فرادرستنگه چیست؟ – توضیح به زبان ساده
به آبراهه‌ای که دو دریا را به هم وصل می‌کند، تنگه می‌گویند. این آبراهه، اهمیت بسیار زیادی در روابط تجاری، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشورها دارد. تنگه‌ها، مسیرهای دریایی را کوتاه‌تر می‌کنند. در برخی از موارد، این عوارض زمین‌شناسی، در نزدیکی منابع طبیعی ارزشمند قرار دارند. به همین دلیل، بخشی از صادرات و واردات کشورها، از طریق تنگه‌ها صورت می‌گیرد. تنگه هرمز، در جنوب ایران و در سواحل خلیج فارس واقع شده است. بخش عمده‌ای از صادرات نفت و گاز جهان، با عبور کشتی‌های باربری از روی این تنگه انجام می‌شود. در این مطلب از مجله فرادرس، قصد داریم ببینیم تنگه چیست و چه اهمیتی دارد.
در ادامه، ضمن تعریف تنگه، نحوه به وجود آمدن این عارضه جغرافیایی مهم را شرح می‌دهیم. سپس، به معرفی اهمیت تنگه و تفاوت آن با دیگر عوارض زمین‌شناسی مشابه می‌پردازیم. در نهایت، ضمن بررسی ویژگی‌های برخی از مهم‌ترین تنگه‌های دنیا، در مورد تنگه هرمز صحبت می‌کنیم.
تعریف تنگه چیست؟
«تنگه» (Strait)، باریکه یا آبراهه‌ای است که دو دریا یا به عبارت دقیق‌تر، دو پهنه آبی را به هم وصل می‌کند. این آبراهه، از عوارض مهم زمین‌شناسی در نواحی ساحلی محسوب می‌شود.
به عنوان مثال، تصویر زیر را در نظر بگیرید. این تصویر، آبراهه‌ای را نمایش می‌دهد که خلیج فارس را به دریای عمان وصل می‌کند. این آبراهه با عنوان تنگه هرمز شناخته می‌شود.
تنگه چگونه به وجود می‌آید؟
دلایل مختلفی برای تشکیل تنگه‌ها وجود دارد. این عوارض زمین‌شناسی، معمولا به دلیل جابجایی‌های صفحات تکتونیکی پوسته زمین تشکیل می‌شوند.
جابجایی پوسته، ترک‌خوردگی و تشکیل گسل را در پی دارد. در صورت پهنه‌های آبی در نزدیکی ناحیه ترک‌خورده، آب آن‌ها به درون این ناحیه حرکت می‌کند و یک آبراهه را به وجود می‌آورد. این آبراهه با نام تنگه شناخته می‌شود. تنگه جبل‌الطارق، نمونه‌ای از تنگه‌های حاصل از فعالیت‌های تکتونیکی است که دریای مدیترانه را به اقیانوس اطلس متصل می‌کند.
یکی دیگر از دلایل تشکیل تنگه، سرریز آب از پهنه‌های آبی بزرگ به روی نواحی پست و کم ارتفاع، مخصوصا در باریکه‌های خشکی است. باریکه خشکی، ناحیه خشکی است که دو خشکی بزرگ را به یکدیگر وصل می‌کند. در دو طرف این باریکه، پهنه‌های آبی حضور دارند.
به مرور زمان، این پهنه‌ها باعث فرسایش باریکه خشکی می‌شوند و به روی آن سرریز می‌کنند. در نتیجه، در ناحیه سرریز آب، تنگه به وجود می‌آید. تنگه بسفر در کشور ترکیه، دریای سیاه را به دریای اژه متصل می‌کند. این تنگه، بر اثر سرریز آب یکی از دریاهای مذکور به وجود آمده است.
در مطالب پیشین مجله فرادرس راجع به یکی از مهم‌ترین عوارض جغرافیایی یعنی «خلیج» و اهمیت آن صحبت کردیم. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، به معرفی کاربردها و اهمیت تنگه می‌پردازیم.
کاربرد و اهمیت تنگه چیست؟
تنگه‌ها، یکی از عوارض زمین‌شناسی مهم و استراتژیک هستند که تاثیر زیادی بر روی اقتصاد، سیاست، فرهنگ و توازن زیست‌محیطی مناطق دارند. در این بخش، به معرفی برخی از کاربردها و اهمیت‌های تنگه می‌پردازیم.
