ضمایر منفصل عربی چیست؟ – توضیح به زبان ساده + مثال و تمرین
ضمایر منفصل بخش کوچکی از مبحث گسترده ضمایر در عربی است. از آنجا که هم جنیست (مذکر و مونث) و هم تعداد جفت (مثنی) و بیشتر از جفت (جمع) در این زبان به صورت تفکیک شده وجود دارد، یاد گرفتن ضمایر میتواند به یکی از مباحث سخت برای زبانآموزهای زبان عربی تبدیل شود. یکی از راههای انجام دادن کارهای سخت، تقسیم کردن آنها به اندازههای کوچک است. در این مطلب قصد داریم بخش کوچکی از مبحث ضمایر در عربی، یعنی ضمایر منفصل را به صورت گسترده و با مثالهای متعدد بررسی کنیم و با انجام تمرینهای انتهای متن، اشکالهای یادگیری این مبحث کوچک از ضمایر عربی را رفع کنیم.
- نقش ضمیر را در روانتر کردن جملات عربی میآموزید.
- انواع ضمایر منفصل عربی و تفاوتهای هریک را یاد میگیرید.
- خواهید آموخت ضمایر منفصل مرفوعی و منصوبی چگونه در جمله ظاهر میشوند.
- تقسیمبندی ضمایر عربی بر اساس جنسیت و تعداد را خواهید آموخت.
- شیوه بازنویسی جملات با ضمیر مناسب را تمرین میکنید.
- کاربرد ضمایر منفصل در نقش مبتدا، فاعل و مفعول را خواهید شناخت.
ضمیر چیست ؟
در هر زبانی ضمیر وجود دارد تا از تکرار اسم در جملات جلوگیری کند. در زبان فارسی، ضمیرها ۶ نوع هستند که ما خودآگاه و ناخودآگاه از آنها در گفتگوها و نوشتههایمان استفاده میکنیم. برای درک اهمیت نقش ضمیر در برقراری ارتباط و انتقال معنا به مثال زیر توجه کنید.
علی صبح زود از خواب بیدار میشود. علی صبحانه میخورد و به مدرسه میرود. علی درس خواندن را دوست دارد. علی میخواهد در آینده به کشورهای دنیا سفر کند.
همانطور که مشاهده میکنید در این مثال از اسم «علی» به طور متناوب در جملههایمان استفاده کردهایم. اشکال استفاده مکرر از اسم در این است که موجب خستگی گوینده و شنونده در گفتار و نوشتار میشود. برای جلوگیری از چنین موضوعی میتوانیم از «ضمیر» کمک بگیریم. حالا جمله بالا را با تغییراتی که در اثر ورود ضمیر به آن صورت گرفته یک بار دیگر بخوانید.
علی صبح زود از خواب بیدار میشود، صبحانه میخورد و به مدرسه میرود. او درس خواندن را دوست دارد و میخواهد در آینده به کشورهای دنیا سفر کند.
در زبان عربی نیز ضمیر چنین کارکردی دارد. با این تفاوت که در این زبان ضمایر بر اساس جنسیت و تعداد مشخص شده هستند و هر یک از صیغههای عربی ضمیر منحصر به خودشان دارند. در ادامه ضمایر منفصل عربی را به ترتیب کاربرد بررسی میکنیم.
ضمایر منفصل عربی
در زبان فارسی ۶ نوع ضمیر داریم که بر اساس تعداد تقسیمبندی شدهاند. یعنی سه نوع ضمیر «من»، «تو»، «او» برای مفرد و «ما» و «شما»، «آنها» برای جمع به کار میرود. این ضمایر از نوع منفصل هستند. یعنی به صورت جداگانه از هر اسمی نوشته و برای خودشان در جمله نقشی ایفا میکنند. این نقش میتواند، فاعل، مفعول و... باشد.
در برابر زبان فارسی، زبان عربی ۱۴ نوع ضمیر دارد. در این زبان، علاوه بر تعداد، جنسیت صاحب ضمیر یا مرجع ضمیر نیز در نظر گرفته شدهاست. در نتیجه، بر اساس «مذکر» و «مونث» بودن و «مفرد»، «مثنی» و «جمع» بودن با ضمایر متعددی مواجه میشویم که آشنایی با آنها، یکی از ملزومات تسلط به این زبان است.
