مالیات بر ارزش افزوده چیست؟ | به زبان ساده

ممکن است هنگامی که پس از خرید وسیله‌ای فاکتور قیمت را چک می‌کنید با عبارت مالیات بر ارزش افزوده برخورد کرده باشید. مالیات بر ارزش افزوده یکی از انواع مالیات است که بر پایه میزان مصارف اخذ می‌شود. در این مطلب به صورت مفهومی و همراه با مثال به تعریف مالیات بر ارزش افزوده و آشنایی با مفاهیم مربوطه می‌پردازیم.

مالیات چیست؟

مالیات مبلغی است که شهروندان یک  کشور معمولاً به صورت غیرداوطلبانه به دولت پرداخت می‌کنند. پرداخت مالیات اجباری است و بر افراد یا شرکت‌ها تحمیل و فشار توسط دولت وارد می‌شود که این پرداخت صورت بگیرد. مالیات برای تامین مالی فعالیت‌های دولت اخذ می‌شود. دولت‌ها از روش‌های متفاوتی مانند فروش اوراق بهادار خرانه کسب درآمد می‌کنند اما، مالیات مهم‌ترین مجرای درآمدی دولت است. در واقع مالیات همان خراجی است که در گذشته حُکام برای اداره امور کشور و نواحی تحت سلطه خود از رعایا دریافت می‌کردند.

فیلم آموزش اقتصاد مالیه عمومی + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

کشورها به روش‌های گوناگونی مالیات را خرج می‌کنند. برای مثال، ممکن است دولتی مبالغ بدست آمده از جمع‌آوری مالیات را برای تامین هزینه‌های خدمات بهداشتی-درمانی و دیگر خرج‌های ضروری ایجاب شده توسط قانون مصرف کند. در کشوری دیگر ممکن است مبالغ گردآوری شده صرف پرداخت قرض‌ها و بدهی‌های انباشته شده، شود.

مالیات همچنین یکی از ابزارهای سیاست‌گذاری است. برای مثال اگر در یک اقتصاد، دولت بخواهد که مصرف دخانیات کاهش پیدا کند و شهروندان سالم‌تری داشته باشد، بر واردات و فروش دخانیات مالیات وضع خواهد کرد. اگر این اتفاق رخ بدهد، واردات دخانیات کمتر خواهد شد و تولیدکنندگان کالاهای دخانی کمتری نسبت به قبل تولید خواهند کرد.

هم‌چنین، قیمت دخانیات افزایش پیدا می‌کند زیرا تولیدکنندگان متحمل هزینه بیشتری برای تولید آن‌ها شده‌اند و قیمت را افزایش می‌دهند تا این هزینه اضافی را جبران کنند. پس از افزایش قیمت این کالاها، تقاضا برای آن‌ها کاهش خواهد یافت و افراد کمتری کالاهای دخانی را خریداری خواهند کرد. بنابراین، دولت با سیاست‌گذاری، مصرف دخانیات را کاهش می‌دهد.

پایه مالیاتی چیست؟

پایه مالیاتی آن چیزی است که نرخ مالیات بر آن اعمال می گردد. در زمینه مالیات بر ارزش افزوده پایه مالیاتی میزان مصرف است. بدیهی است که هرچه نرخ عوارض ارزش افزوده یا میزان مصرف بیشتر باشد، میزان مالیات بر ارزش افزوده جمع‌آوری شده، بیشتر است.

تفاوت مالیات با سوبسید چیست؟

سوبسید یا یارانه در واقع مالیات منفی (به صورت نظری) است که توسط دولت پرداخت می‌شود و در راستای سیاست‌گذاری‌ها تعیین می‌شود. برای مثال اگر دولت بخواهد که شهروندان شیر بیشتری، مصرف کنند به تولیدکنندگان آن یارانه می‌دهد تا این کالا با قیمت پایین‌تری تولید شود. زمانی که قیمت شیر کاهش پیدا می‌کند، تقاضا برای آن افزایش خواهد یافت و در نتیجه، شهروندان بیشتری به مصرف شیر تمایل نشان خواهند داد.