تاثیر تنگه بر توسعه تجارت چیست؟
تنگه‌ها، به عنوان شاهراه‌های تجاری مناطق آبی در نظر گرفته می‌شوند. این آبراهه‌ها، مسیر مستقیم و کوتاه‌تری را بین دو پهنه آبی فراهم می‌کنند و زمان و هزینه ترابری را کاهش می‌دهند. از این‌رو، بسیاری از مراودات تجاری بین کشورها، از مسیر تنگه‌ها صورت می‌گیرد.
همین مسئله، بر روی توسعه تجارت کشورهای دارای دسترسی به تنگه‌های مهم تاثیر مثبت می‌گذارد. به عنوان مثال، حدود ۴۰ درصد از مراودات تجاری جهان از طریق تنگه مالاکا (آبراهه بین دریای آندامان و دریای چین) انجام می‌شوند. ان تنگه، سریع‌ترین مسیر بین اقیانوس آرام و اقیانوس هند است.
اهمیت ژئوپلیتیکی تنگه چیست؟
بسیاری از تنگه‌ها، از اهمیت نظامی بالایی برخوردار هستند. این عوارض زمین‌شناسی، نقطه عطف ارتباط بین‌المللی کشورها محسوب می‌شوند. بنابراین، هر کشوری که بر روی آن‌ها تسلط داشته باشد، از نفوذ سیاسی و اقتصادی بالاتری برخوردار خواهد بود.
به عنوان مثال، تنگه هرمز (آبراهه بین دریای عمان و خلیج فارس)، تاثیر بسیار زیادی بر روی صادرات نفت و گاز کشورهای حاشیه خلیج فارس به دیگر نقاط دنیا دارد. به همین دلیل، این تنگه، همواره یکی از مکان‌های کلیدی در تنش‌های سیاسی و اقتصادی بین کشورهای اطراف آن و دیگر کشورهای دنیا بوده است.
اهمیت تنگه در مسائل زیست‌محیطی چیست؟
تنگه‌ها بر روی الگوی جریان و آب و هوای نواحی ساحلی تاثیر می‌گذارند. این عوارض زمین‌شناسی مهم، نقش مهمی را در برقراری تعادل زیست‌بومی و اقلیم مناطق دریایی بازی می‌کنند. جریان آب از درون تنگه‌ها می‌تواند الگوی جزر و مد و تنوع زیستی را نیز تغییر می‌دهد.
کاربرد تنگه در تولید انرژی چیست؟
یکی از کاربردهای تنگه‌ها، امکان تبدیل انرژی امواج به الکتریسیته است. این کاربرد، به تولید انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر کمک می‌کند. تنگه کوک در نیوزیلند، پتانسیل بسیار بالایی در تولید انرژی به این روش دارد.
تاثیر تنگه بر تاریخ و فرهنگ چیست؟
در طول تاریخ، تنگه‌ها نقش برجسته‌ای در توسعه تمدن‌ها، تسهیل تجارت و تبادلات فرهنگی بازی کرده‌اند. این عوارض زمین‌شناسی، معمولا به احداث بندرگاه‌ها و مراکز تجاری منجر می‌شوند و ضمن رشد اقتصادی کشورها، نزدیکی جوامع مختلف به یکدیگر را به همراه دارند.
فرادرس، یک فیلم آموزشی مفید را با عنوان «آموزش مطالعات اجتماعی هفتم» تهیه کرده است که به توضیح کامل دروس کتاب مطالعات اجتماعی برای دانش‌آموزان پایه هفتم می‌پردازد. لینک مشاهده این فیلم آموزشی در ادامه آورده شده است.
