ویرگول چیست؟ + کاربرد و نحوه استفاده از علامت ویرگول

کاربرد ویرگول نه‌تنها در زبان فارسی، که در تمام زبان‌ها اهمیت زیادی دارد و با دشواری‌های فراوانی مواجه است. ویرگول، که به آن «کاما» نیز گفته می‌شود، یکی از علائم ویرایشی است که به صورت «،» در نوشتار فارسی به کار می‌رود. بیشترین کاربرد آن برای مکث در جمله است، به همین دلیل، به آن «درنگ» نیز می‌گویند. در این آموزش قصد داریم بدانیم ویرگول چیست و با انواع کاربردهای آن در جمله آشنا شویم. همچنین نیم‌نگاهی به سایر نشانه‌های سجاوندی خواهیم داشت.

ویرگول چیست ؟

نوشتن جمله‌ها در کنار یکدیگر، نمی‌تواند معنای کاملی را منتقل کند. هر جمله اجزایی دارد که گاهی لازم است برای درک بهتر و انتقال مفهوم به مخاطب، به‌کمک علامت‌های خاصی از هم جدا شود. این علامت‌ها را در زبان فارسی، علائم نگارشی یا نشانه‌های سجاوندی می‌گوییم.

نشانه‌های سجاوندی، نه‌تنها در انتقال مفهوم، که در انتقال عواطف و احساسات نویسنده به مخاطب نیز به ما کمک می‌کنند. بیشتر اساتید زبان فارسی، تفاوت اصلی زبان نوشتار و محاوره را در همین نشانه‌ها می‌دانند، چراکه در گفت‌وگو، شخص گوینده می‌تواند با استفاده از زبان بدن و حالت‌های چهره، احساساتی مانند خوشحالی، ناراحتی، خشم، تعجب و غیره را به مخاطب منتقل کند. درحالی‌که زبان نوشتار فاقد این ویژگی‌هاست.

اما به‌لطف نشانه‌های نگارشی، می‌توان جمله‌ها را ویرایش کرد و تا حدی آن‌ها را به ویژگی‌های زبان محاوره نزدیک کرد. این کار جزو وظایف خطیر ویراستار محسوب می‌شود که در آموزش‌های قبلی «مجله فرادرس» و در مبحث اصول ویراستاری به آن اشاره کردیم.

علائم سجاوندی در زبان فارسی تنوع زیادی دارند و برای هر یک از آن‌ها کاربردهای مختلفی تعریف شده است. برای مثال، در انتهای جمله خبری از علامت نقطه «.» استفاده می‌کنیم و برای جملات پرسشی از علامت سؤال «؟» کمک می‌گیریم.

کاربردهای هر یک از نشانه‌های نگارشی متفاوت است. یکی از آ‌ن‌ها ویرگول است. ویرگول کلمه‌ای فرانسوی است که در زبان انگلیسی به آن «Comma» گفته می‌شود. کاما نیز در زبان فارسی به کار می‌رود. نقش اصلی ویرگول در جمله، برای ایجاد مکث یا وقفه است.

ویرگول به‌طور کلی، نشانه فاصله و مکث بین دو کلمه یا دو بخش از جمله است، اما گاهی این برداشت ممکن است به استفاده نادرست از ویرگول منجر شود. برخی معتقدند چنین تعریفی از ویرگول باعث می‌شود که هر جا درنگی در جمله وجود دارد، می‌توان در آنجا ویرگول گذاشت. اما واقعیت این است که هر درنگ کوتاهی را نمی‌توانیم به ویرگول تبدیل کنیم. به عبارت ساده‌تر، هر درنگی نشانه ویرگول نیست.

ازطرفی، درنگ امری کاملاً سلیقه‌ای است و تحت تأثیر عوامل مختلفی نظیر حالات روحی فرد و وضعیت جسمانی او قرار دارد. بنابراین، صرفاً با استناد به این‌که هر جا در گفتار مکثی وجود دارد، باید از ویرگول استفاده کنیم، تعبیر چندان درستی نیست.

