فرادرسجمع مکسر در عربی — نحوه ساخت + مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس، با انواع فعل در عربی آشنا شدیم. همچنین، به برخی از اسم‌ها، از قبیل اسم فاعل، اسم مفعول و اسم مبالغه پرداختیم. در این آموزش، مطالبی را درباره جمع مکسر در عربی بیان می‌کنیم و نحوه ساخت آن را همراه با مثال‌هایی بررسی خواهیم کرد.
در زبان عربی دو نوع اسم جمع دارد: جمع سالم و جمع مکسر. به جمعهایی که بر اساس فرمول یا الگوی ثابتی تشکیل می‌شوند، «جمع سالم» می‌گویند. در مقابل، جمعهایی را که بدون قاعده تشکیل می‌شوند، «جمع مکسر» می‌نامیم. جمع‌ها همچنین به جمع قاعدهمند و جمع بی‌قاعده طبقه‌بندی می‌شوند. در ادامه با جمع سالم و جمع مکسر در عربی آشنا می‌شویم.
جمع سالم در عربی
جمع سالم یا جمع قاعدهمند با افزودن پسوند به اسم مفرد به وجود می‌آید. پسوند اسم مذکر و مؤنث متفاوت است.
در اسامی مذکر، بر آخرین حرف مفرد، مصوت ضمه (__ُ_) و سپس پسوندِ «ونَ» یا «ین»اضافه می‌شود. برای مثال، مُؤْمِنٌ به مُؤْمِنُوْنَ تبدیل می‌شود. به این جمع، «جمع مذکر سالم» گفته می‌شود. در اسامی مؤنث که به «ة» ختم می‌شوند، «ة» حذف و پسوند «اتٌ» اضافه می‌شود. برای مثال، مُؤْمِنَةٌ به مُؤْمِنَاتٌ تبدیل می‌شود. این جمع را «جمع مؤنث سالم» می‌نامیم.
چند مثال از نحوه تشکیل جمع مذکر سالم در ادامه آورده شده است:
- مُعَلِّم ← مُعَلِّمُون/مُعَلِّمِین
- مُسَافِر ← مُسافِرُون/مُسافِرِین
- مُسلِم ← مُسلِمُون/مُسلِمِین
مثال‌هایی از روش تشکیل جمع مؤنث سالم در ادامه بیان شده است:
- مُعَلِّمَة ← مُعَلِّمات
- جَنَّة ← جَنَّات
- مَكتَبَة ← مَكتَبَات
جمع مکسر در عربی
در تشکیل جمع مکسر، ریشه کلمه مفرد شکسته می‌شود یا حرف یا حروفی به آن اضافه می‌شود یا از آن کم می‌شود. هیچ فرمول ثابتی برای تشکیل جمع مکسر وجود ندارد. البته میتوان برای تعدادی از آنها اوزانی را بیان کرد که در ادامه با آنها آشنا می‌شویم. جمع سالم اغلب از صفت تشکیل می‌شود، در حالی که جمع شکسته بیشتر از اسم ساخته می‌شود.
مکسر در لغت به‌معنی شکسته است. این نوع جمع را مکسر یا شکسته می‌گویند زیرا مفرد آن حفظ نمی‌شود و به‌تعبیری می‌شکند. شکستگی مفرد شامل تغییر حرکات و افزودن حرف یا حذف حروف است. برای مثال، کلمه «کتاب» را در نظر بگیرید. جمع آن «كُتُب» است كه سه حرف از حروف ريشه مفرد (یعنی ك، ت، ب) در آن حفظ شده است. اما «الف» حذف شده است و حرکات کسره و فتحه در «کِتاب» به ضمه در «کُتُب» تبدیل شده‌اند. به‌عنوان یک مثال دیگر، کلمه «قَلْب» را در نظر بگیرید. این کلمه سه حرف ریشه دارد که در جمع آن (یعنی قُلُوْب) حفظ می‌شود. اما می‌بینیم که حرکات دو حرف اول از فتحه و سکون به ضمه تغییر می‌کنند. علاوه بر این، حرف «و» به مفرد اضافه می‌شود.