چگونه در مورد تنگه و دیگر عوارض زمین شناسی یاد بگیریم؟
تنگه‌ها، نقش بسیار مهمی در تجارت جهانی بازی می‌کنند. برخی از تنگه‌ها، به قدری مهم هستند که می‌توانند روابط بین کشورها را تحت تاثیر قرار دهند. جنوب کشور ما، به یکی از مهم‌ترین تنگه‌های جهان، یعنی تنگه هرمز دسترسی دارد. این تنگه، شاه‌راه تجاری و ارتباطی بزرگ‌ترین تولیدکنندگان منابع نفت و گاز جهان با کشورهای دیگر است. از این‌رو، آشنایی با ویژگی‌های آن و مشخصات دیگر عوارض زمین‌شناسی مهم می‌تواند برای بسیاری از ما، جذاب و حتی ضروری باشد.
دانش‌آموزان در دروس مطالعات اجتماعی، جغرافیا و زمین‌شناسی، با عوارض زمین‌شناسی و ویژگی‌های آن‌ها آشنا می‌شوند. فرادرس، فیلم‌های آموزشی مفیدی را تهیه کرده است که می‌تواند به یادگیری کامل شما در این زمینه کمک کند. لینک مشاهده این فیلم‌های آموزشی در ادامه آورده شده است:
- فیلم آموزش مطالعات اجتماعی هفتم فرادرس
- فیلم آموزش زمین‌شناسی علوم تجربی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش زمین‌شناسی پایه یازدهم فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش زمین‌شناسی فرادرس
تفاوت تنگه با دیگر عوارض زمین شناسی چیست؟
تنگه‌ها، از عوارض زمین‌شناسی مرتبط با مناطق آبی هستند. در این بخش، تفاوت بین تنگه با عوارض زمین‌شناسی مشابه را بررسی می‌کنیم.
تفاوت کانال و تنگه چیست؟
«کانال» (Channel یا Canal)، یکی از عوارض جغرافیایی است که شباهت زیادی به تنگه دارد. در برخی از موارد، عبارت‌های کانال و تنگه به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند. کانال‌ها نیز مانند تنگه‌ها، دو پهنه آبی را به یکدیگر متصل می‌کنند. البته با این تفاوت که اغلب کانال‌های طبیعی، از عرض بیشتری برخوردارند. علاوه بر این، کانال‌ها، هم به صورت طبیعی و هم به صورت مصنوعی توسط انسان‌ها ساخته می‌شوند. از کانال‌های معروف دنیا می‌توان به کانال مانش، کانال سوئز و کانال پاناما اشاره کرد. کانال‌های ساخت دست بشر، عرض کمتری نسبت به تنگه‌ها دارند.
تفاوت خلیج و تنگه چیست؟
«خلیج» (Gulf)، تورفتگی‌های کرانه‌های دریا است. این عوارض زمین‌شناسی نیز مانند برخی از تنگه‌ها، بر اثر بر اثر جابجایی پوسته زمین به وجود می‌آیند. علاوه بر این، هر دوی آن‌ها، یکی از انواع عوارض جغرافیایی در مناطق آبی محسوب می‌شوند. با این تفاوت که خلیج، حاصل پیشروی آب دریا به خشکی و محل اتصال خشکی به آب است اما تنگه، مسیر اتصال دو پهنه آبی است.
جدول زیر، تفاوت‌های بین خلیج و تنگه را به طور خلاصه نمایش می‌دهد.
| معیار مقایسه | خلیج | تنگه |
| تعریف | پیشروی یا تورفتگی دریا در نواحی ساحلی | باریکه آبی در محل اتصال دو پهنه آبی |
| ویژگی اصلی | اتصال پهنه آبی به خشکی | اتصال دو پهنه آبی |
| نحوه تشکیل | طبیعی | طبیعی و مصنوعی (مانند کانال‌ها) |
| کاربرد اصلی | مناسب برای لنگر انداختن کشتی‌ها | مناسب برای کوتاه کردن مسیر حرکت کشتی‌ها |
| عوارض زمین‌شناسی مشابه | خور | کانال |
| مثال‌های معروف | خلیج فارس، خلیج مکزیک | تنگه هرمز، تنگه جبل‌الطارق |
برخی از خلیج‌ها، توسط تنگه‌ها به آب‌های آزاد متصل می‌شوند. به عنوان مثال، مسیر اتصال خلیج فارس به دریای عمان و اقیانوس هند، از تنگه هرمز عبور می‌کند.
