اصول جدانویسی و سرهم نویسی – از صفر تا صد با مثال

واژه‌های مرکب یا پیشوندی به سه حالت قابل نوشتن هستند که برای هرکدام از آن‌ها، یکی از این سه حالت، درست است. برای مثال واژه «هم‌خانه» به سه صورت «هم خانه (بافاصله)»، «همخانه (سرهم)» و «هم‌خانه (با نیم‌فاصله)» قابل نگارش است اما فقط نوع سوم آن درست است. مهم‌ترین قاعده برای انتخاب جدانویسی یا سرهم نویسی، این است که واژه‌های مرکب به‌صورت سرهم و واژه‌های مستقل به‌صورت جدا (بافاصله) نوشته می‌شوند. در این مطلب از مجله فرادرس، جدانویسی و سرهم نویسی را یاد می‌گیریم و با کاربرد هرکدام از آن‌ها آشنا می‌شویم. همچنین قواعد جدانویسی و سرهم نویسی را توضیح می‌دهیم و استثنائات هرکدام را نیز بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.

جدانویسی و سرهم نویسی

واژه‌های دو یا چندبخشی (مرکب، پیشوندی و پیشوندی مرکب) در زبان فارسی، به‌صورت جدانویسی یا سرهم نویسی نوشته می‌شوند. یعنی یا بخش‌های آن‌ها به هم می‌چسبند یا باید بین اجزای آن‌ها فاصله بگذاریم. متناسب با نوع واژه، قواعدی برای درست بودن جدانویسی یا سرهم نویسی آن واژه وجود دارد. اگر کلمه‌ای دارای چند بخش باشد که با هم، یک واژه واحد را ساخته‌اند، سرهم نوشته می‌شود وگرنه باید واژه‌های مستقل را با فاصله از هم بنویسیم. برای مثال، نگارش واژه «کاوشگر (کاوش + پسوند «گر»)» به همین صورت سرهم درست است و نوشتن آن به شکل‌های «کاوش گر» یا «کاوش‌گر» درست نیست. البته بعضی از این قواعد، استثنائاتی نیز دارند که همه آن‌ها را در همین مطلب و با مثال معرفی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قواعد جدانویسی و سرهم‌نویسی، فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

اصول کلی جدانویسی یا سرهم نویسی

کلمات از نظر ساختمان به دو نوع ساده و غیرساده (مرکب، وندی و وندی مرکب) تقسیم می‌شوند. مسئله ما برای جدانویسی یا سرهم نویسی، درباره کلمات مرکب، وندی و مرکب وندی است. در ضمن این واژه‌ها می‌توانند اسم، صفت، فعل و... باشند. متناسب با نوع وند یا کلمه‌ای که به واژه‌های ساده اضافه می‌شود، نوع نگارش آن‌ها نیز متفاوت می‌شود. در جدول زیر، قاعده‌های کلی جدانویسی و سرهم نویسی را آورده‌ایم.

جدول قواعد جدانویسی و سرهم نویسی کلمات

در جدول زیر، قواعد جدانویسی یا سرهم نویسی کلمات را به‌طور خلاصه آورده‌ایم. در ادامه مطلب، همه این موارد را با مثال و به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.

تا اینجا اصول جدانویسی و سرهم نویسی را با مثال بیان کردیم و در ادامه مطلب، هرکدام از موارد جدول بالا را با مثال‌های مختلف و با استثنائات آن‌ها بررسی می‌کنیم.

یادگیری ویراستاری با فرادرس

اصول کلی جدانویسی و سرهم نویسی را تا اینجا، یاد گرفتیم و آن‌ها را در مثال‌های گوناگون توضیح دادیم. برای جدانویسی یا سرهم نویسی کلمات و انتخاب میان این دو روش نگارش، باید هم با ویراستاری آشنا باشیم و هم برخی از قواعد دستوری مانند ساختمان کلمات و نوع آن‌ها را بشناسیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری مباحث ویراستاری و دستور زبان، مفید هستند.

