نقشه خوانی ساختمان — آموزش تصویری و به زبان ساده

نقشه خوانی ساختمان، یکی از مهارت‌های مهم در رشته‌های مرتبط با طراحی و اجرای سازه‌های عمرانی است. مهندسان، طراحان و کارکنان بخش‌های مختلف پروژه‌های ساختمانی، باید متناسب با وظایف خود، قادر به خواندن و تفسیر نقشه‌های معماری، سازه‌ای، تاسیساتی و غیره باشند. در این مقاله از مجله فرادرس، به آموزش نقشه خوانی ساختمان و معرفی اصول اولیه این مهارت مهم می‌پردازیم. البته شما می‌توانید مهارت نقشه‌خوانی، چه در حوزه ساختمان‌سازی و چه در دیگر حوزه‌های صنعتی را با استفاده از فیلم‌های مجموعه آموزش نقشه خوانی – مقدماتی تا پیشرفته در فرادرس به راحتی و به طور کامل یاد بگیرید.

نقشه ساختمانی چیست ؟

«نقشه‌های ساختمانی» (Construction Drawings)، مجموعه‌ای از ترسیمات مورد استفاده برای اجرای ساختمان‌ها هستند. این ترسیمات به عنوان بخشی از اسناد مناقصه و پیمان در نظر گرفته می‌شوند. از این‌رو، نقشه‌های ساختمانی، اهمیت قانونی دارند.

به طور کلی، هدف از تهیه این نقشه‌ها، نمایش گرافیکی سازه‌ها، المان‌های سازه‌ای و نحوه ساخت آن‌ها است. تصویر زیر، یکی از انواع نقشه‌‌های ساختمانی را نشان می‌دهد.

مجموعه نقشه‌های ساختمانی شامل نقشه‌های پلان کف، نماهای جانبی، مقاطع و دیتیل‌ها، جزئیات کامل ساختمان را در اختیار مهندسان قرار می‌دهند. این نقشه‌ها با استفاده از دست یا نرم‌افزارهای طراحی به کمک کامپیوتر (نظیر اتوکد) تهیه می‌شوند. دستورالعمل‌های پروژه، جزئیات مربوط به مصالح ساختمانی، استانداردها، روش‌های اجرایی و غیره را پوشش می‌دهند. نقشه‌های ساختمانی، اطلاعات مرتبط با نحوه قرارگیری اجزای ساختمان در کنار یکدیگر، دیتیل (جزئیات) المان‌ها، ابعاد و غیره را در برمی‌گیرند.

انواع نقشه های ساختمانی چه هستند؟

نقشه‌های ساختمانی، تنوع بسیار زیادی دارند. بر اساس بزرگی و پیچیدگی پروژه‌های ساختمانی، تعداد نقشه‌های مورد استفاده در آن‌ها متفاوت است. به طور کلی، نقشه‌های ساختمانی به پنج گروه اصلی زیر تقسیم می‌شوند:

1. نقشه‌های معماری
   • سایت پلان
   • پلان اجرایی
   • نقشه‌های برش یا مقطع
   • نقشه نماهای جانبی
2. نقشه‌های سازه‌ای
   • راهنمای نقشه
   • نقشه گودبرداری
   • پلان ستون‌گذاری
   • پلان فونداسیون
   • پلان تیرریزی
   • نقشه دال
3. نقشه‌های برق
4. نقشه‌های لوله‌کشی
5. نقشه‌های نازک‌کاری

علاوه بر موارد بالا، نقشه‌های دیگری نظیر طرح‌های مفهومی، نقشه‌های طراحی، نقشه‌های مهندسی، نقشه‌های نصب، پلان موقعیت و غیره در اجرای ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. نقشه‌های ساختمانی معمولا در سه فاز زیر تهیه می‌شوند:

• فاز مطالعاتی
  • نقشه‌های اولیه با تمرکز بر روی کلیات پروژه
• فاز یک
  • نقشه‌های اصلی با تمرکز بر روی جزئیات موقعیت و ابعاد اجزای اصلی ساختمان نظیر طبقات، نماها و غیره
• فاز دو
  • نقشه‌های نهایی با تمرکز بر روی جزئیات دقیق تمام المان‌های سازه‌ای نظیر ستون‌ها، تیرها، فونداسیون‌ها، مصالح و غیره

به کارگیری نقشه‌های ساختمانی در پروژه‌های عمرانی، نیازمند مهارت نقشه خوانی ساختمان است. در ادامه، به معرفی اهمیت و مبانی این مهارت می‌پردازیم.

نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

نقشه خوانی ساختمان، مهارت درک و تفسیر المان‌های موجود در نقشه‌های ساختمانی مانند نقشه‌های معماری، سازه‌ای، تاسیساتی و غیره است. نقشه‌ها، از اسناد مهم در پروژه‌های ساختمانی به شمار می‌روند. تمام ارکان پروژه نظیر کارفرما، مشاور (دستگاه نظارت) و پیمانکار، با نقشه های ساختمان سر و کار دارند. از این‌رو، توانایی خواندن این نقشه‌ها، از مهارت‌های ضروری برای مهندسان ناظر، طراح و اجرا است. علاوه بر این، برخی از پرسنل اجرا نظیر سرکارگرها و آرماتوربندها نیز باید تا حدی با مهارت نقشه خوانی ساختمان آشنا باشند.

اجزای نقشه های ساختمانی چه هستند ؟

نقشه‌های ساختمانی از اجزای مختلفی نظیر کادر، جدول مشخصات، شبکه‌بندی و خطوط تشکیل می‌شوند. در این بخش، به معرفی اجزای نقشه‌های ساختمانی و کاربرد هر یک از آن‌‌ها می‌پردازیم.

