فرادرسفلات قاره چیست؟ – توضیح به زبان ساده
فلات، سرزمین مرتفع و نسبتا همواری است که از اطراف، با شیب زیاد به زمین‌های پست نظیر دشت و جلگه منتهی می‌شوند. از انواع فلات‌ها می‌توان به فلات میان‌کوهی، فلات کوه‌پایه‌ای، فلات قاره، فلات آتشفشانی و فلات اقیانوسی اشاره کرد. فلات قاره، سرزمینی پوشیده از آب کم‌عمق است که از مرزهای ساحلی شروع می‌شود و تا چندین کیلومتر گسترش می‌یابد. در واقع، فلات قاره، خشکی را به اقیانوس متصل می‌کند. این عارضه زمینشناسی، محیط بسیار خوبی را برای رشد گیاهان و جانوران دریای فراهم می‌کند. در این مطلب از مجله فرادری می‌خواهیم ببینیم فلات قاره چیست و چگونه تشکیل می‌شود. علاوه بر این، ساختار و ویژگی‌های فلات قاره را نیز مورد بررسی قرار می‌دهیم.
فلات‌ها، سرزمین‌های نسبتا هموار اما مرتفع هستند که از اطراف به سرزمنی‌های پست و کم‌ارتفاع منتهی می‌شوند. این عوارض زمینشناسی مهم، انواع مختلفی دارند که در ادامه به معرفی یکی از آن‌ها می‌پردازیم. در کنار این تعریف، فرآیند تشکیل فلات قاره، ساختار و موقعیت فلات قاره و مشخصات فلات قاره را نیز بررسی می‌کنیم.
فلات قاره یا ایوان خشکی چیست؟
در محل برخورد اقیانوس‌ها با خشکی‌ها، معمولا ناحیه‌ای کم‌عمق با ژرفای کمتر از ۲۰۰ متر به وجود می‌آید که به آن، فلات قاره می‌گویند. فلات قاره، با عنوان ایوان خشکی نیز شناخته می‌شود.
فلات قاره، سرزمینی است که سطح آن، با آب پوشیده شده است. این سرزمین، از لبه پوسته قاره‌ای با یک شیب ملایم (معمولا حدود ۰/۱ درجه) شروع می‌شود و تا عمق حدود ۲۰۰ متری اقیانوس یا دریا ادامه می‌یابد. در واقع، بازه گسترش فلات قاره را می‌توان از مرزهای ساحلی تا محل افزایش ناگهانی شیب زمین در اعماق آب‌های آزاد در نظر گرفت.
به عقیده زمین‌شناسان، فلات قاره، بخشی از پوسته قاره‌ای است و پوشیده شدن آن توسط آب و رسوب، تاثیری بر روی ماهیت آن ندارد. بر اساس «کنوانسیون ملل متحد درباره حقوق دریاها»، فلات قاره در مرزهای ساحلی یک کشور، به عنوان ادامه خشکی‌های آن کشور محسوب می‌شود. کشورهای ساحلی، دارای حق انحصاری بهره‌برداری از منابع موجود در فلات قاره هستند. حریم فلات قاره، معمولا تا چندصد کیلومتر بعد از خط ساحلی گسترش می‌یابد. در مطلب «فلات چیست؟ — به زبان ساده»، راجع به ویژگی‌ها و نحوه تشکیل فلات صحبت کردیم. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، به بررسی فرآیند تشکیل فلات قاره می‌پردازیم.
فرآیند تشکیل فلات قاره چیست؟
فلات قاره، بر اثر انباشته شدن مواد آلی و غیرآلی در گذر زمان تشکیل می‌شود. مواد غیرآلی تشکیل‌دهنده فلات قاره، حاوی ذرات خرد شده سنگ و خاک (رسوبات) هستند. این مواد، توسط عوامل طبیعی نظیر آب، باد، حرکت یخچال‌ها و غیره به لبه‌های پوسته قاره‌ای و اقیانوس‌ها منتقل شده و در آنجا ته‌نشین می‌شوند. منشا اصلی مواد آلی تشکیل‌دهنده فلات قاره، بقایای گیاهان و جانوران است. این مواد هنگام ترکیب شدن با رسوبات غیرآلی و تجمع در لبه پوسته قاره‌ای می‌کنند و لایه‌های زیرین فلات قاره را تشکیل می‌دهند.