مالیات بر ارزش افزوده چیست؟

«مالیات بر ارزش افزوده» (Value-added Tax)  یا به اختصار VAT در هر مرحله از زنجیره تولید (از نقطه شروع تا فروش) و افزوده شدن ارزش، وضع می‌شود. مقدار مالیات بر ارزش افزوده‌ای که مصرف‌کننده می‌پردازد، بستگی به هزینه محصول دارد. مالیات بر ارزش افزوده از انواع مالیات غیر مستقیم است. بیش از ۱۶۰ کشور در سراسر دنیا از سیستم مالیاتی ارزش افزوده استفاده می‌کنند. این مورد بیش تر از همه جا در اتحادیه اروپا رواج دارد.

فیلم آموزش اقتصاد مالیه عمومی + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

باید توجه کنید که تولیدکنندگان و ارائه‌دهندگان خدمات صرفاً انتقال‌دهنده بار مالیاتی هستند، یعنی در زنجیره تولید به ازای هر مرحله تولید، مالیات بر ارزش افزوده اضافه می‌شود و در نهایت خریدار نهایی کالا یا متقاضی نهایی خدمت، مالیات را پرداخت می‌کند. این مالیات به روش تفریقی غیرمستقیم وضع شده است، یعنی فروشنده هنگام فروش محصولی که مشمول مالیات بر ارزش افزوده است علاوه بر قیمت کالا ارزش افزوده را هم از خریدار دریافت می‌کند.

نرخ مالیات بر ارزش افزوده

کشورها در سراسر جهان از نرخ‌های متفاوتی برای اخذ مالیات بر ارزش افزوده استفاده می‌کنند تا با شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن‌ها هماهنگی داشته باشد. در زمان نگارش این مطلب نرخ مالیات بر ارزش افزوده عمومی در ایران برابر ۹ درصد است. از این ۹ درصد، ۳ درصد عوارض ارزش افزوده و ۶ درصد مالیات بر ارزش افزوده است.

فیلم آموزش اقتصاد خرد + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

البته بسیاری از موارد مصرفی که تهیه می‌کنیم با احتساب ارزش افزوده است. عموماً، نرخ مالیات بر ارزش افزوده اعمال شده بر کالاهای دخانی مانند سیگار و تنباکو و کالاهای سوختی بسیار بیشتر از سایر کالاهاست.

بیشتر کشورها مالیاتی بر کالاهای اساسی مانند مواد خوراکی و دارو (مانند آنتی‌بیوتیک) وضع نمی‌کنند تا قیمت آن‌ها بیش از اندازه افزایش نیابد. همچنین به علت دشواری محاسبه ارزش افزوده در خدماتی مانند بانکداری، حسابداری و بیمه، اغلب مالیات بر ارزش افزوده کسر نمی‌شود.

عموماً نرخ مالیات بر ارزش افزوده برای کالاها و خدمات صادراتی صفر است زیرا مالیات در مقصد محصول بر آن وضع می‌شود. در نتیجه، بسیاری از تولیدکنندگان، مالیاتی بر قیمت نهایی کالای صادرشده وضع نمی‌کنند. یعنی حتی اگر تولیدکننده در تهیه محصول صادراتی از کالاهای دیگری استفاده کرده و بابت آن‌ها مالیات بر ارزش افزوده پرداخته است، این مبلغ به او بازگردانده می‌شود. برای جبران، مالیات بر کالاهای وارداتی وضع می‌شود.

مثال مالیات بر ارزش افزوده

برای درک بهتر مفهوم مالیات بر ارزش افزوده در چرخه تولید به مثال زیر، توجه کنید. فرض کنید نرخ مالیات بر ارزش افزوده برابر ۱۰ درصد است.

یک سازنده قطعات الکتریکی (مانند انواع مقاومت‌های الکتریکی)، مواد اولیه مورد نیازش که از فلزهای متفاوت تشکیل شده است را از یک دلال خریداری می‌کند. در این مرحله از چرخه تولید، دلال فلزات، فروشنده است. دلال از سازنده، یک میلیون و صدهزار تومان دریافت می‌کند. صدهزار تومان همان مالیات بر ارزش افزوده است که توسط دلال به دولت تحویل داده می‌شود.