همان‌طور که در بخش قبل دیدیم، این نوع تکسیر (شکستگی) یا تغییر در جمع مذکر و مؤنث اتفاق نمی‌افتد. برای مثال کلمه‌های مُهَنْدس و مُهَنْدِسَة را در نظر بگیرید. هنگام تبدیل آنها به جمع، هیچ تغییری در شکل مفرد اتفاق نمی‌افتد و اضافه شدن یا حذف حروف رخ نمی‌دهد، بلکه تنها پسوند جمع به انتهای آنها افزوده می‌شود. بدین ترتیب است که جمع این کلمه‌ها، به‌ترتیب، مُهَنْدِسُوْن و مُهَنْدِسَات خواهد بود.
انواع جمع مکسر در عربی
جمع مکسر در عربی به دو دسته تقسیم می‌شود: جمع قِلّه (جَمْعُ القِلَّة) و جمع کَثره (جَمْعُ الکَثْرَة)، جمه قلّه، همان‌گونه که نامش نشان می‌دهد برای تعداد اندکی، یعنی از سه تا ده تا بیان می‌شود. جمع کثره نیز، همان‌طور که از نامش پیداست، برای سه تا بی‌نهایت به کار می‌رود. بی‌قاعده بودن و پیچیدگی جمع مکسر با استفاده از معیار ریخت‌شناسی تا حد زیادی برطرف می‌شود. در واقع، بیان اوزان به جمع آنها کمک می‌کند.
وزنهای جمع مکسر قلّه
برای جمع قلّه، چهار الگوی صرفی اصلی وجود دارد: أَفْعُل، أَفْعال، أفْعِلَة و فِعْلَة.
أَفْعُل
هر اسم مفردى كه بر وزن فَعْل باشد و عین‌الفعل آن حرف عله (و، ا، ی) نباشد و فاء‌الفعل آن «و» نباشد و حرف سوم آن مضاعف (یعنی حرف با تشدید) نباشد، جمع آن بر وزن أَفْعُل خواهد بود. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد (فَعْل) | اسم جمع (أَفْعُل) |
| بَحْر (دریا) | أَبْحُر |
| نَهْر (رود) | أَنْهُر |
| نَفْس (جان) | أَنْفُس |
| حَبْل (طناب) | أَحْبُل |
| ظَبْي (آهو) | أَظْبِي/أَظْبٍ |
أَفْعال
اسامی سه‌صامتی زیر بر وزن أَفْعال جمع بسته می‌شوند:
۱. اسم‌هایی که در آنها عین‌الفعل (یعنی حرف دوم ریشه) حرف عله (ا، و، ی) است. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| ثَوْب (لباس) | أَثْوَاب |
| بَيْتَ (خانه) | أَبْيَات |
| بَاب (در) | أَبْوَاب |
| صَوْت (صدا) | أَصْوَات |
| عِيْد (عید) | أَعْيَاد |
2. اسم‌هایی که در آنها فاء‌الفعل «و» است. جدول زیر مثال‌هایی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| وَقْت (زمان) | أَوْقَات |
| وَصْف (توصیف) | أَوْصَاف |
| وَزْن (وزن) | أَوْزَان |
۳. اسم‌هایی که در آنها دو حرف آخر مضاعف است، یعنی تشدید دارد. در جدول زیر مثال‌هایی از جمع این اسامی آورده شده است.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| جَدّ (پدربزرگ) | أَجْدَاد |
| عَمّ (عمو) | أَعْمَام |
| تَلّ (تپه) | أَتْلال |
۴. اسم‌هایی که در آنها عینُ‌الکَلِمَة علامتی غیر از سکون دارد، مانند جدول زیر.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعال) |
| عَلَم (پرچم) | أَعْلام |
| جَمَل (شتر) | أَجْمَال |
| نَمِر (ببر) | أَنْمَار |
| كَتِف (شانه) | أَكْتَاف |
| عِنَب (انگور) | أَعْنَاب |
| عُنُق (گردن) | أَعْنَاق |
أَفْعِلَة
اسم‌های چهارحرفی که حرف آخر آنها «ا»، «و» یا «ی» است، جمع مکسر بر وزن أَفْعِلَة دارند، مانند مثال‌های جدول زیر.
| اسم مفرد | اسم جمع (أَفْعِلَة) |
| طَعَام (غذا) | أَطْعِمَة |
| رَغِيْف (گرده نان) | أَرْغِفَة |
| عَمُوْد (ستون) | أَعْمِدَة |
| سُؤَالٌ (پرسش) | أَسْئِلَةٌ |
| جَوَابٌ (پاسخ) | أَجْوِبَةٌ |
وزنهای جمع مکسر کثره
برای جمع مکسر ثره، حدود بیست‌و‌پنج الگو وجود دارد که رایج‌ترین آنها را توضیح خواهیم داد.