اهمیت ویرگول در نگارش فارسی

نقطه‌گذاری یا نشانه‌گذاری در زبان فارسی اهمیت زیادی دارد. برای درک این اهمیت، کافی است متنی را انتخاب کنید و همه علائم نگارشی آن را حذف کنید. خواهید دید که خواندن و درک آن چقدر دشوار خواهد شد. به مثال زیر دقت کنید.

در مثال فوق، به کار نبردن ویرگول باعث بدفهمی و ابهام شده است. درواقع معلوم نیست چند نفر گل زده‌اند. اما به‌کمک ویرگول می‌توانیم ابهام‌زدایی کنیم. جمله فوق، در دو حالت زیر، معانی کاملاً متفاوتی دارد:

بنابراین، نباید کاربرد ویرگول را به‌عنوان یکی از نشانه‌های نگارشی نادیده گرفت، چراکه ممکن است معنی جمله را تغییر دهد.

کاربرد ویرگول در دستور زبان فارسی

به‌طور کلی، کاربرد ویرگول را می‌توان از چهار جهت بررسی کرد:

• از جهت تاریخی
• از جهت زبان‌شناسی
• از جهت فلسفی
• از جهت دستور زبان

در این آموزش، صرفاً به بررسی کاربرد ویرگول از جنبه دستور زبان خواهیم پرداخت و به قواعد ویرگول‌گذاری اشاره خواهیم کرد. ویرگول یکی از نشانه‌هایی است که میان جمله‌ها گذاشته می‌شود. برخی از نشانه‌ها را در انتهای جمله می‌بینیم، مانند نقطه. اما از ویرگول یا نقطه‌ویرگول معمولاً برای جدا کردن بندهای جمله‌های مرکب، یعنی جمله‌های هم‌پایه استفاده می‌شود.

کاربردهای ویرگول را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• مهم‌ترین کاربرد ویرگول برای جدا کردن اعضای هم‌پایه جمله است، مشروط بر این‌که حروفی مانند «و»، «یا»، «هم... هم»، «یا... یا» و «نه... نه» بین آن‌ها نباشد. جمله‌های زیر به ویرگول نیاز ندارند:

• اگر در جمله‌ای چند عضو هم‌پایه کنار هم باشند، می‌توانیم آن‌ها را با ویرگول از هم جدا کنیم، مانند مثال زیر:

فردوسی، حافظ، سعدی، خیام و مولوی پنج شاعر بزرگ ایران هستند.

در مثال فوق می‌توانیم بین اعضای جمله «و» بگذاریم، بی‌آنکه تغییری در معنی جمله ایجاد شود. برای جدا کردن صفات در جمله نیز همین روش را به کار می‌بریم. در جمله زیر، می‌توانیم از ویرگول استفاده کنیم، زیرا اگر بین صفت‌ها حرف «و» قرار دهیم، معنی جمله تغییر نمی‌کند.

• میان عبارت‌ها یا جمله‌های غیرمستقل که در کل جمله کاملی را تشکیل می‌دهند:

• پس از نقش منادا:

• پیش و پس از بدل:

• در جمله‌ها، هر گاه چند کلمه نقش یکسان و اسناد واحدی داشته باشند، بین آن‌ها ویرگول می‌گذاریم و فقط قبل از کلمه آخر، از حرف «و» استفاده می‌کنیم:

• بین دو کلمه که ممکن است با کسره اضافه خوانده شود و معنی تغییر کند:

• در جمله‌ها، به‌جای مکث کوتاه و نیز برای جدا کردن توضیحات کوتاه در آدرس، عناوین افراد و مشخصات یک کتاب:

• قبل و بعد از قید:

• بین جمله پایه و پیرو:

• در بندهای هم‌پایه، به‌جای تکرار حرف «و»:

• در مواردی که هنگام خواندن جمله، احساس می‌کنیم باید مکث کوتاهی داشته باشیم تا مفهوم آن را بهتر درک کنیم و باعث رفع ابهام از جمله شود:

• برای جدا کردن رقم‌های فارسی بالا:

• برای خطاب کردن مستقیم. اگر در ابتدا یا انتهای جمله بخواهیم شخصی را به‌طور مستقیم خطاب کنیم، با یک ویرگول آن را جدا می‌کنیم:

• بعد از کلمه ندا یا تعجب:

کاربرد نادرست ویرگول

همان‌طور که در ابتدای مقاله گفته شد، هر جا که در لحن گوینده و به‌طور کلی در گفتار مکثی وجود داشته باشد، نمی‌توانیم از ویرگول کمک بگیریم. مهم‌ترین کاربرد ویرگول، تقسیم‌بندی نحوی جمله است، به‌گونه‌ای که خواننده معنای جمله و منظور نویسنده را بهتر درک کند.