تفاوت دلتا و تنگه چیست؟
«دلتا» (Delta)، یک سرزمین مثلثی‌شکل است که به دلیل انباشت آبرفت در محل ریختن آب رود به دریا تشکیل می‌شود. دلتاها، معمولا از خاک حاصل‌خیلز بهره می‌برند. این عوارض زمین‌شناسی، معمولا در محل برخورد خشکی به دریا به وجود می‌آیند. در صورتی که تنگه‌ها، بین دو خشکی قرار می‌گیرند و دو پهنه آبی را به هم وصل می‌کنند.
در ادامه، راجع به معروف‌ترین تنگه‌های دنیا صحبت می‌کنیم.
معروف‌ترین تنگه دنیا چیست؟
در این بخش، به معرفی برخی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین تنگه‌های دنیا می‌پردازیم.
تنگه باب‌المندب
«تنگه باب‌المندب» (Bab al-Mandab)، شبه جزیره عربستان را از شاخ آفریقا جدا می‌کند. این تنگه، مسیر اتصال دریای سرخ به اقیانوس هند و خلیج عدن است. تنگه باب‌المندب از یک سمت به یمن و سمت دیگر به جیبوتی و اریتره وصل می‌شود. عرض این تنگه در باریک‌ترین ناحیه خود، حدود ۲۹ کیلومتر است. حدود ۴ درصد از عرضه نفت در جهان از مسیر تنگه باب‌المندب صورت می‌گیرد. از این‌رو، این تنگه به عنوان یکی از تنگه‌های استراتژیک و مهم جهان به شمار می‌رود.
تنگه مالاکا
«تنگه مالاکا» (Malacca)، آبراهه‌ای است که دریای آندامان در اقیانوس هند را به جنوب دریای چین در اقیانوس آرام وصل می‌کند. طول این تنگه، به حدود ۸۰۰ کیلومتر می‌رسد. این طول، تنگه مالاکا را به بلندترین تنگه دنیا تبدیل کرده است. تنگه مالاکا، کوتاه‌ترین مسیر دریایی بین هند و چین و یکی از شلوغ‌ترین خطوط دریایی جهان محسوب می‌شود. پس از قدرت گرفتن چین به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد جهان و رشد تجاری کشورهای شرقی، اهمیت تنگه مالاکا بیش از بیش شد.
تنگه پالک
«تنگه پالک» (Palk Strait)، خلیج پالک در جنوب اقیانوس هند (بین هند و سریلانکا) را به خلیج بنگال در شمال اقیانوس هند متصل می‌کند. عمق این تنگه، کمتر از ۱۰۰ متر، طول آن، ۱۳۷ کیلومتر و عرض آن بین ۶۴ تا ۱۳۷ کیلومتر است. تنگه پالک در سمت سریلانکا، چندین جزیره را در خود جای می‌دهد. پل آدم، یکی از جاذبه‌های دیدنی این تنگه محسوب می‌شود که به طور طبیعی و بر اثر رسوب‌گذاری تشکیل شده است. تنگه پالک در بخش خلیج منار، ۲۱ جزیره و بیش از ۴۰۰۰ گونه جانوری و گیاهی مختلف را در خود جای می‌دهد.
تنگه سوندا
«تنگه سوندا» (Sunda Strait)، جنوب اقیانوس هند را به دریای جاوه متصل می‌کند. عرض این تنگه بین ۲۶ تا ۱۱۰ کیلومتر است. تنگه سوندا، یکی از مسیرهای اصلی آسیای شرقی به اقیانوس هند محسوب می‌شود. عمق کم، جریان‌های جزر و مد بسیار قوی، سواحل شنی و سازه‌های ساخت دست بشر مانند سکوهای نفتی، عبور و مرور در این تنگه را چالش‌برانگیز می‌کند. به همین دلیل، بسیاری از کشتی‌های بزرگ، مسیر تنگه مالاکا را به تنگه سوندا ترجیح می‌دهند.
کانال موزامبیک
«کانال موزامبیک» (Mozambique Channel)، در شرق ماداگاسکار و غرب موزامبیک قرار دارد. این آبراهه، دو قسمت از غرب اقیانوس هند را به یکدیگر متصل می‌کند. تمام رودهای ماداگاسکار به درون کانال موزامبیک می‌ریزند. این کانال، مسیر تجاری مهمی برای کشورهای غرب قاره آفریقا محسوب می‌شود. توجه داشته باشید که کانال موزامبیک، تنگه به شمار نمی‌رود اما به دلیل اهمیت بالا، آشنایی آن در کنار تنگه‌های معروف، خالی از لطف نیست.