فُعْل
هر صفتی که مفرد آن بر وزن أَفْعَل یا فَعْلاء باشد، جمع آن بر وزن فُعْل بیان می‌شود، مانند مثال‌های زیر.
| اسم مفرد (أَفْعَل یا فَعْلاء) | اسم جمع (فُعْل) |
| أَحْمَر (قرمز (مذکر)) | حُمْر |
| حَمْرَاء (قرمز (مؤنث)) | حُمْر |
| أَسْمَر (قهوه‌ای (مذکر)) | سُمْر |
| سَمْرَاء (قهوه‌ای (مؤنث)) | سُمْر |
| أَخْضَر/خَضْرَاء (سبز) | خُضْر |
نکته: اگر عینِ «أَفْعَل» حرف «ی» باشد، مانند «أَبْیَض»، آنگاه فاء جمع باید به‌جای ضمه کسره داشته باشد. بنابراین، جمع أَبْیَض و بَیْضاء کلمه «بِیْض» خواهد بود.
فُعَل
اسم‌هایی که بر وزن فُعْلَة هستند و صفاتی که بر وزن فُعْلَی بیان می‌شوند، جمعشان بر وزن فُعَل خواهد بود. جدول زیر چند مثال از این جمع مکسر در عربی را نشان می‌دهد.
| اسم مفرد (فُعْلَة یا فُعْلَى) | اسم جمع (فُعَل) |
| غُرْفَة (اتاق) | غُرَف |
| قَرْيَة (روستا) | قُرَى |
| شُرْفَة (ایوان) | شُرَف |
| صُغْرَى (کوچک) | صُغَر |
| كُبْرَى (بزرگ) | كُبَر |
فِعَل
ممنونم از پاسختون
میشه لطف کنید بگید «وت»اخر ملکوت نشانه چی هست؟
وزن ملکوت فعلوت هست میخوام از نظر قاعده و معنا بدونم این کلمه چطور هست
مثلا ملکوت میشه منسوب به ملک؟
سلام و وقت به‌خیر؛
کلمه «مَلَکوت» بر وزن «فَعَلوت» و به معنای «حاکمیت و مالکیت» هست. «وت» در این کلمه برای تأکید و مبالغه آمده است.
از همراهی شما با مجله فرادرس سپاس‌گزاریم.
سلام وقت بخیر
میخواستم بدونم کلمه ناسوت و یا ملکوت جمع مکسر هستند؟
سلام و وقت به‌خیر؛
خیر، ناسوت و ملکوت جمع مکسر نیستند.
سپاس از همراهی شما با مجه فرادرس
سلام جمع مکسر کلمه صغیر با صغیره تفاوت داره؟
اصغار برای دوتاشون میشه استفاده کرد؟
سلام و وقت به‌خیر؛
جمع مکسر کلمه‌های «صغیر» و «صغیرة» به صورت «صِغار» هست.
سپاس از همراهی شما با مجله فرادرس
سلام. بنات جمع مکسر هست یا سالم؟
طبیب و عالم به دو شکل سالم و مکسر نوشته می شوند؟ مثل عالمون و علماء. طبیبون و اطباء. لطفا پاسخ دهید
سلام و وقت به‌خیر؛
بنات، جمع مؤنث سالم است.
کلمه‌های طبیب و عالم را هم میتوان به صورت جمع مکسر «اطباء و علماء» به کار برد و هم میتوان آنها را به صورت جمع مذکر سالم «طبیبون/ طبیبین و عالمون/ عالمین» در آورد.
سپاس از همراهی شما با مجله فرادرس
سلام جمع مکسر مومن چی میشه
با سلام و وقت بخیر؛
کلمه «مومن» اسم مفعول از ریشه «أمَّنَ» است و جمع مکسر ندارد. بلکه در حالت مثنی با «ان -ین» (مومنان – مونَینِ) و در حالت جمع با «ون – ین» (مومنون – مومین) جمع بسته می‌شود.
در صورت مونث بودن هم با «ات» جمع بسته می‌شود. مومنة –> مومنات.
ممنون از همراهی شما با مجله فرادرس.