• فیلم آموزش ویراستاری و مهارت‌های درست‌نویسی در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل قواعد دستور زبان و اصول ویراستاری می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش اصول درست‌نویسی و نگارش صحیح در فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس

اصول جدانویسی و سر هم نویسی انواع کلمات

در این بخش از مطلب، جدانویسی و سرهم نویسی انواع زیادی از کلمات مانند اسم‌ها، فعل‌ها، ضمایر، حروف و... را با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری واژه‌های مرکب و بسیاری دیگر از کلمات، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

صفات اشاره «این» و‌ «آن»

اگر واژه‌های «این» و «آن» به عنوان صفت اشاره، پیش از یک اسم بیایند، واژه‌های مستقلی هستند و باید جدا نوشته شوند.

ضمایر اشاره

اگر این دو واژه، صفت اشاره برای اسمی دیگر نباشند بلکه به‌عنوان بخشی از یک واژه دیگر به کار بروند، به واژه بعد از خود می‌چسبند. در واقع، این واژه‌ها، ضمایر اشاره مرکب هستند. جدول زیر را مشاهده کنید.

صفات مبهم «هر» و «هیچ»

صفت‌های مبهم را به‌عنوان وابسته پیشینی، قبل از واژه‌های دیگر قرار می‌دهیم. این صفات، جزئی از واژه بعدی خود نیستند پس باید آن‌ها را با فاصله از هم بنویسیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.

ضمایر مبهم

این دو ضمیر گاهی با اضافه شدن به یک واژه، یک ضمیر مبهم بزرگ‌تر (مرکب) را می‌سازند که چون یک کلمه محسوب می‌شود، باید آن‌ها را سرهم بنویسیم. البته ضمیر «هیچ» را باید با نیم‌فاصله به واژه بعد از خود بچسبانیم. مثال‌های جدول زیر را مشاهده کنید.

حالا که جدانویسی و سرهم نویسی را در ضمایر ساده و مرکب بررسی کردیم، در ادامه مطلب به بررسی واژه‌های مرکب و فعل‌های پیشوندی و... می‌پردازیم.

جدانویسی یا سرهم نویسی واژه‌های مرکب

کلمه‌هایی که از ترکیب دو یا چند تکواژ مستقل ساخته‌ شده‌اند اما به‌عنوان یک واژه به کار می‌روند، واژه‌های مرکبی هستند که باید بین اجزای آن‌ها، نیم‌فاصله بگذاریم یا آن‌ها را به هم بچسبانیم. جدول زیر را مشاهده کنید تا این واژه‌ها و فاصله‌گذاری آن‌ها را بیشتر بشناسید.

همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، در مبحث جدانویسی یا سرهم نویسی، مهم نیست که واژه مرکب، اسم، صفت، قید و... باشد.

 ترکیب‌های دارای کسره

هر دو واژه‌ای که بین آن‌ها کسره وجود داشته باشد، با فاصله از هم نوشته می‌شوند. جدول زیر را تماشا کنید تا این موضوع را بهتر درک کنید.

جدانویسی یا سرهم نویسی عددها

در این بخش، هم جدا یا سرهم‌نویسی عدد و معدود و هم نخوه نگارش واژه‌های مرکب با عدد را بررسی می‌کنیم.

عدد و معدود

اگر اعداد را به‌عنوان وابسته‌های پیشینی یا پسینی به اسمی اضافه کنیم، باید بین عددها و اسم، فاصله بگذاریم چون هرکدام از آن‌ها یک واژه مستقل هستند. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

واژه های مرکب با عدد

اگر با اضافه کردن عددی به واژه یا تکواژی دیگر، یک واژه واحد مرکب بسازیم، نباید بین آن عدد و اسم، فاصله بگذاریم. برای درک بهتر این نکته، به مثال‌های جدول زیر توجه کنید.

حروف ندا

حروف «ای، یا، ا، الا، ایا، ایها» حروفی هستند که آن‌ها را پیش یا پس از منادا قرار می‌دهیم و به‌وسیله آن‌ها، منادا را مورد خطاب قرار می‌دهیم. همه حروف ندا به‌جز «ا» با یک فاصله از منادا قرار می‌گیرند. در جدول زیر، نحوه نگارش حروف ندا و منادا را با مثال مشخص کرده‌ایم.

