آرایه واژه آرایی یا تکرار چیست؟ – به زبان ساده با مثال + تفاوت با واج آرایی‌

آرایه واژه آرایی یا همان آرایه تکرار، به معنای چندین به کار بردن یک واژه با ظاهر و معنای یکسان در بیت یا جمله است. شاعران و نویسندگان با این آرایه، ارزش موسیقایی شعر خود را افزایش می‌دهند و بر زیبایی ظاهری آن می‌افزایند. برای مثال «مولانا» در بیت «تا قهر را بر هم زند آن لطف اندر لطف تو / تا صلح گیرد هر طرف تا محو گردد جنگ‌ها» با تکرار واژه‌های «تا» و «لطف»، واژه آرایی کرده است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم آرایه واژه آرایی چیست و آن را با مثال بررسی می‌کنیم. همچنین تفاوت واج آرایی و واژه آرایی را نیز توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را محک بزنید.

آرایه واژه آرایی چیست؟

اگر شاعر یا نویسنده، یک واژه را با ظاهر و معنای یکسان در کلام خود بیش از یک بار بیاورد، آرایه واژه آرایی یا آرایه «تکرار» را ساخته است. برای مثال در بیت «از سرو گویم یا چمن از لاله گویم یا سمن / از شمع گویم یا لگن یا رقص گل پیش صبا» از «مولانا» شاعر با تکرار واژه‌‌های «از»، «گویم» و «یا» آرایه واژه‌ آرایی را ساخته است. البته واژه آرایی با واج آرایی و جناس تام تفاوت دارد که این تفاوت‌ها را در همین مطلب و با مثال بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه واژه آرایی و تفاوت آن با واج ‌آرایی فیلم آموزش فارسی هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

کاربرد واژه آرایی

تکرار یک واژه در یک شعر یا جمله باعث ایجاد آهنگی خوش و افزایش موسیقی کلام می‌شود و شاعران و نویسندگان نیز به همین دلیل از این آرایه استفاده می‌کنند. به همین دلیل آرایه واژه آرایی یا تکرار را از بدایع لفظی می‌دانیم.

تفاوت واژه آرایی و تکرار

واژه آرایی و تکرار با همدیگر تفاوتی ندارند و هر دو یک آرایه هستند.

تشخیص آرایه واژه آرایی

برای اینکه آرایه واژه آرایی یا تکرار را تشخیص دهیم باید ابتدا حداقل دو واژه با ظاهر و تلفظ یکسان را پیدا کنیم و سپس از یکسان بودن معنای آن واژه‌ها با یکدیگر مطمئن شویم. در ادامه همن بخش، تشخیص این آرایه را با مثال بررسی کرده‌ایم.

مثال

در بیت زیر دو واژه «را» و «روان» تکرار شده‌اند. برای آنکه بدانیم تکرار آن‌ها به معنای وجود آرایه واژه آرایی است یا خیر، باید مراحل فهرست پس از کادر را طی کنیم.

• واژه «را»: بررسی یکسان بودن تلفظ (یکسان است.) / بررسی یکسان بودن معنا (هر دو «را» مفعولی و دارای معنای یکسان هستند.) = آرایه واژه آرایی
• واژه «روان»: بررسی یکسان بودن تلفظ (یکسان است: رَوانْ) / بررسی یکسان بودن معنا (یکسان نیست: روان اول: رونده / روان دوم: روح) = عدم وجود آرایه واژه آرایی

آرایه واژه آرایی با مثال

در این بخش آرایه واژه آرایی را در چندین مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم در فراردس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال اول آرایه واژه آرایی

در کادر زیر مثالی از آرایه واژه آرایی آورده‌ایم. مولانا در این بیت، با تکرار واژه‌های «از»، «تو» و «می‌شود» بر موسیقی شعر خود افزوده است.

مثال دوم برای واژه آرایی

حافظ در بیت زیر با تکرار واژه «دوست» ارزش موسیقایی شعر خود را افزایش داده است.

مثال سوم واژه آرایی

صائب در بیت زیر واژه «ساحل» را با معنای یکسان تکرار کرده است و به این ترتیب، آرایه واژه آرایی را ساخته است.

مثال چهارم واژه آرایی

در بیت زیر از حافظ، واژه «است» و واژه «من» تکرار شده است.