کادر نقشه چیست ؟

به منظور اطمینان از قرارگیری تمام ترسیمات در پرینت نقشه‌ها، معمولا یک کادر مستطیلی در اطراف محدوده ترسیم ایجاد می‌شود. تصویر زیر، بخش‌های مختلف کادر نقشه را نمایش می‌دهد.

بخش‌های مشخص شده در تصویر بالا عبارت هستند از:

1. کادر
2. حاشیه
3. شبکه مرجع
4. اطلاعات نقشه

هنگام ایجاد کادر نقشه، حداقل حاشیه 20 میلی‌متری در اطراف آن در نظر گرفته می‌شود. این حاشیه، فضای کافی برای سوراخ کردن نقشه (جهت قرار دادن در زونکن و غیره) را فراهم می‌کند. شبکه‌بندی اطراف کادر، به منظور یافتن سریع نواحی مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در صورت تمایل به آشنایی با نرم‌افزارهای نقشه‌کشی، مطالعه مطلب «بهترین برنامه نقشه کشی ساختمان که باید بشناسید» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

مشخصات نقشه چیست ؟

بخش مشخصات نقشه یا «بلوک عنوان» (Title Block)، اطلاعات عمومی نقشه را در اختیار ما قرار می‌دهد. برخی از این مشخصات عبارت هستند از:

• نام
  • عنوان شرکت تهیه‌کننده تهیه‌کننده نقشه
• نشانی
  • موقعیت قرارگیری شرکت تهیه‌کننده نقشه
• نام‌ها و تاریخ‌ها
  • نام ترسیم‌کنندگان، بررسی‌کنندگان و تاییدکنندگان نقشه به همراه تاریخ انجام هر مرحله
• پروژه
  • نام پروژه مرتبط با نقشه
• توضیحات
  • اطلاعات کلی راجع به ارتباط نقشه با نقشه‌های دیگر
• وضعیت
  • هدف و کاربری نقشه
• شماره نقشه
  • شماره اختصاص یافته برای تشخیص نقشه
• بازنگری
  • شماره نسخه فعلی نقشه، تغییرات خاص صورت گرفته بر روی نقشه، تاریخ بازنگری، مجوز بازنگری
• مقیاس
  • نسبت ابعاد المان‌ها بر روی نقشه به ابعاد آن‌ها در واقعیت
• ابعاد
  • اندازه اصلی شیت (مانند کاغذ A1)

محل قرارگیری بلوک عنوان نقشه به ابعاد کاغذ بستگی دارد. با این وجود، در اغلب موارد، این بلوک در سمت راست یا پایین-راست نقشه ایجاد می‌شود.

ایجاد کادر نقشه و بلوک عنوان در اتوکد

روش‌های مختلفی برای ایجاد کادر نقشه و بلوک عنوان هنگام ترسیم نقشه‌های ساختمانی در اتوکد وجود دارد. ساده‌ترین روش، استفاده از قالب‌های آماده این نرم‌افزار است. به این منظور، از قسمت پایین-چپ پنجره نرم‌افزار، بر روی زبانه «Model» کلیک راست کرده و گزینه «From Template» را انتخاب می‌کنیم.

به این ترتیب، پنجره‌ای برای انتخاب قالب‌های آماده اتوکد باز می‌شود.

در پنجره بالا، بر روی پوشه «SheetSets» کلیک می‌کنیم.

قالب‌های مختلفی در پوشه بالا وجود دارند. قالب‌های «Architectural» برای نقشه‌های معماری و قالب‌های «Civil» برای نقشه‌های عمرانی قابل استفاده هستند. عبارت «Metric» در انتهای عنوان این قالب‌ها، به یکای متریک و عبارت «Imperial»، به یکای بریتانیایی اشاره دارد. در اینجا بر روی فایل «Civil Metric» کلیک کرده و دکمه «Open» را انتخاب می‌کنیم.

با کلیک بر روی دکمه «OK» در کادر بالا، یک زبانه با عنوان «ISO A1» در پایین صفحه ایجاد می‌شود. با کلیک بر روی این زبانه، قالب کادر نقشه و بلوک عنوان را مشاهده می‌کنیم.

در قالب اتوکد، امکان اضافه کردن توضیحات عمومی، اطلاعات نسخه بازنگری، اطلاعات شرکت، اطلاعات افراد، عنوان پروژه، تاریخ شروع، وضعیت و شماره نقشه فراهم شده است.

در ادامه، به منظور آشنایی بیشتر با اصول نقشه خوانی ساختمان، به معرفی برخی از آیتم‌های مهم در بلوک عنوان می‌پردازیم.

شماره نقشه چیست ؟

شماره نقشه یا «شماره شیت» (Sheet Number)، ترکیبی از حروف و یا اعدادی است که به منظور نمایش اطلاعات کلی در مورد نوع نقشه و ترتیب آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هنگام مشاهده یک نقشه، احتمالا اولین چیزی نظر شما را به خود جلب می‌کند، ترسیمات معرف المان‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای است. طراحان و مهندسان باتجربه، نوع نقشه‌های ساختمانی را با یک نگاه تشخیص می‌دهند.

با مشاهده شماره نقشه، می‌توان اطلاعات بیشتر و دقیق‌تری را نظیر حوزه (عمومی، ژئوتکنیک، عمرانی، معماری، سازه‌ای و غیره)، نوع شیت (عمومی، پلان، ارتفاعی، مقطع و غیره) و شماره صفحه به دست آورد.