حروف عطف

حرف‌های عطف، دو یا چند کلمه یا جمله را بدون ایجاد وابستگی بین آن‌ها، به یکدیگر مرتبط می‌کنند. برای مثال، در جمله «مریم و ستایش به مدرسه یا خانه می‌روند.»، حروف «و» و «یا»، حرف عطف هستند. همیشه بین حرف‌های عطف و واژه‌های قبل و بعد از آن‌ها، یک فاصله وجود دارد. به مثال‌های زیر توجه کنید.

نکته: ممکن است حرف «واو» بین دو واژه مستقل قرار بگیرد و یک واژه واحد جدید را بسازد. در این‌صورت، واو را میانوند در نظر می‌گیریم نه حرف عطف و آن را به‌صورت سرهم می‌نویسیم. برای مثال، «و» موجود در واژه مرکب وندی «بی‌دست‌وپا» میانوند است.

حرف «را»

تنها کاربرد امروزی حرف «را»، نشانه‌ای برای مفعول است که بعد از این نقش دستوری قرار می‌گیرد. برای نگارش «را» باید بین واژه قبل و بعد از این حرف، یک فاصله بگذاریم. در متون یا اشعار قدیمی، گاهی «را» را به ضمایر «من و تو» می‌چسباندند و آن‌ها را به‌صورت «مرا» و «تُرا» می‌نوشتند. اما در فارسی معیار امروزی، چنین نگارشی پذیرفته نیست.

تا اینجا جدانویسی و سرهم نویسی واژه‌های مرکب، انواع حروف و... را بررسی کردیم و در ادامه مطلب، نحوه نگارش فعل‌های با ساختمان غیرساده را توضیح می‌دهیم.

پیشوندهای تصریفی فعل

این پیشوندها «بـ، نـ و می» هستند که به ابتدای فعل‌ها اضافه می‌شوند و از آن‌ها برای صرف فعل به حالت التزامی، منفی و استمراری استفاده می‌کنیم. پیشوندهای «بـ» و «نـ» همیشه به ابتدای فعل می‌چسبند و پیشوند «می» را نیز همیشه با نیم‌فاصله به ابتدای فعل اضافه می‌کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.

نکته: در نگارش به سبک کهن ممکن است از پیشوندهای «مَـ و همی» به‌جای «نَـ و می» استفاده کنیم. قواعد این پیشوندها نیز کاملاً مطابق جدول بالا است.

پیشوندهای فعل پیشوندی یا فعل پیشوندی مرکب

در ساختار فعل‌های پیشوندی یا پیشوندی مرکب، علاوه بر بخش اصلی فعل یعنی بن فعل و شناسه، یک یا چند پیشوند و یک یا چند پیشوند به‌علاوه یک یا چند تکواژ مستقل معنادار وجود دارد. ازآنجایی‌که کل اجزای یک فعل پیشوندی یا مرکب پیشوندی، یک معنای واحد را منتقل می‌کنند، آن‌ها را یک واژه حساب می‌کنیم و باید اجزای آن‌ها را سرهم بنویسیم. با مشاهده مثال‌های جدول زیر، این موضوع را بهتر درک می‌کنید.

برای تشخیص پیشوندی بودن فعل، می‌توانید فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.

نکته: اگر سرهم‌نویسی اجزای فعل‌های مرکب پیشوندی یا پیشوندی، باعث بدخوانی یا زشتی بصری واژه شود، باید آن را جدا بنویسیم. برای مثال، نگارش فعل «تن‌دردادیم» به این صورت ممکن است باعث بدخوانی مخاطب شود، پس بهتر است آن را به‌صورت «تن در دادیم» بنویسیم.

نشانه های جمع

«ها» و «ان» نشانه‌های جمع فارسی هستند که هر دو آن‌ها را یا به‌صورت چسبان یا با نیم‌فاصله به واژه‌های پیش از خود اضافه می‌کنیم.