یادگیری آرایه های ادبی با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه واژه آرایی چیست و مثال های زیادی از آن را بررسی کردیم. در زبان فارسی آرایه های بسیاری وجود دارند که شاعران و نویسندگان برای افزایش زیبایی ظاهری یا معنایی کلام خود از آن‌ها استفاده می‌کنند. گاهی این آرایه‌های ادبی به دلیل شباهت‌ با یکدیگر، قابل تشخیص و تفکیک از یکدیگر نیستند. برای مثال ممکن است در تشخیص همین آرایه واژه آرایی از آرایه واج آرایی و آرایه جناس همسان دچار اشتباه شویم اما اگر هرکدام از این آرایه‌ها را به درستی و به زبان ساده یاد بگیریم، تشخیص آن‌ها از یکدیگر، بسیار آسان است. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری آرایه‌ها مفید هستند.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی هشتم در فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم در فرادرس
• فیلم آموزش رایگان جناس و روش‌های تشخیص آن در فرادرس
• فیلم آموزش رایگان واج آرایی همراه با روش ‌های تشخیص آن در فرادرس
• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی به زبان ساده در فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس

همچنین برای یادگیری همه مباحث ادبیات فارسی و شناخت تمام آرایه‌های ادبی، پیشنهاد می‌کنیم از مجوعه فیلم‌های آموزشی زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های ‌آموزش آرایه‌های ادبی فارسی در فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس

واج آرایی و واژه آرایی چیست؟

آرایه واج آرایی هم نوعی تکرار دارد اما در «واج‌آرایی» کل یک واژه تکرار نمی‌شود بلکه صامت یا مصوت‌هایی مشترک درون واژه‌هایی متفاوت، تکرار می‌شوند و موسیقی شعر را افزایش می‌دهند. برای درک بهتر آرایه واج آرایی و درک تفاوت واج آرایی و واژه آرایی به مثال هایی که در ادامه همین بخش آورده‌ایم، توجه کنید.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تفاوت واج آرایی و واژه آرایی فیلم آموزش علوم و فنون دهم انسانی همراه با حل سؤالات کنکور در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

واج آرایی با مثال

واج آرایی آرایه تکرار مصوت‌ها یا صامت‌ها است. منظور از صامت، همه حروف الفبا و منظور از مصوت، «-َ، -ِ، -ُ، آ، ا، ای» است. هرکدام از حروف الفبا یا مصوت‌های کوتاه و بلند که بیش از سه بار در یک بیت یا جمله به کار رفته‌ باشند، آرایه واج آرایی را می‌سازند. در واقع هم در واج آرایی هم در واژه آرایی تکرار وجود دارد. به مثال‌های ادامه مطلب توجه کنید.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه واج آرایی را توضیح داده‌ایم و آن را با مثال‌های متنوعی بررسی کرده‌ایم.

تفاوت واج و واژه

تفاوت واج و واژه این است که واژه یک واحد معنادار در زبان است که معنا و کاربرد مستقل دارد اما واج، کوچکترین واحد آوایی زبان است که به تنهایی کاربرد یا معنایی ندارد و با ترکیب با واج‌های دیگر می‌تواند به یک واژه تبدیل شود. برای مثال اسم «بهار»، فعل «می‌گفتند»، حرف «را»، قید «به‌خوبی» و... واژه هستند اما فعل «می‌گفتند» از این واج‌ها تشکیل شده است: «صامت «م» + مصوت بلند «ای» + صامت «گ» + مصوت کوتاه «-ُ» + صامت «ف» + صامت «ت» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ن» + صامت «د»».

نکته مهم درباره واج آرایی این است که در این آرایه فقط تلفظ حروف مهم است نه شکل نوشتاری آن‌ها. برای درک بهتر این موضوع به جدول زیر توجه کنید.

مثال تفاوت واج و واژه

در کادر زیر یک بیت آورده‌ایم و سپس واژه‌ها و واج‌های آن را مشخص کرده‌ایم تا تفاوت این دو واحد زبانی با یکدیگر را بهتر درک کنید.

در سمت راست جدول زیر، واژه‌های موجود در این بیت را آورده‌ایم و در مقابل آن، واج‌های هر واژه را مشخص کرده‌ایم.

مثال اول واج آرایی

در کادر زیر نمونه‌ای از واج آرایی را مشاهده می‌کنید. شاعر در این بیت، با تکرار صامت «ش» و صامت «د» و صامت «ر» زیبایی آهنگ سخن خود را افزایش داده است اما همانطور که مشاهده می‌کنید هیچ‌کدام از این‌ها یک واژه نیستند بلکه یک واج هستند.

• تکرار صامت ش: خوشخوان / بشارت / عشق / شب‌ها / خوش
• تکرار صامت د: باد / کاندر / دوست / بیداران
• تکرار صامت ر: مرغ / را / کاندر / راه / را / بیداران

نکته: در همین بیت، واژه «را» در مصراع اول و دوم تکرار شده و آرایه واژه آرایی را ساخته است.

مثال دوم واج آرایی

در بیت زیر، هم واج آرایی و هم واژه آرایی وجود دارد. در فهرست پس از کادر، این دو آرایه را توضیح داده‌ایم.