نماد حوزه در شماره نقشه چیست ؟

نماد حوزه، ترکیبی از یک یا دو حرف انگلیسی است که حوزه‌های مرتبط با نقشه را مشخص می‌کند. نقشه‌های ساختمانی، معمولا به چندین واحد و پیمانکار ارجاع داده می‌شوند. هر واحد یا پیمانکار، به تمام نقشه‌های ساختمانی نیازی ندارد. به عنوان مثال، پیمانکار لوله‌کشی ساختمان، بر اساس نقشه‌های نقشه‌کشی کار خود را انجام می‌دهد. به همین دلیل، نقشه‌های دارای نماد حوزه P (ابتدای کلمه Plumbing) به این پیمانکار ارسال می‌شود.

نماد حوزه می‌تواند دارای یک یا دو حرف باشد. در پروژه‌های بسیار بزرگ یا پیچیده، هر حوزه به چندین زیرمجموعه تقسیم می‌شود. از این‌رو، نماد حوزه‌ دو حرفی برای تعیین نوع زیرمجموعه‌های مرتبط با نقشه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. جدول زیر، نمادهای تک حرفی برای نمایش حوزه کاربرد نقشه را نمایش می‌دهد.

شرکت‌های مختلف، معمولا از استانداردهای مختص به خود برای نوشتن شماره نقشه استفاده می‌کنند. جدول بالا، بر اساس استاندارد ملی CAD آمریکا تهیه شده است. به دلیل تفاوت در نام‌گذاری شیت‌ها در پروژه‌های مختلف، توصیه می‌کنیم؛ پیش از شروع خواندن نقشه‌های فنی، نگاهی به فهرست شیت‌ها در سند G1.01 بیندازید.

نوع شیت در شماره نقشه چیست ؟

اولین عدد بعد از نماد حوزه، به منظور نمایش نوع شیت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این اعداد، به ترتیب از عمومی‌ترین تا تخصصی‌ترین نوع شیت افزایش می‌یابند. به عنوان مثال، عدد 0، نشان‌دهنده نقشه‌های عمومی است. جدول زیر، مفهوم اعداد معرف نوع شیت را نمایش می‌دهد.

شماره صفحه در شماره نقشه چیست ؟

آخرین بخش از شماره نقشه، شماره صفحه است. این شماره از دو عدد (01 تا 99) تشکیل می‌شود. هنگام شماره‌‌گذاری صفحات نقشه‌ها، نیازی به انتخاب ترتیبی اعداد نیست؛ چراکه امکان اضافه کردن صفحات جدید بین صفحه‌های قبلی وجود دارد. جدول زیر، چند مثال از شماره صفحه و توصیف آن‌ها را نمایش می‌دهد.

شماره نقشه های سازه ای و عمرانی چیست ؟

استانداردهای مختلفی برای شماره‌گذاری نقشه‌ها وجود دارد. در بخش‌های قبلی، نحوه شماره‌گذاری بر اساس استاندارد CAD آمریکا را ارائه کردیم. در این بخش، به معرفی دو جدول دیگر برای شماره‌گذاری نقشه‌های سازه‌ای و عمرانی می‌پردازیم. جدول زیر، اطلاعات مربوط به شماره نقشه‌های سازه‌ای را نمایش می‌دهد.

چند مثال از شماره‌گذاری نقشه‌های سازه‌ای در جدول زیر آورده شده است.

جدول زیر، اطلاعات مربوط به شماره نقشه‌های عمرانی را نمایش می‌دهد.

مقیاس یا اسکیل نقشه چیست ؟

مقیاس یا «اسکیل» (Scale)، کمیتی است که ابعاد ترسیم نقشه نسبت به ابعاد واقعی را نمایش می‌دهد. اگر بخواهیم یک نقشه را در ابعاد واقعی رسم کنیم، مقیاس آن 1:1 خواهد شد. مقیاس 1:100، یعنی هر واحد طول در واقعیت، 100 برابر همان واحد طول بر روی نقشه است. اولین عدد مقیاس (عدد سمت چپ)، معرف اندازه ترسیمات و دومین عدد مقیاس (عدد سمت راست)، بیانگر اندازه المان‌های واقعی است. هنگام تنظیم بلوک عنوان، معمولا محلی برای نوشتن مقیاس در نظر گرفته می‌شود.

مقیاس، درک مناسبی از میزان بزرگی المان‌ها را در هنگام نقشه خوانی فراهم می‌کنند. در صورتی که نقشه‌های ترسیمی دارای اعتبار اجرای نباشند یا وظیفه تعیین ابعاد بر عهده شخص ثالث باشد، در محل نوشتن مقیاس از عبارت‌هایی نظیر «بدون مقیاس»، «Not to SCALE» یا «Do Not Scale» استفاده می‌شود.

کاربرد علامت جهت شمال در نقشه چیست ؟

علامت جهت شمال، یکی متداول‌ترین علائم مورد استفاده در نقشه‌ها و پلان‌های ساختمان است. این علامت، به منظور نمایش موقعیت قرارگیری المان‌ها نسبت به جهت‌های جغرافیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

طراحان و معماران، اغلب علامت مخصوص به خود را برای نشان دادن جهت شمال طراحی می‌کنند و از آن را در نقشه‌ها قرار می‌دهند. جهت شمال، یکی از علائم عمومی در نقشه‌های ساختمانی است. در بخش‌های بعدی، به معرفی برخی از علائم اختصاصی این نقشه‌ها خواهیم پرداخت.

انواع خط در نقشه خوانی ساختمان چه هستند ؟

خطوط، از مهم‌ترین اجزای تشکیل‌دهنده نقشه‌ها هستند. المان‌های مختلف در نقشه‌های ساختمانی توسط خطوط متفاوت نمایش داده می‌شوند. این خطوط، علاوه بر نمایش المان‌ها، وضعیت آن‌ها در نماهای مختلف و رابطه بین آن‌ها را نیز نمایش می‌دهند.