پیش از ادامه هر توضیحی باید درباره مفهوم «منفصل» صحبت کنیم. منفصل در زبان فارسی معنی «منفک، جدا و از هم گسسته» میدهد. ضمیر منفصل، به ضمیری میگویند که جدای از هر کلمهای قرار میگیرد و در جمله نقش ایفا میکند. این ضمایر در زبان عربی به دو دسته مرفوعی و منصوبی/مجروری تقسیم میشوند که در ادامه هر یک از آنها را با مثال میخوانید.
ضمایر منفصل مرفوعی
برای آنکه یک ضمیر بتواند در جایگاه مبتدای عربی و محلا مرفوع قرار بگیرد، باید از جمله ضمایر موجود در جدول ضمایر منفصل مرفوعی باشد. نکتهای که در این میان باید به خاطر داشته باشیم، دستهبندی ضمیرهای عربی در دو گره «غائب» و «مخاطب» است. یعنی علاوه بر مفرد، مثنی، جمع و مذکر و مونث بودن باید به غائب یا مخاطب بودن ضمیرها نیز توجه کنیم. براساس همین تقسیمبندیها ۱۴ نوع ضمیر منفصل مرفوعی در زبان عربی داریم. در جدول زیر این ضمایر به تفکیک صیغه و مخاطب و غائب بودن نوشته شدهاست.
| جدول ضمایر منفصل مرفوعی غائب | |
| صیغه | ضمیر |
| للغائب - مفرد مذکر | هو |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر | هما |
| للغائبینَ - جمع مذکر | هم |
| للغائبة - مفرد مونث | هی |
| للغائبتینِ - مثنی مونث | هما |
| للغائبات - جمع مونث | هنَّ |
به مثالهایی که در آنها از ضمایر منفصل مرفوعی استفاده شدهاست توجه کنید.
هُوَ مالِکُ المَنزِلْ.
او صاحب خانه است.
هُمْ حَضَروا إِلی المِصْرْ.
آنها به مصر آمدهاند.
هِيَ مِصرِیَّةْ.
او اهل مصر است.
هُما فِي الجامِعَةْ.
آنها در دانشگاه هستند.
در ادامه جدول ضمایر منفصل مرفوعی مخاطب را مشاهده میکنید.
| جدول ضمایر منفصل مرفوعی مخاطب | |
| صیغه | ضمیر |
| للمخاطب - مفرد مذکر | أنتَ |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر | أنتما |
| للمخاطبین - جمع مذکر | أنتم |
| للمخاطبة - مفرد مونث | أنتِ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث | أنتما |
| للمخاطبات - جمع مونث | أنتنَّ |
به مثالهایی که در آنها از ضمایر منفصل مرفوعی مخاطب استفاده شده توجه کنید.
أَنتِ مُهَندِسَةْ.
تو مهندس هستی.
أَنتُما تِلمیذَتانِ فِي هَذِهِ المَدرِسَةِ.
شما دانشآموزان این مدرسه هستید.
أَنتُمْ في المَکتَبَةْ.
شما در کتابخانه هستید.
أَنتَ طالِبٌ و مُحَمدٌ أُستاذُکَ.
تو دانشجو هستی و محمد استاد تو است.
در زبان عربی برای متکلم در حالت مفرد و جمع نیز ضمایر منفصل مخصوص وجود دارد.
نکته: در ضمایر متکلم جنسیت مذکر و مونث تاثیری ندارد و برای هر دو به صورت یکسان به کار میرود.