• واژه آرایی: وی / در / تو
• واج آرایی: مصوت کوتاه «-ِ» / صامت «ه» / صامت «ر» / صامت «د»

تفاوت جناس تام و واژه آرایی چیست؟

در آرایه جناس تام نیز واژه‌هایی با ظاهر یکسان تکرار می‌شوند اما تفاوت آن با آرایه تکرار در این است که در جناس تام، واژه‌های تکراری، معنای متفاوتی دارند. برای درک بهتر تفاوت این دو آرایه، به مثال‌های زیر توجه کنید. پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش رایگان جناس و روش‌های تشخیص آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک این اموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

تشخیص واژه آرایی و جناس تام

در واژه آرایی، واژه‌های تکراری باید ظاهر یسکان، تلفظ یکسان و معنای یکسان داشته باشند اما در جناس همسان، واژه‌های تکراری باید ظاهر و تلفظ یکسان اما معنای متفاوت داشته باشند.

مثال

در بیت زیر، شاعر واژه «باز» را تکرار کرده است اما این واژه در هر مصراع معنایی متفاوت با مصراع دیگر دارد و به همین دلیل نمی‌توانیم آن را آرایه واژه آرایی بدانیم. معنای واژه «باز» در مصراع اول، پرنده باز و در مصراع دوم، گشوده است.

مثال

شاعر در بیت زیر، واژه‌های «چنگ» و «شست» را تکرار کرده است اما برای اینکه بدانیم آرایه واژه آرایی است یا جناس تام، باید معنای آن‌ها را بررسی کنیم.

• چنگ اول: ناخن
• چنگ دوم: ساز چنگ
• شست اول: انگشت شست
• چنگ سوم: ساز چنگ
• شست دوم: نشست

با توجه به این معانی، فقط «چنگ» دوم و «چنگ» سوم، آرایه واژه آرایی را ساخته‌اند و تکرار «چنگ» اول و دوم و تکرار «شست» جناس همسان را ساخته‌اند.

انوع واژه ها در آرایه واژه آرایی

تا اینجا یاد گرفتیم آرایه واژه آرایی چیست و در این بخش با انواع واژه‌های سازنده این آرایه آشنا می‌شویم. با تکرار واژه‌های مختلفی مانند اسم، صفت، فعل، ضمیر، حرف، قید و... می‌توانیم آرایه واژه‌ آرایی بسازیم بنابراین طبقه دستوری واژه در این آرایه اهمیتی ندارد و تفاوتی ایجاد نمی‌کند. با مشاهده مثال‌های زیر این موضوع را بهتر درک می‌کنید.

مثال تکرار ضمیر

واژه تکراری در بیت زیر، ضمیر «من» است.

مثال تکرار اسم

شاعر در بیت زیر، با تکرار اسم «شیشه» آرایه واژه‌آرایی ساخته است. البته در این بیت، عبارت «بر سنگ ما» نیز تکرار شده و آرایه واژه‌ آرایی را ساخته که خود این عبارت از «حرف (بر) + اسم (سنگ) + ضمیر (ما)» ساخته شده است.

مثال تکرار قید

در بیت زیر، شاعر با تکرار قید «همه»، آرایه واژه‌ آرایی را ساخته است. حرف «بر» نیز دیگر واژه آرایی موجود در این بیت است.

مثال تکرار فعل

مولانا در بیت زیر، فعل امر «بین» را چهار بار تکرار کرده و با آن، آرایه واژه‌ آرایی ساخته است. دیگر واژه‌های سازنده آرایه واژه آرایی در این بیت، «آن» و «وان (و آن)» هستند.

سؤالات متداول آرایه واژه آرایی

تا اینجا دانستیم آرایه واژه آرایی چیست و در این بخش به سؤالات متداول در این زمینه پاسخ می‌دهیم تا ابهامی درباره آرایه واژه آرایی یا تکرار در ذهن شما باقی نماند.

نام دیگر آرایه واژه آرایی چیست؟

نام دیگر واژه آرایی، تکرار است. در واقع آرایه واژه آرایی همان آرایه تکرار است.

تمرین واژه آرایی

تا اینجا دانستیم آرایه واژه آرایی چیست و در این بخش با چند سؤال تشریحی میزان یادگیری خود از آرایه واژه‌آرایی را بررسی می‌کنیم. برای انجام این تمرین، ابتدا سعی کنید با دانش خود به پاسخ خواسته شده در هر سؤال برسید و سپس با کلیک بر گزینه «جواب» پاسخ درست را مشاهده کنید.

نمونه سؤال آرایه واژه آرایی

حال که یاد گرفتیم آرایه واژه آرایی چیست و آن را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. این تمرین یک آزمون متشکل از ده پرسش چهارگزینه‌ای است که برای پاسخ دادن به سؤال‌های آن کافی است گزینه درست موردنظر خود در هر سؤال را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس گزینه «مشاهده گزینه صحیح» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به پرسش‌های تشریحی نیز انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.

جمع بندی آرایه واژه آرایی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه واژه آرایی چیست و مثال های زیادی از آرایه واژه آرایی یا همان آرایه تکرار را بررسی کردیم. همچنین به بررسی تفاوت واج آرایی و واژه آرایی پرداختیم و آرایه واج آرایی را نیز با مثال های متنوع معرفی کردیم. در پایان مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طراحی کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود از این مبحث را بسنجید و آن را افزایش دهید.