آشنایی با مفهوم خطوط مورد استفاده در نقشه‌های ساختمانی می‌تواند مهارت نقشه خوانی را در شما تقویت کند. برخی از انواع خط در نقشه‌های ساختمانی عبارت هستند از:

• خط
• خط‌چین
• خط‌چین کوتاه
• خط‌چین بلند
• خط پیوسته

قانون اول در خواندن خطوط نقشه

در نقشه خوانی ساختمان، همواره به خاطر داشته باشید که خط‌های توپر، به معنای اشیا یا سطوح قابل مشاهده و نقطه‌چین یا خط‌چین‌ها، بیانگر المان‌های پنهان یا غیر قابل مشاهده از نمای نقشه هستند. خطوط در نماهای مختلف، چیزهای متفاوتی را به نمایش می‌گذارند.

فرض کنید ترسیماتی مشابه با تصویر بالا را در مقابلتان قرار داده‌اند و از شما می‌خواهند تا نمای آن را تشخیص دهید. در این ترسیمات، سطح یکی از دیوارهای ساختمان قابل مشاهده است. با نگاه به سطح دیوار، خطوطی را مشاهده می‌کنید که معرف پنجره‌های ساختمان هستند. از این‌رو، ترسیمات روبه‌روی شما، نمای جانبی یا نمای ارتفاعی (Elevation View) را نمایش می‌دهد.

اکنون، ترسیمات بالا را در نظر بگیرد. این ترسیمات، کف یکی از طبقات ساختمان را نمایش می‌دهند. در این شکل، تمام دیوارهای اطراف ساختمان نیز قابل مشاهده هستند. بنابراین، این نما، دید از بالا یا نمای پلان (Plan View) است. در هر دو نمای ارتفاعی و نمای پلان، مرز ترسیمات مورد توسط خطوط توپر مشخص می‌شوند.

خط ساده در نقشه خوانی ساختمان در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

خطوط ساده در نقشه‌های ساختمان، بیانگر لبه اشیا هستند. این خطوط با عنوان «خط شی» (Object Line) نیز شناخته می‌شود. در پلان کف‌سازی (دید از بالای طبقات)، نمایش لبه کابینت، آستانه در، نوک پله، محیط میز و غیره توسط این نوع خط صورت می‌گیرد. توجه داشته باشید که یک خط ساده، نشان‌دهنده المان دیوار نیست.

در نماهای جانبی، خطوط ساده، لبه‌های اشیا نظیر کابینت، قاب پنجره یا چارچوب در را نمایش می‌دهند.

دو خط ساده با هاشور یا سایه در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

در نقشه‌های ساختمانی دید از بالا (مانند پلان‌های کف‌سازی)، دو خط ساده با فاصله هاشور یا سایه خورده، نشان‌دهنده المان دیوار هستند. معنی هاشور و سایه‌ها، در یک لجند آورده می‌شود. معمولا، سایه‌های خاکستری روشن، دیوارهای موجود ساختمان و سایه‌های خاکستری تیره، دیوارهای جدید را نمایش می‌دهند.

خط چین کوتاه در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

در نقشه‌های دید از بالا، خط‌چین کوتاه به معنای وجود یک المان در بالای نمای فعلی است. نقشه‌های دوبعدی، یک مقطع از ساختمان (مانند کف یک طبقه) را نمایش می‌دهند. برخی از المان‌ها، این مقطع را به صورت مستقیم قطع می‌کنند. برخی دیگر از المان‌ها، بالاتر از مقطع قرار می‌گیرند و با آن تقاطع ندارند. به منظور نمایش حضور این المان‌ها در طبقه موجود، از خط‌چین‌های کوتاه استفاده می‌کنیم.

مفهوم خط‌چین در نماهای جانبی مشابه نمای دید از بالا است. این خطوط به منظور نمایش موقعیت و محدوده المان‌های پنهان از دید مورد استفاده قرار می‌گیرند.

خط چین بلند در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

خط‌چین بلند، معمولا المان‌های پنهان با اختلاف ارتفاع زیاد را نمایش می‌دهند. به عنوان مثال، به منظور نمایش لبه‌های سقف شیروانی در نمای دید از بالای یک طبقه، از خط‌چین‌های بلند استفاده می‌شود. این خطوط، مانند مبنایی برای تشخیص فاصله خط‌چین‌های دیگر تا مقطع رسم نقشه عمل می‌کنند. در نماهای جانبی، خط‌چین‌های کوتاه و بلند، المان‌های مختلف پنهان از دید را نمایش می‌دهند.

خط چین کوتاه و بلند در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

خط‌چین کوتاه و بلند، ابزاری برای نمایش محورهای مرکزی المان‌های مختلف است. به عبارت دیگر، این نوع خط، اشیا واقعی را نمایش نمی‌دهد؛ بلکه مرکز المان‌ها را مشخص می‌کند. خط‌چین کوتاه و بلند، به منظور تعیین راستای المان‌های مختلف و فضاسازی بهتر آن‌ها نسبت به المان‌های مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کمان در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

کمان، المانی است که جهت باز شدن در را نمایش می‌دهد. این نوع خط (منحنی)، به منظور تشخیص نحوه باز و بسته شدن در و تداخل آن با اشیا اطراف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ضخامت خط در نقشه خوانی ساختمان چیست ؟

یکی دیگر از نکات ریز در نقشه خوانی ساختمان، توجه به ضخامت نسبی خطوط است. در گذشته (دوران ترسیم دستی نقشه‌ها)، ضخامت خط، اهمیت و ترتیب المان‌ها را مشخص می‌کرد. با ورود به عصر ترسیمات سه‌بعدی، ضخامت، همچنان به منظور نمایش ترتیب المان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. خطوط ضخیم، معمولا بیانگر المان‌های نزدیک به بیننده یا المان‌های اصلی نظیر لبه دیوارها هستند. خطوط نازک، المان‌های دور از بیننده یا المان‌های دارای اهمیت پایین‌تر را نمایش می‌دهند. وجود خطوط با ضخامت‌های مختلف به ما کمک می‌کند تا بتوانیم نقشه را راحت‌تر بخوانیم و بخش‌های مختلف آن را به خوبی تفسیر کنیم.