جمله در حالت کلی به دو بخش نهاد و گزاره تقسیم می‌شود. بر این اساس می‌توانیم یکی از کاربردهای نادرست ویرگول را توضیح دهیم؛ بین نهاد و گزاره نباید ویرگول گذاشت. در مثال زیر، «خیام» نهاد است و نباید آن را با ویرگول از گزاره جدا کرد. بنابراین، جمله اول نادرست و جمله دوم درست است.

یکی دیگر از کاربردهای نادرست ویرگول، در جمله‌های ساده است. در این حالت، نباید بین فعل و اعضای جمله ویرگول گذاشت. به عبارت دیگر، اگر دو جزء از نظر نحوی متفاوت باشند، برای مثال یکی فاعل و دیگری متمم باشد، نباید آن‌ها را با ویرگول از هم جدا کنیم. برای مثال، در جمله زیر، کاربرد ویرگول نادرست است.

ویرگول زوج

ویرگول زوج را زمانی به کار می‌بریم که عبارتی به‌عنوان یک جمله غیرضروری درون جمله‌واره مستقل بیاید. همچنین برای جدا کردن کلمه یا عبارتی که درون جمله آمده باشد می‌توانیم از آن کمک بگیریم. چون قبل و بعد از آن کلمه یا عبارت ویرگول می‌گذاریم، به آن ویرگول زوج گفته می‌شود. بنابراین، کاربرد ویرگول زوج را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• در برخی از جمله‌ها، یک جمله فرعی قرار می‌گیرد که ضرورت آن صرفاً برای دادن اطلاعات بیشتر است. اگر این جمله فرعی به صورت جمله‌ای معترضه آمده باشد، باید با ویرگول آن را جدا کرد. در این حالت، قبل و بعد از جمله فرعی از ویرگول زوج استفاده می‌کنیم:

• در برخی موارد، بین دو کلمه، ویرگول زوج می‌آید تا از ابهام در معنی جمله جلوگیری شود:

در مثال فوق، گذاشتن ویرگول زوج بین کلمه «برادرم» این مفهوم را می‌رساند که دو نفر به مدرسه رفتند، پویا که برادر گوینده است و آرمان. اما اگر بعد از «برادرم» ویرگول نگذاریم، ممکن است برداشت دیگری از جمله داشته باشیم. در جمله زیر، مقصود گوینده این است که سه نفر به مدرسه رفتند، پویا، برادر گوینده و آرمان.

• یکی دیگر از کاربردهای ویرگول زوج، زمانی است که می‌خواهیم شخصی را خطاب کنیم، اما درون جمله به او اشاره می‌کنیم، مانند مثال زیر:

کامای آکسفورد

در زبان انگلیسی، نوعی کاما وجود دارد که به آن کامای آکسفورد گفته می‌شود. این نشانه را معمولاً قبل از حرف ربط و در فهرستی از سه یا چند کلمه می‌گذاریم. وقتی در حال نوشتن فهرستی از اسامی هستیم، برای جدا کردن هر یک از آیتم‌ها، از ویرگول کمک می‌گیریم. اما کامای آکسفورد را همیشه قبل از «and» می‌آوریم که برای آخرین کلمه در فهرست به کار می‌رود. به مثال انگلیسی زیر دقت کنید.

همان‌طور که در مثال انگلیسی مشاهده می‌کنید، قبل از «and» از کامای آکسفورد استفاده شده است. اما در ترجمه فارسی، قبل از «و» ویرگول نمی‌گذاریم. البته در برخی از رمان‌های فارسی می‌بینیم که از کامای آکسفورد استفاده می‌شود. این روش اشتباه نیست، اما بهتر است که از آن استفاده نکنیم.