نشانه «ها»

حالت‌های مختلف نگارش علامت جمع «ها» را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.

نشانه «ان»

حالت‌های مختلف نگارش این علامت جمع را نیز در جدول زیر آورده‌ایم.

واژه های عربی

برخی از ترکیبات عربی را در زبان فارسی نیز به کار می‌بریم که قواعد فاصله‌گذاری بین آن‌ها را در جدول زیر مشخص کرده‌ایم.

جدانویسی و سرهم نویسی پیشوندهای اسم و صفت‌ساز

در زبان فارسی با اضافه کردن برخی از تکواژها به واژه‌ها یا تکواژ‌های دیگر، واژه‌های جدیدی را می‌سازیم یا همان واژه‌ها را به شکل دیگری صرف می‌کنیم. قواعد جدا یا سرهم‌نویسی این پیشوندها را در جدول زیر و با مثال نشان داده‌ایم. پیشوندهای اسم، صفت و قیدساز به واژه‌های بعد از خود می‌چسبند.

پیشوند «هم»

این پیشوند به جز سه مورد استثناء با نیم‌فاصله نوشته می‌شود. برای مثال واژه «هم‌صدا» به همین صورت درست است نه به صورت «همصدا» یا «هم صدا». استثنائات این قاعده را در جدول زیر و با مثال توضیح داده‌ایم.

پسوندهای اسم و صفت‌ساز

پسوندها نیز تکواژهای وابسته یا مستقل هستند که آن‌ها را بعد از واژه یا تکواژی دیگر می‌آوریم و با استفاده از آن‌ها، واژه‌ای جدید می‌سازیم یا همان واژه را به نحو دیگری صرف می‌کنیم. پسوندها معمولاً به واژه یا تکواژ قبل از خود می‌چسبند که در جدول زیر مثال‌هایی از آن را آورده‌ایم. استثنائاتی نیز در این مورد وجود دارد که آن‌ها را بعد از جدول توضیح می‌دهیم.

پسوندها با نیم‌فاصله

در صورت وجود یکی از مواردی که در ادامه آورده‌ایم، پسوندها را با نیم‌فاصله به واژه قبلی اضافه می‌کنیم.

«ه» غیرملفوظ

اگر آخرین حرف واژه قبل از پسوند، «ه» غیرملفوظ باشد، پسوندها را با نیم‌فاصله از آن‌ها می‌نویسیم. به مثال‌های جدول زیر توجه کنید.

چهار پسوند خاص

پسوندهای «باشی، چی، آگین و آسا» با نیم‌فاصله از واژه‌های قبل از خود نوشته می‌شوند. جدول زیر را مشاهده کنید.

پسوندهای «تر» و «ترین»

پسوندهای صفت تفضیلی و صفت عالی یعنی «تر» و «ترین» در واژه‌های «بهتر، کمتر، بیشتر، مهتر، کهتر» به واژه قبلی می‌چسبند و در غیر از این موارد، باید آن‌ها را با نیم‌فاصله بنویسیم.

پسوند «وار»

اگر پسوندهای «وار» و «واره»، صفتی فاعلی (انجام دهنده کاری) بسازند یا کلمه‌ای را بسازند که واژه ساده به‌نظر بیاید، به واژه قبلی می‌چسبد اما اگر قید بسازد، با نیم‌فاصله از آن کلمه قرار می‌گیرد. مثال‌های زیر را مشاهده کنید.

واژه مختوم به «ی»

اگر پسوندها را به واژه‌های اضافه کنیم که حرف آخر آن «ی» باشد، باید آن‌ها را با نیم‌فاصله بنویسیم. به مثال‌ زیر توجه کنید.

بدخوانی و عدم زیبایی بصری

هرگاه چسبیدن پسوند به واژه قبل از خود، موجب بدخوانی یا عدم زیبایی بصری شود، آن را با نیم‌فاصله می‌نویسیم. جدول زیر را مشاهده کنید.