علائم اختصاصی در نقشه خوانی ساختمان چه هستند ؟

درک صحیح نقشه‌ها و کسب مهارت کافی در نقشه خوانی ساختمان، نیازمند شناخت علائم اختصاصی در این حوزه است. در بخش قبلی، راجع به انواع خطوط و کاربرد آن‌ها در نقشه‌های ساختمانی صحبت کردیم. در این بخش، به معرفی علائم راهنما خواهیم پرداخت.

علائم مصالح در نقشه خوانی ساختمان چه هستند ؟

تصویر زیر، برخی از علائم معرف نوع مصالح در نقشه‌های ساختمانی را نمایش می‌دهد. این علائم با استفاده از دستور HATCH در اتوکد قابل رسم هستند.

در برخی از مواقع، علائم مورد استفاده برای نمایش یک نوع مصالح ساختمانی در نمایش دید از بالا با نماهای جانبی تفاوت می‌کند. با این حال، اغلب مولفه‌های سازه‌ای نظیر ماسه، فلز، تخته چندلا، سنگ متورق، مرمر، بتن و غیره در هر دو نما یکسان هستند. به هر صورت، هنگام خواندن نقشه، حتما به نمای آن دقت کنید.

علائم رایج در نقشه خوانی پلان دید از بالای ساختمان چه هستند ؟

بسیاری از المان‌های نقشه‌های ساختمانی، از لوازم خانگی تا پله‌ها، علامت مخصوص به خود را دارند. تصویر زیر، علائم رایج در نقشه‌های دید از بالای ساختمان را نمایش می‌دهند.

علائم رایج در نقشه خوانی تاسیسات ساختمان چه هستند ؟

تاسیسات ساختمان به انواع تاسیسات الکتریکی و مکانیکی (بهداشتی، تهویه مطبوع و غیره) تقسیم می‌شوند. هر یک از این تاسیسات، المان‌های متعدد دارند. نمایش این المان‌ها در نقشه‌های ساختمانی، با استفاده از علائم اختصاصی انجام می‌گیرد. به عنوان مثال، تصویر زیر، برخی از علائم تاسیسات سرمایشی و گرمایشی ساختمان را نمایش می‌دهد.

به دلیل تنوع بالای علائم نمایش المان‌های تاسیساتی در نقشه‌های ساختمان، معنی هر المان معمولا در راهنمای مخصوص علائم آورده می‌شود.

خواندن انواع نقشه های ساختمانی چگونه انجام می شود ؟

خواندن نقشه‌های ساختمانی با استفاده از اصول معرفی شده در بخش‌های قبلی (مشخصات نقشه، خطوط و علائم) انجام می‌شود. در این بخش، به آموزش نحوه خواندن برخی از مهم‌ترین و متداول‌ترین نقشه‌های ساختمانی می‌پردازیم.

نقشه خوانی سایت پلان چگونه است ؟

«سایت پلان» (Site Plan)، یک نقشه بزرگ مقیاس است که محدوده کامل اجرای پروژه را نمایش می‌دهد. این محدوده، شامل محدوده اجرای عملیات‌ها در فاز فعلی و محدوده اجرای عملیات‌ها در فازهای توسعه می‌شود. سایت پلان به همراه «پلان موقعیت» (Location Plan)، در مرحله برنامه‌ریزی پروژه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در اغلب موارد، مهندسان، سایت پلان را بر اساس داده‌های حاصل از مطالعات میدانی گسترده رسم می‌کنند. شماره نقشه در بلوک عنوان این نقشه‌ها، با حرف C غاز می‌شود. مقیاس سایت پلان، بین 500:1 یا 200:1 است. البته در پروژه‌های کوچک، امکان ترسیم نقشه با مقیاس‌های بزرگ‌‌تر و در پروژه‌های بزرگ، امکان ترسیم نقشه با مقیاس‌های کوچک‌تر وجود دارد.

اطلاعات قابل نمایش در سایت پلان، با توجه به بزرگی و ماهیت پروژه تعیین می‌شوند. از متداول‌ترین اطلاعات موجود در سایت پلان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  جدول اطلاعات عمومی نظیر عنوان پروژه، نوع نقشه (شماره)، نویسنده، شماره نسخه، وضعیت، مقیاس و غیره
• نکته‌های مهم تغییرات مربوط به بازنگری‌های قبلی
• جهت‌گیری جغرافیایی (معمولا شمال)
• ابعاد اصلی
• مصالح اصلی
• محدوده کارگاه و شرح مشخصات مهم‌ترین المان‌های اطراف
• موقعیت ساختمان یا رابطه بین محل قرارگیری ساختمان با سازه‌های اطراف
• درختان، محافظت از درختان و المان‌های اصلی در محوطه
• محدوده پارکینگ به همراه ظرفیت، ابعاد، جریان ترافیک و علائم
• جاده‌ها، پیاده‌روها، رمپ‌ها و غیره
• حق ارتفاق نظیر حق نصب خدمات شهری (آب، برق، گاز و غیره)

در برخی از موارد، علاوه بر اطلاعات بالا، اطلاعات زیر نیز در سایت پلان آورده می‌شوند:

• ساختمان‌هایی که باید عقب‌نشینی کنند یا به طور کامل تخریب شوند.
• محدود گسترش عملیات خاکی نظیر خاکبرداری، خاکریزی، آماده‌سازی دیوار حائل و غیره
• طرح کلی خدمات شهری نظیر فاضلاب، آب، گاز، برق، تلفن، دریچه، درپوش آدم‌رو و غیره
• طرح کلی نورپردازی بیرونی
• نرده، دیوار و دروازه
• موقعیت المان‌های متفرقه مانند تیرک مهار، شیر آتش‌نشانی، علائم، سطل آشغال و غیره

معمولا در پروژه‌های بزرگ، پیچیده و حساس، علاوه بر اطلاعات بالا، اطلاعات تخصصی و تکمیلی نیز در سایت پلان آورده می‌شوند. در پروژه‌های کوچک و ساده، سایت پلان، معمولا اطلاعات کمتری را پوشش می‌دهند. به عنوان مثال، تصویر زیر را در نظر بگیرید. این تصویر، یک سایت پلان ساده را نمایش می‌دهد. قصد داریم نکات مربوط به نقشه خوانی این پلان را توضیح دهیم.

اولین قدم در نقشه خوانی ساختمان، مشاهده اطلاعات موجود در جدول مشخصات یا بلوک عنوان است. این جدول در قسمت پایین-راست پلان بالا قرار دارد.

بلوک عنوان بالا، بسیار ساده است و فقط جهت شمال، عنوان و مقیاس نقشه را نمایش می‌دهد. با توجه به نحوه نمایش مقیاس می‌توان به یکای ترسیم پلان (اینچ) پی برد. در اینجا، نحوه نمایش مقیاس با حالت استاندارد تفاوت دارد. این مقیاس به ما می‌گوید؛ هر 1 اینج بر روی نقشه، معادل 10 فوت بر روی زمین است.

عنوان «Site Plan»، نوع نقشه را نمایش می‌دهد. در برخی از موقع، از عنوان «Civil» برای سایت پلان استفاده می‌شود. نقطه خط‌چین‌هایی که در بیرونی‌ترین قسمت نقشه قرار دارند، معرف محدوده یا مرزهای سایت پلان هستند. معمولا اندازه این مرزها در کنارشان آورده می‌شود.

در قسمت تقاطع مرز جنوبی و مرز غربی، یک دایره با دو قطع عمود بر هم کشیده شده است. این دایره، محل شروع برداشت مختصات نقاط (نقشه‌برداری) را نمایش می‌دهد.

یکی از اولین شکل‌هایی که نظر ما را به خود جلب می‌کند، خانه و گاراژ است. سایت پلان، هیچ جزئیاتی از ابعاد خانه و گاراژ را نمایش نمی‌دهد. در نقشه حاضر، فقط می‌‌توان موقعیت قرارگیری المان‌ها نسبت به مرزهای شمالی و غربی را مشاهده کرد. معمولا این اندازه‌ها بر اساس مقررات و دستورالعمل‌های سازمان نظام مهندسی تعیین می‌شوند.

یکی دیگر از اطلاعات قابل مشاهده در پلان سایت، محدود حق ارتفاق شهری است. در پایین نقشه، یک خط‌چین مستقیم وجود دارد. این خط‌چین به همراه فاصله آن تا مرز جنوبی، حق ارتفاق پروژه را نمایش می‌دهد. شهرداری می‌تواند از این محدوده برای راه‌اندازی خدمات عمومی استفاده کند.

در سایت پلان، تیر چراغ برق با عبارت «Elec Pole» نمایش داده شده است. خط‌چین رسم‌شده از تیر چراغ برق به درون ساختمان، سیم‌کشی برق را نمایش می‌دهد. به دلیل استفاده از خط‌چین، این سیم می‌تواند از زیر زمین یا به صورت هوایی انتقال داده شده باشد. زمینی یا هوایی بودن کابل برق، در دستورالعمل‌های اجرایی آورده می‌شود.

علاوه بر کابل انتقال برق، محل قرارگیری لوله‌های انتقال آب و گاز نیز در سایت پلان در نظر گرفته شده‌اند.

با توجه سایت پلان، در این پروژه، به جای چاه یا فاضلاب شهری، از سپتیک تانک برای تخلیه پساب ساختمان استفاده می‌شود. محل قرارگیری سپتیک تانک و محدوده زهکشی آب با خط‌چین در پشت ساختمان نمایش داده شده‌اند.

در نقشه سایت پلان، توپوگرافی نواحی اطراف نیز کشیده می‌شود. در بخش بالا-راست سایت پلان، مجموعه‌ای از تقریبا موازی را مشاهده می‌کنید. این خطوط، بیانگر توپوگرافی (پستی و بلندی) زمین اطراف پروژه است. با دور شدن از ساختمان، عدد روی خطوط تراز توپوگرافی کاهش می‌یابد. به عبارت دیگر، در فاصله اطراف ساختمان، یک سرازیری وجود دارد.

مسیر ورود به گاراژ و مسیر ورود به خانه، توسط خط‌های توپر مشخص شده‌اند. با وجود اینکه هیچ متن یا علامتی برای توصیف این المان‌ها وجود ندارد، مهندس باید با توجه به نوع قرارگیری آن‌ها، کاربری‌شان را تشخیص دهد.

تا به اینجا، اغلب المان‌های اصلی سایت پلان را تفسیر کردیم. آخرین المانی که در این نقشه به آن می‌پردازیم، درختان اطراف ساختمان است. درختان معمولا به سه صورت (درختان موجود، پیشنهادی و اضافی) در نقشه ساختمان نمایش داده می‌شوند. تصویر زیر، درخت‌های موجود در اطراف ساختمان را نمایش می‌دهد.