سازنده از این فلزات برای تهیه قطعات الکتریکی استفاده می‌کند و سپس آن‌ها را به یک شرکت تولیدکننده تلفن همراه به مبلغ دو میلیون و دویست‌هزار تومان می فروشد که دویست‌هزار تومان همان VAT است. سازنده قطعات، صدهزار تومان از این مبلغ را به دولت تحویل می‌دهد و صدهزار تومان دیگر را به ازای مالیات پرداختی به دلال، نزد خود نگه می‌دارد.

تولیدکننده تلفن همراه، قطعات الکتریکی را به موبایل تبدیل و ارزش افزوده ایجاد می‌کند. تولیدکننده، تلفن‌ها را به ملبغ سه میلیون و سیصدهزار تومان به فروشنده موبایل می‌فروشد که از این میزان، سیصد هزارتومان مالیات بر ارزش افزوده است. تولیدکننده صدهزار تومان از این سیصدهزار تومان را به دولت تحویل می‌دهد و دویست‌هزار تومان را به جای مالیاتی که به سازنده پرداخت کرده بود، برای خود حفظ می‌کند.

در نهایت، فروشنده موبایل، هر دستگاه را به قیمت پنج میلیون و پانصد‌هزار تومان به مشتری می‌فروشد که دویست‌هزار تومان آن مالیات بر ارزش افزوده است و به دولت تعلق دارد. مالیات بر ارزش افزوده شده در هر نقطه از چرخه توزیع، نشان‌دهنده ۱۰ درصد ارزش افزوده شده توسط تولیدکننده یا فروشنده در آن مرحله است.

مالیات بر ارزش افزوده در ایران

مالیات بر ارزش افزوده در ایران بر پایه مصرف است و بر عرضه کالاها و خدمات وضع می‌شود. قانون مالیات بر ارزش افزوده در هفدهم اردیبهشت ۱۳۸۷ تصویب و اجرای این نظام مالیاتی در ایران از مهرماه ۱۳۸۷ برنامه‌ریزی شده است. در واقع، مالیات بر ارزش افزوده هر سال با توجه به پیش‌بینی از جی‌دی‌پی سال بعد محاسبه می‌شود و به عنوان هدف سازمان امور مالیاتی کشور در قانون بودجه تعیین می‌شود.

فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان Macroeconomics در فرادرس

کلیک کنید

هر سال به ۴ دوره مالیاتی سه ماهه، تقسیم می‌شود. برای مثال دوره اول سال ۱۳۹۹ بهار بوده است. طبق ماده ۲۱ قانون مالیات بر ارزش افزوده، مُوَدیان وظیفه دارند اظهارنامه هر دوره مالیاتی را حداکثر ۱۵ روز بعد از تمام شدن دوره تسلیم کنند. طبق مثال گفته شده، آخرین مهلت برای تسلیم اظهارنامه دوره اول باید مورخ ۱۵ تیر ۱۳۹۹ باشد. هر چند، در مواردی ممکن است این مدت توسط سازمان امور مالیاتی تمدید شود. اگر شما به عنوان مُوَدی در خلال یک دوره مالیاتی فعالیت خود را شروع کنید، از همان زمان دوره مالیاتی‌ شما شروع می‌شود.

با توجه به نرخ مالیات بر ارزش افزوده در زمان نگارش این مطلب، تولیدکنندگان کالا و خدمات باید ۹ درصد از ارزش کالا و خدمات تولیدی خود را تحت عنوان مالیات بر ارزش افزوده پرداخت کنند. تولیدکنندگان باید مبلغی را که تحت عنوان مالیات بر ارزش افزوده از مصرف‌کنندگان دریافت کرده‌اند تا پایان دوره مالیاتی نزد خود نگهداری و ثبت کنند.

هر فردی که به ارائه کالاها و خدمات بپردازد، مودی نامیده می‌شود و مشمول قانون مالیات بر ارزش افزوده است. منظور از عرضه کالا، انتقال کالا از طریق هر نوع معامله است. اگر کالایی را خریداری کنید و آن را برای استفاده شخصی بردارید، مانند این است که کالا را به خود عرضه کرده باشید، پس باید مالیات بپردازید. معاوضه کالا هم مشمول مالیات است.