تنگه جبل‌الطارق
«تنگه جبل‌الطارق» (Gibraltar Strait)، یکی از معروف‌ترین آبراهه‌های دنیا است که سواحل جنوبی کشور اسپانیا در دریای مدیترانه را به غربی‌ترین نواحی قاره آفریقا در اقیانوس اطلس متصل می‌کند. طول این تنگه حدودا ۵۸ کیلومتر و عرض آن در حدود ۱۳ کیلومتر است.
به دلیل فراهم کردن مسیر ترانزیت دریایی بین اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه و همچنین اتصال به اقیانوس هند از طریق کانال سوئز، تنگه جبل‌الطارق، یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل و نقل دریایی در جهان شناخته می‌شود. این تنگه، پس از کانال مانش (کانال انگلیس)، شلوغ‌ترین آبراهه جهان است.
تنگه بسفر و تنگه داردانل
«تنگه بسفر» (Bosphorus Strait) یا «تنگه استانبول» (Strait of Istanbul)، شمال ترکیه را به دیگر نقاط دنیا وصل می‌کند. این تنگه، مسیر ارتباطی بین دریای سیاه و دریای مارمارا است که از طریق تنگه داردانل (تنگه چاناق‌قلعه)، به طور غیرمستقیم به دریای اژه و دریای مدیترانه می‌رسد. تنگه بسفر، باریک‌ترین تنگه مورد استفاده برای حمل و نقل بین‌المللی است.
تا به اینجا، برخی از معروف‌ترین تنگه‌های دنیا را معرفی کردیم. در آخرین بخش این مطلب از مجله فرادرس، به معرفی یکی از مهم‌ترین تنگه‌های دنیا، یعنی تنگه هرمز می‌پردازیم.
تنگه هرمز کجاست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
«تنگه هرمز» (Hormuz Strait)، مسیر ارتباطی خلیج فارس با خلیج عمان، دریای عرب و دیگر آب‌های آزاد دنیاست.
همه روزه، نفتکش‌های عظیمی از خلیج فارس و تنگه هرمز عبور می‌کنند و نفت کشورهای نفت‌خیز را به سایر کشورهای جهان انتقال می‌دهند.
تنگه هرمز، اهمیت اقتصادی و سیاسی بسیار زیادی دارد. حدود یک‌سوم از گاز طبیعی مایع جهان و یک‌چهارم از نفت مصرفی جهان از طریق این تنگه به کشورهای دیگر صادر می‌شود. کشورهای عضو اوپک از جمله ایران، عربستان، امارات، کویت و عراق، از طریق این تنگه به تجارت نفت خام می‌پردازند. قطر نیز به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی مایع، تقریبا تمام گاز خود را از طریق تنگه هرمز به دیگر نقاط جهان می‌فرستند.
نام تنگه‌ای که خلیج فارس را به دریای عمان وصل می‌کند چیست؟
تنگه هرمز، نام تنگه‌ای است که آب خلیج فارس را به آب دریای عمان وصل می‌کند.
تنگه هرمز در کجا قرار دارد؟
تنگه هرمز، از شمال به استان هرمزگان ایران و از جنوب به شبه‌جزیره مسندم در کشورهای عمان و امارات قرار دارد.
جزایر تنگه هرمز کدام هستند؟
تنگه هرمز، بسیاری از جزایر مهم ایران از قبیل جزیره قشم، جزیره هرمز، جزیره لارک و جزیره هنگام را در خود جای می‌دهد. جزایر سه‌گانه تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی نیز از جزایر نزدیک به این تنگه هستند.
عمق تنگه هرمز چقدر است؟
عمق تنگه هرمز به نزدیکی ۲۰۰ متر می‌رسد.
طول و عرض تنگه هرمز چقدر است؟
طول تنگه هرمز، حدود ۱۶۷ کیلومتر و عرض آن بین ۳۹ تا ۹۶ کیلومتر است.