درخت‌های رشم شده با خط‌چین، درخت‌های پیشنهادی هستند. در صورت وجود ضربدر بر روی درختان، باید آن‌ها را در حین اجرای پروژه از محل خارج کرد.

خواندن نقشه های معماری چگونه است ؟

«نقشه‌های معماری» (Architectural Drawings)، از مهم‌ترین نقشه‌های مورد استفاده در طراحی انواع ساختمان‌ها هستند. این نقشه‌ها در دو فاز تهیه می‌شوند. از مهم‌ترین و متداول‌ترین نقشه‌های نقشه‌های فاز 1 معماری می‌توان به پلان کف‌سازی، نماهای جانبی و مقاطع اشاره کرد. در این فاز، تمرکز اصلی بر روی نمایش نحوه قرارگیری المان‌ها و فضاهای مختلف در کنار یکدیگر است.

نقشه‌های فاز 2 معماری، بسیاری از جزئیات مربوط به اجرای اجزای سازه‌ای و تاسیساتی ساختمان نظیر نوع فونداسیون‌ها، ستون‌ها، مسیر لوله‌کشی، محل نصب لامپ‌ها و غیره هستند. در نقشه‌های معماری، المان‌های ترسیم به مرزهای بیرونی ساختمان محدود می‌شوند. بنابراین، برخلاف سایت پلان و پلان موقعیت، در اینجا دیگر خبری از نمایش ساختمان‌های مجاور و عوارض زمین نیست.

نقشه خوانی پلان کف سازی ساختمان چگونه است ؟

«پلان کف‌سازی» (Floor Plan)، یکی از انواع نقشه‌های ارتوگرافیک ساختمان است که به منظور نمایش نمای دید از بالای طبقات مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. محدوده و طرح کلی اتاق‌ها در این پلان دیده می‌شود. تصویر زیر، نمونه‌‌ای از یک پلان کف‌سازی است.

اغلب اندازه‌گذاری‌ها (ابعاد المان‌های مختلف)، شماره اتاق‌ها، مصالح مورد استفاده، درها، پنجره‌ها و بسیاری از اطلاعات مورد نیاز برای تخمین هزینه‌های اجرایی در پلان کف‌سازی ساختمان قرار دارند.

پلان‌های کگف‌سازی شامل اطلاعات طبقات و انداره‌گذاری‌های اصلی می‌شوند. هاشورها، علائم و اختصارات، از المان‌های مورد استفاده برای نمایش مصالح، فیتینگ‌ها و لوازم خانگی در این نوع نقشه‌ها هستند. با توجه ابعاد ساختمان، رسم پلان کف‌سازی در مقیاس 1:200 تا 1:20 انجام می‌گیرد. معمولا، المان‌های مختلف در این پلان توسط خطوطی با الگو، رنگ و ضخامت متفاوت مشخص می‌شوند.

پلان کف‌سازی می‌تواند برای نمایش کف کل ساختمان، یک طبقه یا یک اتاق تهیه شده باشد. بخش پایین-راست این پلان، معمولا به جدول مشخصات (عنوان، مقیاس، اشخاص، تاریخ‌ها، بازنگری‌ها و غیره) اختصاص دارد. به منظور نمایش جهت پله‌ها در پلان کف‌سازی، از یک فلش استفاده می‌شود. نمایش محل برخورد پله‌ها یا دیگر بازکننده‌‌ها به سقف، با استفاده از خط‌چین انجام می‌گیرد.

عنوان هر اتاق به صورت کاملا مشخص در مرکز آن اتاق نوشته شده است. المان‌های درون اتاق‌ها نظیر لوازم خانگی، مبلمان، اتصالات، سرویس‌های ساختمان و غیره نیز با علامت‌های مربوطه به نمایش درمی‌آیند. پریزهای برق، کلیدهای برق، چراغ‌های دیواری و سقفی، سنسورها و زنگ خطرها، خنک‌کنندها و دیگر تجهیزات الکتریکی نیز با علامت مخصوص نقشه‌های برق در پلان کف‌سازی آورده می‌شوند.

نمایش آیتم‌های قرار گرفته بر روی سقف، در پلان کف‌سازی طبقه بالا صورت می‌گیرد. اندازه‌گذاری اتاق‌ها، اتصالات، لوازم خانگی، لوازم بهداشتی، دیوارهای خارجی، پنجره‌ها، درها و غیره نیز از المان‌های موجود در پلان کف‌سازی است. اگر نقشه‌ای از یک مقطع رسم شده باشد، راستای رسم آن به صورت یک خط و یک دایره به همراه شماره مقطع در پلان کف‌سازی نمایش داده می‌شود. گرید یا شبکه‌بندی نیز به منظور مطابقت این پلان با نقشه‌های دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در صورت تهیه جداول تیپ‌بندی در و پنجره، این المان‌ها در پلان به همراه یک کد عددی و یا حروفی به نمایش درمی‌آیند. به این ترتیب، با مراجعه به کد المان‌های در و پنجره می‌توان مشخصات کامل آن‌ها را مشاهده کرد. نکته مهم در نقشه خوانی ساختمان، توجه دقیق به رابطه بین اطلاعات نمایش داده شده است. به عنوان مثال، اطلاعات موجود در دستورالعمل‌های اجرای یا جداول تیپ‌بندی، معمولا در پلان کف‌سازی تکرار نمی‌شوند. با این وجود، ارجاع به این اطلاعات توسط کد مربوط به آن‌ها صورت می‌گیرد. برای کسب مهارت در نقشه خوانی ساختمان، درک ارتباط بین اسناد و نحوه ارجاع آن‌ها به یکدیگر ضروری است.