برای مثال، فرد «الف» پارچه‌فروشی دارد. او باید مقدار مالیاتی را که از مصرف‌کنندگان دریافت کرده را ثبت کند و در پایان دوره مالیاتی صورتحساب این مبلغ به همراه مالیات بر ارزش افزوده‌ پرداختی به کارخانه نساجی را ارائه و مابه‌التفاوت را دریافت یا پرداخت کند.

مالیات بر ارزش افزوده‌ای که باید فروشنده به تولید‌کننده قبلی در زنجیره تولید، بپردازد، اعتبار مالیاتی اوست. اگر اعتبار مالیاتی فرد بیشتر از مالیاتی باشد که باید از فروش کالاها و خدمات از مشتریان دریافت می‌شده ‌است، مابه‌التفاوت می‌تواند در دوره‌های بعدی مالیاتی پرداخت شود.

در ایران زمانی که مشتری از فروشگاه‌های ثبت شده در نظام مالیات بر ارزش افزوده کالایی خریداری کند باید مبلغی معادل مجموع قیمت کالا به علاوه مالیات بر ارزش افزوده را بپردازد. در فروشگاه‌های ثبت نشده، مبلغ مالیات بر ارزش افزوده در همان قیمت پرداختی برای محصول، محاسبه شده است. اگر در ایران، کالاهای مشمول مالیات بدون رعایت قانون مالیات بر ارزش افزوده و ضوابط آن عرضه شوند، به عنوان کالاهای قاچاق شناخته و عرضه‌کنندگان آن مجازات می‌شوند.

تفاوت مالیات بر ارزش افزوده با مالیات بر فروش چیست؟

پایه مالیاتی مالیات بر ارزش افزوده، مصرف افراد است و بر سرمایه‌گذاری، درآمد و پس‌انداز آن‌ها وضع نمی‌شود. مالیات بر ارزش افزوده به عبارتی نوعی از مالیات بر فروش ملی به شمار می‌آید، گرچه عملکرد آن به طور کلی متفاوت است. مالیات بر فروش، بر قیمت کلی محصول فروخته شده و VAT بر ارزش افزوده شده در هر مرحله از تولید و توزیع بر محصول وضع می‌شود.

با اینکه مالیات بر ارزش افزوده پیچیده‌تر از مالیات بر فروش است، سیستم‌های مالیات بر ارزش افزوده برخلاف مالیات بر فروش، موانع بیشتری در برابر تقلب مالیاتی دارند زیرا مالیات در بیش از یک نقطه از مراحل چرخه توزیع وضع می‌شود. به عقیده بعضی، سیستم مالیات بر ارزش افزوده آسان‌تر و استانداردتر از سیستم سنتی مالیات بر فروش است.

انواع مالیات بر ارزش افزوده چه هستند؟

۳ نوع مالیات بر ارزش افزوده داریم که در ادامه آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

فیلم آموزش اقتصاد مالیه عمومی + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

• مالیات بر ارزش افزوده مصرفی: مالیات بر ارزش افزوده مصرفی یکی از متداول‌ترین روش‌های سنجش مالیات بر ارزش افزوده است. به کسب‌وکارها این امکان را می‌دهد که مالیات پرداخت شده را از خریدهای مالیاتی کسر کنند. این روش از سایر روش‌ها متداول‌تر است زیرا به صورت تساوی‌گرایانه‌تری درآمد بدست آمده بوسیله نیروی کار و سرمایه را مالیات‌بندی می‌کند.
• مالیات بر ارزش افزوده درآمد خالص: مالیات بر ارزش افزوده درآمد خالص، این امکان را فراهم می‌کند که VAT پرداخت شده برای خریدهای سرمایه‌ای در طی سال‌ها، به صورت تدریجی و همانند مبلغ استهلاک کسر شود.
• مالیات بر ارزش افزوده برGNP: در این روش پایه مالیاتی به صورت تقریبی برابر با GNP خصوصی است.