در ادامه ضمایر منفصل مرفوعی مخصوص متکلم را مشاهده میکنید.
| جدول ضمایر منفصل مرفوعی متکلم | |
| صیغه | ضمیر |
| للمتکلمالوحده - مفرد | أنا |
| للمتکلم معالغیر - جمع | نحن |
ضمایر منفصل منصوبی
پیش از توضیح ضمایر منفصل منصوبی باید یک آشنایی مختصری با ضمایر متصل عربی به دست بیاوریم. ضمایر متصل آنهایی هستند که به فعل عربی و اسم عربی اضافه میشوند و نقش میپذیرند. ضمایر متصل به فعل نیز میچسبند اما برای این اتصال باید با حرف نون وقایة همراه شوند. در صورتی که برای چسبیدن به اسم، کاملا آزاد هستند. وجود نون وقایة باعث میشود که تلفظ کلمهها راحتتر باشد. مانند ضمیر متصل «ي» که هرگاه بعد از فعل و حروف جرّ بیاید، بین این ضمیر و کلمه قبل از آن نون وقایه قرار میگیرد. درحالی که اگر بعد از اسم بیاید، نیازی نیست قبل از آن نون وقایه را قرار بدهیم.
نکته: ضمایر متصل همواره اعراب نصب و جر میپذیرند. یعنی هیچگاه به عنوان مبتدا یا فاعل در جمله قرار نمیگیرند.
در ادامه انواع ضمایر متصل را در صیغههای مختلف میخوانید.
«ه، هما، هم، ها، هما، هن، کَ، کم، کم، کِ، کما، کنَّ، ي، نا.»
ضمایر منفصل منصوبی، ضمایر متصلی هستند که با کلمه «إيّا» همراه میشود. از این رو تنها نقشی که میتوانند در جمله بپذریند، مفعولبه و محلا منصوب است. یکی از مهمترین کارکردهای ضمایر منفصل منصوبی استفاده از آنها به عنوان مفعولبه مقدم است. در ادامه جدول انواع ضمیر منفصل مرفوعی را به تفکیک تعداد و جنسیت مشاهده میکنید.
| جدول ضمایر منفصل منصوبی غائب | |
| صیغه | ضمیر |
| للغائب - مفرد مذکر | إیّاه |
| للغائبَینِ - مثنی مذکر | إیّاهما |
| للغائبینَ - جمع مذکر | إیَّاهم |
| للغائبة - مفرد مونث | إیّاها |
| للغائبتینِ - مثنی مونث | إیّاهما |
| للغائبات - جمع مونث | إیّاهنَّ |
در جدول زیر ضمایر منفصل منصوبی مخصوص به صیغههای مخاطب نوشته شدهاست.
| جدول ضمایر منفصل منصوبی مخاطب | |
| صیغه | ضمیر |
| للمخاطب - مفرد مذکر | إیّاکَ |
| للمخاطبینِ - مثنی مذکر | إیّاکما |
| للمخاطبین - جمع مذکر | إیّاکم |
| للمخاطبة - مفرد مونث | إیّاکِ |
| للمخاطبتینِ - مثنی مونث | إیّاکما |
| للمخاطبات - جمع مونث | إیّاکنَّ |
در جدول زیر ضمایر منفصل منصوبی مخصوص به صیغههای متکلم را مشاهده میکنید.
| جدول ضمایر منفصل منصوبی متکلم | |
| صیغه | ضمیر |
| للمتکلمالوحده - مفرد | إیّايَّ |
| للمتکلم معالغیر - جمع | إیّانا |
او را، تو را، ما را، من را و...
سوالهای مربوط به ضمایر منفصل عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مرتبط با مبحث ضمایر منفصل عربی به طور خلاصه پاسخ میدهیم.
ضمیر چیست؟
ضمیر کلمهای است که در جملات به جای اسم قرار میگیرد تا از تکرار آن جلوگیری کند.
در زبان عربی چند نوع ضمیر داریم؟
ضمیرها در عربی به دو بخش ضمایر متصل و ضمایر منفصل تقسیمبندی میشوند. ضمایر متصل آنهایی هستند که به فعل و اسم میچسبند. اما ضمایر منفصل ضمایری هستند که با هیچ اسم و فعلی همراه نمیشوند و معمولا نقش مبتدا و مفعولبه را در جملات بازی میکنند.