سایر نشانه‌های سجاوندی

همان‌طور که در ابتدای مطلب اشاره شد، ویرگول یکی از نشانه‌های سجاوندی است. در زبان فارسی، نشانه‌های سجاوندی به چند دسته مختلف تقسیم می‌شوند که کاربردهای مختلفی دارند. در جدول زیر می‌توانید انواع نشانه‌های نگارشی را مشاهده کنید.

در ادامه این مطلب، به هر یک از این علائم نگارشی اشاره مختصری خواهیم داشت.

نقطه

نقطه یکی از نشانه‌های نگارشی مهم است که به صورت «.» در انتهای جمله گذاشته می‌شود تا آن را از جمله بعدی جدا کند. کاربرد نقطه را می‌توان در دو مورد زیر خلاصه کرد.

• در پایان جمله‌های خبری و امری:

• پس از هر حرفی که به صورت نشانه اختصاری به کار رفته باشد:

دونقطه

دونقطه با علامت «:» شناخته شده است و در نقل‌قول‌ها کاربرد زیادی دارد. موارد استفاده از دونقطه در زبان فارسی را در سه مورد زیر خلاصه کرده‌ایم.

• پیش از نقل‌قول:

• وقتی بخواهیم موضوعی را توضیح دهیم و اجزای آن‌ را توصیف کنیم، دونقطه می‌گذاریم و پس از آن، اجزای جمله را می‌آوریم:

• برای بیان معنی کلمه:

علامت سؤال

علامت سؤال به صورت «؟» مشخص می‌شود و در انتهای جملات پرسشی می‌آید. مهم‌ترین کاربردهای علامت سؤال عبارت‌اند از:

• در پایان جمله‌های پرسشی:

• در پایان جمله‌های پرسشی منفی:

• برای نشان دادن تردید یا استهزا:

علامت تعجب

از علامت تعجب برای بیان حالات عاطفی مانند تعجب استفاده می‌شود. علامت آن «!» است و کاربردهای آن را می‌توان در دو مورد زیر خلاصه کرد:

• در پایان جمله‌ای تعجبی، تأکیدی و عاطفی:

• پس از اصوات (شبه‌جمله‌ها):

گیومه

گیومه به صورت « » نوشته می‌شود و بیشترین کاربرد آن برای بیان نقل‌قول است. کاربردهای گیومه به صورت زیر است:

• اگر سخنی را عیناً از کسی یا مأخذی نقل‌قول کنیم، آن را داخل گیومه می‌گذاریم:

• در جمله، عنوان آثار هنری، مقاله، کتاب یا بخشی از کتاب را داخل گیومه می‌‌گذارند. همچنین اگر بخواهند اصطلاح یا کلمه‌ای را به دلیل خاصی مشخص کنند تا نظر خواننده به آن جلب شود، آن را داخل گیومه قرار می‌دهند:

نقطه ویرگول

نقطه‌ویرگول به صورت «؛» مشخصی می‌شود و کاربرد آن را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• برای جدا کردن جمله‌هایی که از جهت مفهوم، مستقل به نظر می‌رسند، اما در یک عبارت طولانی به یکدیگر وابسته‌اند.
• اگر در وسط عبارتی از کلمه‌های «فرضاً»، «مثلاً» یا «یعنی» استفاده کنیم و سپس توضیح بدهیم، پیش از آن کلمه، نقطه‌ویرگول می‌آوریم و پس از آن‌ ویرگول می‌گذاریم:

خط فاصله

خط فاصله به صورت «-» در جمله مشخص می‌شود و کاربردهای آن را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• اگر نوشته‌ای به صورت گفت‌وگو یا پرسش و پاسخ باشد، برای بار اول، نام هر شخصیت نوشته می‌شود و از بار دوم به بعد، به‌جای نام آن‌ها، از خط فاصله کمک می‌گیریم:

• اگر دو کلمه با هم، دو جنبه‌ مختلف از یک منظور را نشان دهند:

• در بیان مسیر و جهت، به‌جای «به» و «تا»:

• در دو طرف جمله معترضه و توضیحی:

سه‌نقطه

سه‌نقطه به صورت «...» نمایش داده می‌شود و کاربردهای آن را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• برای نشان دادن جمله یا کلمه‌ای محذوف در وسط کلام:

• اگر از ادامه کلام منصرف شویم یا نخواهیم بنویسیم، سه‌نقطه می‌گذاریم و اگر با همین سه‌نقطه جمله تمام شود، یک نقطه نیز بافاصله و برای ختم کلام اضافه می‌کنیم:

قلاب

علامت قلاب [ ] است و برای موارد زیر به کار می‌رود:

• اگر در تصحیح متون، کلمه‌ای ناخوانا یا مبهم وجود داشته باشد، مصحح آن کلمه را اضافه می‌کند و آن را داخل قلاب می‌گذارد:

• برای ذکر حالت شخص در نمایش‌نامه:

پرانتز

کاربرد پرانتز را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• کمانک یا پرانتز ( ) برای نوشتن معنی و معادل یک کلمه استفاده می‌شود:

• در ضمن کلام، توضیح اضافی و بیشتر را داخل کمانک می‌گذراند:

ممیز

علامت ممیز به صورت «/» نوشته می‌شود و کاربردهای آن را می‌توان به صورت زیر تعریف کرد:

• برای جدا کردن روز، ماه و سال در تاریخ:

• برای جدا کردن سال هجری از شمسی یا میلادی:

• برای جدا کردن مصرع‌های یک بیت شعر از هم:

ستاره

علامت ستاره به شکل «∗» در متن و روی کلمه قرار داده می‌شود تا در پاورقی یا پایان مطلب توضیح داده شود. اگر تعداد موارد بیش از دو یا سه مورد باشد، دیگر از ستاره استفاده نمی‌کنیم و به‌جای آن از شماره و عدد کمک می‌گیریم و در پاورقی آن شماره را توضیح می‌دهیم. همچنین، در آغاز سطر به نشانه شروع مطلب جدید، می‌توانیم از علامت ستاره استفاده کنیم.

پیکان

کاربرد علامت پیکان «←» را می‌توان به صورت زیر تعریف کرد:

• برای نشان دادن نتیجه ترکیب چند جزء یا نشان دادن اجزای یک کلمه:

آکلاد یا دو ابرو

علامت آکُلاد به شکل «{» یا «}» نوشته می‌شود و برای نشان دادن انشعاب و انواع به کار می‌رود. برای باز کردن آکلاد در صفحه کلید فارسی از کلیدهای ترکیبی «چ + shift» و برای بستن آن از «ج + shift» استفاده می‌کنیم. از دیگر کاربردهای آکلاد در فرمول‌نویسی است، مانند مثال زیر:

تساوی

علامت تساوی به صورت «=» به کار می‌رود و هدف از این علامت نگارشی نشان دادن تساوی میان دو مطلب است. بیشترین کاربرد آن به عنوان یکی از نمادهای ریاضی است که برابری را نشان می‌دهد. برای مثال در معادله‌ها، برای نشان دادن دو کمیت که مقدار یکسانی داشته باشند، از این علامت تساوی کمک می‌گیریم، مانند مثال زیر:

ایضاً

علامت ایضاً «//» را می‌توان برای علامت کلمه‌ها و جمله‌های مشابه به کار برد، مانند مثال زیر:

تایپ علامت ویرگول برای کیبورد فارسی

برای تایپ علامت ویرگول فارسی دو روش وجود دارد که عبارت‌اند از:

• استفاده از کلیدهای ترکیبی Shift + T در کیبورد ویندوز
• استفاده از کلیدهای ترکیبی Shift + 7 در کیبورد استاندارد فارسی

ازجمله مواردی که در ویرایش فنی انجام می‌شود، رعایت نشانه‌های نگارشی است. درواقع، یکی از اصول درست‌نویسی، استفاده از این علائم است که به درک بهتر و رفع ابهام از جمله کمک می‌کند. اما کاربرد نادرست یا بیش از حد ویرگول در متن، نه‌تنها به فهم بهتر آن کمکی نمی‌کند، بلکه باعث سردرگمی خواننده نیز می‌شود.