حروف یکسان

اگر حرف آخر واژه قبل از پسوند، با حرف اول پسوند، یکسان باشد، باید پسوند را با نیم‌فاصله بنویسیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.

میانوندها

میانوندها، تکواژهایی وابسته هستند  که بین دو یا چند واژه قرار می‌گیرند و یک واژه جدید را می‌سازند. چون واژه‌های ساخته‌شده با میانوند، یک واژه واحد محسوب می‌شوند، باید آن‌ها را بدون فاصله یا با نیم‌فاصله بنویسیم. جدول زیر را مشاهده کنید تا این موضوع را بهتر درک کنید.

در بخش‌های قبلی، جدانویسی و سرهم نویسی انواع وندها را توضیح دادیم و در ادامه مطلب، فاصله‌گذاری ضمایر و فعل اسنادی از مصدر «استن» را بررسی می‌کنیم.

جدانویسی و سرهم نویسی ضمایر شخصی متصل

ضمیرهای «-َم، -َت، -َش، مان، تان و شان» ضمایر متصل شخصی هستند که آن‌ها را یا به‌صورت چسبان یا با نیم‌فاصله به واژه قبل از آن‌ها اضافه می‌کنیم. در جدول زیر، این دو حالت را با مثال توضیح داده‌ایم.

فعل اسنادی از مصدر «استن»

در برخی از جمله‌ها، فعل‌های اسنادی «ام، ای، است، ایم، اید و اند» به مسند می‌چسبند و در برخی از ساختمان‌های فعل، به‌عنوان فعل کمکی به فعل اصلی اضافه می‌شوند. فعل «است» همیشه با کلمه قبل از خود یک فاصله دارد اما صیغه‌های دیگر این فعل، با نیم‌فاصله یا به‌حالت چسبان به واژه قبلی اضافه می‌شوند. در جدول زیر، قواعد چسبان یا با نیم‌فاصله بودن این فعل‌ها را مشخص کرده‌ایم.

پیشنهاد می کنیم برای یادگیری قواعد فعل‌های اسنادی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

نکته مهم در‌این‌باره، تشخیص فعل اسنادی است که در مطلب زیر از مجله فرادرس، روش هاس شناسایی آن را به‌طور کامل توضیح داده‌ایم.

حروف اضافه مرکب

هرگاه یک حرف اضافه به‌علاوه یک واژه مستقل دیگر، یک واژه واحد را بسازند، حرف اضافه مرکبی ساخته می‌شود که باید اجزای آن را سرهم (چسبان یا با نیم‌فاصله) بنویسیم. در جدول زیر نمونه‌های این نوع حرف اضافه و فاصله‌گذاری اجزای آن را مشاهده کنید.

جدانویسی یا سرهم نویسی علائم نگارشی

در این بخش بررسی می‌کنیم که فاصله‌گذاری علائم نگارشی را چگونه انجام دهیم.

برای یادگیری جدانویسی و سرهم نویسی و کاربرد علائم نگارشی، می‌توانید مجموعه فیلم‌های آموزش علائم نگارشی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

تمرین جدانویسی و سرهم نویسی

حالا که قواعد جدانویسی و سرهم نویسی را یاد گرفتیم و آن‌ها را با مثال‌های مختلف برررسی کردیم، می‌توانید با شرکت در تمرین زیر، میزان یادگیری خود را افزایش دهید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده و روی آن کلیک کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به پاسخ برخی از سؤال‌های دارای جواب تشریحی نیز، انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.

جدول خلاصه نکات قواعد جدانویسی و سرهم نویسی

در این مطلب از مجله فرادرس، قواعد جدانویسی و سرهم نویسی را یاد گرفتیم و هرکدام از قواعد را با مثال‌های گوناگونی توضیح دادیم. همچنین استثنائات هرکدام از این قواعد را نیز با مثال بررسی کردیم. در پایان مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را نیز بسنجید. برخی از مهم‌ترین نکته‌های جدانویسی یا سرهم نویسی را در جدول زیر و به صورت بسیار خلاصه آورده‌ایم. البته برای یادگیری درست این مبحث حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.