تمرینهای مربوط به ضمایر منفصل عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ضمایر منفصل عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و می توانید با استفاده از قسمت «جواب» به درستی یا نادرستی پاسخهایتان پیببرید.
- جملههای داده شده را مانند مثال و با توجه به کلمه داخل پرانتز تغییر داده و بازنویسی کنید.
هو حجز مائدة في المطعم. (هي)
هي حجزتْ مائدة في المطعم.
سوال۱: إشتریتُ الفساتین. (هي)
جواب: إشتریتُها (از آنجا که فساتین جمع غیر عاقل است از ضمیر متصل صیغه للغائبة استفاده شدهاست.)
سوال۲: هل أخذتَ الکتابَینِ؟ (هما)
جواب: هل أخذتَهما.
سوال۳: أنا تکَلَّمتُ مع مدیري. (نحن)
جواب: نحن تلکلمنا مع مدیرنا
سوال۴: سمیر ة و نبیلة ذهبتا إلی السوق. (أنتما - المکتب)
جواب: أنتما ذهبتما إلی المکتب.
سوال۵: الرجلان إشتریا سیارتین. (أنتما - فستانین)
جواب: أنتما إشریتما فستانین.
سوال۶: سأنتظرک في المکتبة. (هو- هو- المطعم)
جواب: سینتظره في المطعم.
سوال۷: سأنتظرکَ في المکتبة. (نحن- أنتَ- إلی الساعة الثانیة)
جواب: سننتظرکَ إلی الساعة الثانیة.
جمعبندی
در این مطلب نکات مربوط به ضمایر منفصل عربی را با هم مرور کردیم. فهمیدیم که ضمایر منفصل به دو دسته مرفوعی و منصوبی تقسیمبندی میشوند. ضمایر منفصل مرفوعی، ضمایری هستند که معمولا در ابتدای جمله ذکر میشود و نقش مبتدا و محلا مرفوع میپذیرند. ضمایر منفصل منصوبی نیز همان ضمایر متصلی هستند که به کلمه «إیا» چسبیدهاند. این دسته از ضمایر نقش مفعولبه را در جملات ایفا میکنند.
آزمون ضمایر منفصل عربی
۱. کدام ویژگی ضمایر منفصل عربی باعث میشود یادگیری آنها نسبت به فارسی پیچیدهتر باشد؟
امکان استفاده ضمایر منفصل به عنوان فاعل یا مبتدا
وجود تقسیمبندی بر اساس جنسیت و تعداد برای هر ضمیر
شباهت ساختاری ضمایر منفصل در تمامی صیغهها
قرار گرفتن ضمایر به طور مستقل در جمله بدون اتصال به کلمات دیگر
آنچه ضمایر منفصل عربی را نسبت به ضمایر فارسی پیچیدهتر میکند، «وجود تقسیمبندی بر اساس جنسیت و تعداد برای هر ضمیر» است. یعنی در عربی، ضمایر باید مطابق با جنسیت و تعداد (مذکر، مونث، مفرد، مثنی، جمع) انتخاب شوند و برای هر حالت فرم خاصی دارند. این در حالی است که در فارسی چنین تفکیکی وجود ندارد. سایر گزینهها مانند مستقل بودن ضمیر در جمله یا نقش آن در جمله، ویژگیهای اصلی ضمیر منفصل هستند اما عامل پیچیدگی افزوده محسوب نمیشوند. همچنین، شباهت ساختاری ضمایر در تمامی صیغهها اصلا درست نیست. تفاوت در صیغهها یکی از دلایل پیچیدگی است.
۲. اگر در جملهای به جای تکرار اسم «دو دختر» در نقش فاعل بخواهیم از ضمیر منفصل مرفوعی عربی استفاده کنیم، کدام گزینه صحیح است؟
«هما» برای دو پسر
«هما» برای دو دختر و دو پسر
«هما» فقط برای دو دختر
«هما» برای دو پسر یا دو دختر
در زبان عربی، ضمیر منفصل مرفوعی «هما» برای دو نفر به کار میرود و بر اساس متن، این ضمیر هم برای دو پسر و هم برای دو دختر استفاده میشود. بنابراین، ««هما» برای دو پسر یا دو دختر» درست است زیرا پوشش هر دو جنسیت را دارد. «هما فقط برای دو دختر» یا فقط برای دو پسر نادرست است چون ضمیر مشترک است و محدود به جنس خاصی نیست. گزینههایی که تفاوتی بین دختر و پسر قایل میشوند یا استفاده را فقط به یک جنسیت محدود میکنند نیز صحیح نیستند.