بالا و پایین رفتن سطح آب دریا در حدود ۱/۶ میلیون سال گذشته، باعث زیر آب رفتن و نمایان شدن مداوم فلات قاره شده است. این بالا و پایین رفتن سطح آب به همراه اثر موج دریا، حرکت رسوبات و فرآیندهای فرسایشی، دلیل اصلی سطح تخت و نرم فلات قاره محسوب می‌شود.
فرادرس، یک فیلم آموزشی جامع و مفید را در زمینه مباحث کتاب مطالعات اجتماعی پایه هفتم تهیه کرده است که با استفاده از آن می‌توانید مفاهیم مربوط به فلات و دیگر مفاهیم زمینشناسی را به راحتی یاد بگیرید. لینک مشاهده این فیلم در ادامه آورده شده است:
فلات قاره، فقط ۱۰ درصد از مساحت اقیانوس‌ها را به خود اختصاص می‌دهد. با این وجود، یکی از غنی‌ترین نواحی اقیانوس از نظر وجود منابع و مواد مغذی است. عمق کم فلات قاره، باعث رسیدن نور آفتاب به عمق آن می‌شود و امکان تامین یکی از مهم‌ترین منابع مورد نیاز برای حیات گیاهان و جلبک‌ها را فراهم می‌کند. جریان‌های آب ورودی از رود به درون اقیانوس نیز از دیگر منابع تامین مواد مغذی مورد نیاز برای رشد میکروارگانیزم‌ها و گیاهان هستند. به این ترتیب، فلات قاره، به محیط بسیار خوبی برای رشد جانوران میکروسکوپی، ماهی‌ها و دیگر موجودات دریایی می‌شود. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، بهترین منبع برای یادگیری در مورد فلات قاره و دیگر عوارض زمینشناسی را معرفی می‌کنیم.
چگونه درباره فلات قاره یاد بگیریم؟
فلات‌ها و دیگر عوارض زمینشناسی، از اهمیت بسیار بالایی در زندگی انسان‌ها برخوردار هستند. برای اینکه بتوانیم از کره زمین و حیات موجودات زنده روی آن محافظت کنیم، باید دانش خود را گسترش دهیم. این کار با یادگیری مباحث زمینشناسی و زیست‌شناسی انجام می‌شود. دانش‌آموزان، مفاهیم مرتبط با فلات و ساختارهای زمینشناسی مرتبط با آن را در درس‌هایی نظیر علوم اجتماعی و علوم تجربی پایه‌های هفتم تا نهم فرا می‌گیرند. شاید برای خیلی از دانش‌آموزان، مباحث ارائه شده در کلاس کافی نباشند و نیاز به یادگیری توسط منابع جامع‌تر وجود داشته باشد. فرادرس، فیلم‌های آموزشی متعددی را در زمینه درس‌های مختلف دوره متوسطه اول و دوم، مخصوصا علوم اجتماعی و تجربی تهیه کرده است که می‌توانند شما در فهم اینکه فلات قاره چیست کمک کند. لینک مشاهده این فیلم‌ها در ادامه آورده شده است:
- فیلم آموزش مطالعات اجتماعی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش علوم تجربی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش بخش زیست و زمینشناسی علوم تجربی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش بخش زیست و زمینشناسی علوم تجربی پایه نهم فرادرس
اگر تمایل به یادگیری اصولی و راحت دیگر درس‌های پایه‌های مختلف دوره متوسطه دارید، توصیه می‌کنیم فیلم‌های آموزشی موجود در لینک زیر را نیز مشاهده کنید:
- مجموعه فیلم‌های آموزش دروس پایه هفتم فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش دروس پایه هشتم فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش دروس پایه نهم فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش دروس دوره اول و دوم متوسطه فرادرس
ساختار و موقعیت فلات قاره چگونه است؟
به لبه بیرونی پوسته قاره‌ای، حاشیه قاره‌ای می‌گویند. حاشیه قاره‌ای، از ساختارهای مختلفی نظیر فلات قاره، شیب قاره و خیز قاره تشکیل می‌شود. این ناحیه، در لبه بیرونی پوسته قاره‌ای قرار دارد و مانند یک زون تغییر وضعیت پوسته از خشکی به کف دریا عمل می‌کند. بنابراین، فلات قاره، تنها یکی از بخش‌های حاشیه قاره‌ای است که محدوده آن از ساحل شروع می‌شود و تا حدود ۷۵ کیلومتر بعد از ساحل ادامه می‌یابد.