نقشه خوانی نماهای جانبی ساختمان چگونه است ؟

«نماهای جانبی» (Elevation Views)، یکی دیگر از پرکاربردترین نقشه‌های ارتوگرافیک هستند که به منظور نمایش دید از کناره‌های ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند. نماهای جانبی معمولا دید ارتفاعی (نمای دید از راست، چپ، روبه‌رو و پشت) رسم می‌شوند. به زبان ساده‌تر، هنگامی که یک شخص در مقابل یک ساختمان می‌ایستد و به آن نگاه می‌کند، آن شخص در حال مشاهده یک نمای جانبی از ساختمان است.

معمولا، نقشه نماهای جانبی ساختمان در چهار جهت (مانند شمال، جنوب، شرق و غرب) تهیه می‌شوند. از اطلاعات قابل مشاهده در این نقشه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• محدوده دور ساختمان
• بازکننده‌هایی نظیر در و پنجره
• نوع سقف
• تجسم اشیا نظیر لبه بام و لوله‌ها
• سطوح مبنا مانند سطح زمین و موقعیت طبقات
• اندازه‌گذاری‌های اصلی مانند طول و ارتفاع دیوارها
• جنس مصالح سطوح خارجی ساختمان
• مشخصه‌های بیرونی مانند عرشه‌ها، ایوان و پله‌ها
• تمام بخش‌های قابل مشاهده فونداسیون
• دیوارهای خارجی و پرداخت بام

موارد بالا، تنها بخشی از اطلاعات قابل نمایش در نقشه نماهای جانبی ساختمان هستند. با توجه هدف نقشه، امکان اضافه کردن جزئیات بسیار بیشتر در این نقشه‌ها وجود دارد. البته تهیه این نقشه‌ها با اطلاعات دقیق‌، نیازمند صرف زمان و هزینه نسبتا زیاد است. نقشه نماهای جانبی، مطابق با نیازهای پروژه رسم می‌شوند. برخی از اهداف تهیه این نقشه‌ها عبارت هستند از:

• تهیه به عنوان بخشی از فرآیند نقشه‌برداری ساختمان
• مستندسازی ساختمان
• بررسی گزینه‌های موجود برای طراحی داخلی و خارجی
• ارائه اطلاعات ساختمان
• تهیه به عنوان بخشی از درخواست مجوز برنامه‌ریزی
• تهیه به عنوان بخشی از درخواست تاییدیه چک‌لیست ساختمان
• بازاریابی و فروش

در گذشته، نقشه های ساختمان به صورت دستی بر روی کاغذ رسم می‌شدند. در آن دوران، نقشه‌های دوبعدی و نماهای جانبی، به عنوان نمایش استاندارد ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. امروزه، رسم اغلب نقشه‌ها به صورت سه‌بعدی و توسط نرم‌افزارهای مبتنی بر CAD یا مدلسازی اطلاعات ساختمان (BIM) صورت می‌گیرد. به این ترتیب، نقشه‌های دوبعدی از روی مدل‌های سه‌بعدی ایجاد می‌شوند.

نقشه خوانی مقطع ساختمان چگونه است ؟

«نقشه مقطع» (Section Drawing) یا «نقشه مقطعی» (Sectional Drawing)، نمایش جانبی ساختمان در راستای یک صفحه عمودی است. این نقشه، امکان مشاهده فضاهای داخلی سازه و ارتباط بخش‌های مختلف آن با یکدیگر را فراهم می‌کند. راستای نقشه‌های مقطع، معمولا بر روی نقشه‌های پلان و نماهای جانبی مشخص می‌شود. مقیاس نقشه‌های مقطع به ابعاد ساختمان بستگی دارد.

تصویر بالا، نقشه مقطع یک ساختمان را نمایش می‌دهد. در این نوع نقشه، برش بخش‌های مختلف سازه نظیر دیوارها، سقف‌ها و کف‌ها، توسط هاشور، خطوط ضخیم یا الگوهای دیگر نشان داده می‌شود. نقشه مقطع، بخش‌هایی از ساختمان را نشان می‌دهد که امکان نمایش آن‌ها توسط خط‌چین (المان‌های پنهان) در نقشه‌های دیگر وجود نداشته باشد.

سوالات متداول در رابطه با نقشه خوانی ساختمان

در این مطلب از مجله فرادرس آموختیم چگونه تقشه ساختمانی را بخوانیم. در ادامه، به برخی از سوالات پرتکرار در رابطه با اصول نقشه خوانی ساختمان به طور خلاصه پاسخ می دهیم.

چه کسانی باید با نقشه خوانی ساختمان آشنا باشند ؟

مهندسان و طراحان مشغول در ارکان پروژه‌های ساختمانی (کارفرما، مشاور و پیمانکار) باید با اصول نقشه خوانی ساختمان آشنا باشند.

هدف نقشه های ساختمانی چیست ؟

هدف اصلی از رسم نقشه‌های ساختمانی، نمایش گرافیکی نحوه ساخت سازه است.

نقشه های ساختمانی چه انواعی دارند؟

نقشه‌های ساختمانی به پنج نوع اصلی نقشه‌های معماری، نقشه‌های سازه‌ای، نقشه‌های برق، نقشه‌های لوله‌کشی و نقشه‌های نازک‌کاری تقسیم می‌شوند.

نقشه خوانی ساختمان را از کجا شروع کنیم ؟

بهترین قدم برای شروع نقشه خوانی ساختمان، پیدا کردن جدول اطلاعات کلی نقشه و مرور مشخصات نوشته شده در این بخش نظیر عنوان، مقیاس، شماره، جهت شمال و غیره است.