۳. ضمایر منفصل عربی بر چه مبنایی به دو گروه مرفوعی و منصوبی تقسیم میشوند؟
بر مبنای تفاوت معنا بین زبان فارسی و عربی
بر پایه نقش در جمله مانند مبتدا یا مفعولبه
طبق ترتیب حروف الفبا در عربی
بر اساس شباهت ظاهری و املایی
ضمایر منفصل عربی به دو گروه مرفوعی و منصوبی تقسیم میشوند زیرا نقش آنها در جمله متفاوت است. ضمایر مرفوعی بیشتر در جایگاه مبتدا یا فاعل قرار میگیرند در حالی که ضمایر منصوبی معمولًُا در نقش مفعولبه در کنار «ایّا» بهکار میروند. گزینههایی مانند «شباهت ظاهری و املایی»، «ترتیب حروف الفبا» یا «تفاوت معنا با فارسی» مبنای تقسیمبندی در زبان عربی نیستند.
۴. دلیل اصلی تفاوت ساختاری میان ضمایر منفصل منصوبی و مرفوعی عربی چیست و این تفاوت چه تاثیری بر نقش آنها در جمله میگذارد؟
ضمایر منفصل منصوبی همیشه همراه با «ایّا» است و تنها نقش مفعولبه دارد در حالی که همان ضمایر مرفوعی بدون «ایّا» میآید و نقش فاعل یا مبتدا را میپذیرد.
در ضمایر منفصل مرفوعی، همواره علامت جمع وجود دارد اما در ضمایر منصوبی فقط شکل مفرد دیده میشود.
ضمایر منفصل منصوبی عربی دارای اشکال بیشتری هستند اما کارکرد هر دو ضمیر در جمله کاملا یکسان باقی میماند.
در هر دو ضمیر، ضمایر بهصورت متصل استفاده میشوند اما ضمایر منصوبی معمولاً پیش از فعل میآیند و ضمایر مرفوعی بعد از اسم.
ضمایر منفصل منصوبی عربی با «ایّا» ساخته میشود و صرفا در نقش مفعولبه ظاهر میگردد بنابراین استفاده از واژه «ایّا» بخش جدانشدنی ساختار این ضمایر است. برعکس، ضمایر منفصل مرفوعی بدون «ایّا» ارائه میشود و به ضمایری مربوط است که میتوانند در نقش فاعل یا مبتدا قرار گیرند و در ابتدای جمله یا پس از فعل کاربرد دارند.
با سلام. آیا ضمائر منفصل مرفوعی میتونن بعداز فعل بیان و نقش فاعل بگیرن؟ اگر بله، مگر ضمیر بارز یا مستتر موجود در فعل فاعل نیست؟
سلام و وقت بهخیر؛
معمولاً ضمایر منفصل مرفوعی بعد از فعل و بهعنوان فاعل نمیآیند. در حالت عادی، ضمایر بارز و مستتر در جایگاه فاعل جمله قرار میگیرند. گاهی ممکن است گوینده بعد از فعل، برای تأکید بر فاعل از ضمیر منفصل مرفوعی استفاده کند، مانند: «فعلتُ أنا.» در این حالت، ضمیر منفصل نقش «توکید» را به عهده دارد، نه فاعل.
از همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.
با سلام
برای مخاطبینِ – مثنی مذکر مگه نباید ایاکما بیاد چرا ایاکم آوردید؟
سلام و وقت بهخیر؛
نکتهای که یادآوری کردید، کاملاً درست هست.
این مطلب با توجه به نکتهای که فرمودید، اصلاح شد.
سپاس از همراهی شما با مجله فرادرس.