در انتهای فلات قاره، شیب قاره به طور ناگهانی افزایش می‌یابد. این ناحیه، با عنوان شیب قاره شناخته می‌شود و عمق آب در آن، به طور میانگین به ۱۳۵ متر می‌رسد. در برخی از موارد، جریان‌های شدید آب رودخانه، رسوبات نرم شیب قاره را جابجا می‌کنند و باعث ایجاد دره‌های زیردریایی می‌شوند. دره مونته‌ری در سواحل مونته‌ری کالیفرنیای آمریکا و دره کنگو در آفریقا، نمونه‌‌هایی از این دره‌های زیردریایی هستند.
به ناحیه بعد از شیب قاره، خیز قاره می‌گویند. در این ناحیه، شیب کاهش می‌یابد و به کمتر از ۱ درجه (شیب کف دریا) می‌رسد. خیز قاره، از یک لایه رسوبی ضخیم تشکیل می‌شود. به همین دلیل، تشخیص مرز آن با شیب قاره دشوار است. در انتهای خیز قاره، دشت مغاکی قرار دارد. این دشت که حدود ۴۰ درصد از کف اقیانوس‌ها را به خود اختصاص می‌دهد، صاف‌ترین و بی‌عارضه‌ترین بخش از اقیانوس است. در مطلب «جلگه چیست؟ – به زبان ساده» از مجله فرادرس، راجع به یکی دیگر از مهم‌ترین عوارض زمینشناسی و مشخصات آن صحبت کردیم. در ادامه، مشخصات فلات قاره را بررسی می‌کنیم.
مشخصات فلات قاره چیست؟
عمق فلات قاره از ناحیه به ناحیه دیگر تغییر می‌کند. با این وجود، این عمق معمولا بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر است. فلات قاره، شیب ملایمی دارد که میانگین آن به حدود ۰/۱ می‌رسد. به عنوان مثال، فلات قاره اقیانوس آتلانتیک، بسیار گسترده و تخت بوده و عمق آن در حدود ۱۰۰ متر است.
میانگین عرض فلات قاره، در حدود ۷۵ کیلومتر است. البته این عرض نیز مانند عمق از محلی به محل دیگر تغییر می‌کند. به عنوان مثال، فلات قاره در سواحل شرقی ایالات متحده، وسیع و تخت‌تر از فلات قاره در سواحل غربی آمریکای جنوبی و غرب آفریقا است. در برخی از نواحی کالیفرنیای آمریکا، گسترش فلات قاره، به کمتر از یک کیلومتر می‌رسد. وسیع‌ترین فلات قاره در کره زمین، فلات قاره سیبری در قطب شمال است که عرضی در حدود ۱۵۰۰ کیلومتر دارد.
علاوه بر ویژگی‌های عمق و عرض فلات قاره، نکات جالبی در مورد این عوارض زمینشناسی وجود دارد که در ادامه آن‌ها را مرور می‌کنیم. فلات قاره، درصد کوچکی از اقیانوس‌ها را تشکیل می‌دهد اما به میزان قابل‌توجهی در حوزه‌هایی نظیر مسیریابی، سرگرمی، ماهیگیری، پرورش آبزیان و اکتشافات معدنی نقش دارد.
فلات قاره، اطلاعات دقیق و ارزشمندی را در رابطه با تغییرات اقلیمی، تغییرات سطح آب دریا و حجم رسوبات ورودی به یک ناحیه را در اختیار ما قرار می‌دهد. از اطلاعات مهم حاصل از مطالعه روی فلات قاره می‌توان به تغییرات بارندگی، شدت و فرکانس طوفان، تغییرات شدید سطح آب و تغییرات جزئی در آب و هوا اشاره کرد.
گسترش فلات قاره به سن و نوع اتصال صفحات زمین بستگی دارد. به عنوان مثال، فلات قاره وسیع با شیب ملایم، معمولا در حاشیه قاره‌ای منفعل با کمترین فعالیت‌های تکتونیکی مشاهده می‌شود. این ویژگی در غرب اروپا و شرق آمریکای شمالی مشهود است. این نوع فلات قاره، رسوبات کمی را از خشکی‌ها دریافت می‌کند. در طرف مقابل، فلات قاره کم‌وسعت با شیب تند و خیز کم، در حاشیه قاره‌ای فعال ایجاد می‌شود. سواحل اقیانوس آرام در آمریکای شمالی، از این ویژگی‌ها برخوردارند و حجم زیادی از رسوبات را در خود جای می‌دهند.
