخش شفاف چشم یعنی قرنیه می‌شود و در صورت پیشرفت عفونت، به کاهش بینایی و در نهایت کوری می‌انجامد. سالانه ۱/۲ الی ۳ میلیون نفر در جهان به کراتوزیس آکانتاموبا مبتلا می‌شوند. درمان این عفونت بسیار مشکل است اما کنترل به موقع آن می‌تواند از کوری جلوگیری کند. مصرف داروهای ضدعفونی کننده و در مراحل پیشرفته بیماری، جراحی از جمله روش‌های درمانی هستند.