بنابراین، باید همواره این مسئله را در نظر داشته باشیم که در کاربرد ویرگول، افراط یا تفریطی نباشد، چراکه در هر دو حالت، متن با مشکل مواجه خواهد شد.

سوالات رایج درباره ویرگول

در ادامه این مطلب، به تعدادی از پرسش‌های رایج در خصوص کاربرد ویرگول پاسخ داده‌ایم.

کاربرد ویرگول در جمله مرکب چیست؟

جمله مرکب به جمله‌ای گفته می‌شود که بیش از یک فعل دارد و در آن دو یا چند جمله ساده با هم ترکیب می‌شوند و اطلاعاتی مانند نسبت‌های زمانی بین حوادث و علت را به مخاطب منتقل می‌کنند. ویرگول در جمله مرکب، برای جدا کردن جمله‌ مستقل و وابسته به کار می‌رود و معمولاً بعد از جمله‌واره مستقل می‌آید و در وسط جمله قرار می‌گیرد.

نقطه ویرگول چیست ؟

نقطه‌ویرگول یا نقطه‌کاما «؛» بین دو جمله‌ای قرار می‌گیرد که از نظر ساختاری دو جمله کامل هستند. کاربرد آن زمانی است که مکثی بلندتر از ویرگول و کوتاه‌تر از نقطه وجود داشته باشد. اما نکته مهم در رابطه با نقطه‌ویرگول این است که در دو جمله‌واره باید کاملاً مستقل باشند. اگر یکی از جمله‌ها وابسته باشد، آن‌ها را با ویرگول از هم جدا می‌کنیم.

ویرگول در فارسی نشانه چیست ؟

ویرگول به‌طور کلی، نشانه فاصله و مکث بین دو کلمه یا دو بخش از جمله است، اما گاهی این برداشت ممکن است به استفاده نادرست از ویرگول منجر شود. برخی معتقدند چنین تعریفی از ویرگول باعث می‌شود که هر جا درنگی در جمله وجود دارد، می‌توان در آنجا ویرگول گذاشت، اما هر درنگی نشانه ویرگول نیست.

آیا بین تیترها باید از ویرگول استفاده کنیم؟

گاهی بعد از واژه‌ای در تیترها، از کلمه‌هایی برای توصیف یا تعریف ویژگی‌های آن استفاده می‌کنیم. در این صورت باید نقطه‌ویرگول به کار ببریم. برای مثال در تیتر زیر نمی‌توانیم از ویرگول استفاده کنیم:

جمع‌بندی

در این آموزش به این نکته اشاره کردیم که ویرگول چیست و چه کاربردهایی در زبان فارسی دارد. همچنین با اهمیت ویرگول در نگارش فارسی نیز آشنا شدیم. علاوه بر این، به تعدادی از پرسش‌های رایج در خصوص نحوه به کار بردن ویرگول در جمله پاسخ دادیم و تمرین‌هایی را نیز برای درک بهتر این نشانه نگارشی ارائه کردیم.

از دیگر مواردی که در این مطلب به آن اشاره شد، کاربرد کامای آکسفورد بود. کامای آکسفورد در زبان انگلیسی، بعد از فهرستی از چند کلمه و قبل از کلمه آخر می‌آید که با «and» از کلمه قبل از خود جدا شده است. اما در زبان فارسی، از کامای آکسفورد استفاده نمی‌کنیم. یعنی وقتی چند کلمه در کنار هم فهرست می‌شوند و کلمه آخر با «و» جدا می‌شود، قبل از «و» ویرگول نمی‌گذاریم.

در انتهای مطلب، نیم‌نگاهی به سایر نشانه‌های نگارشی انداختیم و کاربرد هر یک را به‌کمک مثال توضیح دادیم. در کل، ویرگول نشانه مکث یا درنگ است و مهم‌ترین کاربرد آن در فهم بهتر منظور گوینده و رفع ابهام‌زدایی از جمله است. ویرگول باعث می‌شود که جمله را راحت‌تر بخوانیم و به همین دلیل، یکی از نشانه‌های سجاوندی کاربردی و ضروری به شمار می‌رود.

در بخش پایانی مطلب، کاربرد ویرگول به‌طور خلاصه در جدول زیر همراه با مثال فهرست شده است.