تاسیسات بهداشتی ساختمان | تعریف، تجهیزات، سیستم ها، الزامات و مشکلات — آنچه باید بدانید

تاسیسات بهداشتی ساختمان مجموعه‌ای از سیستم‌های لوله کشی و لوازم بهداشتی مورد استفاده برای توزیع آب مصرفی، جمع آوری و دفع فاضلاب، هواکش فاضلاب و دفع آب باران است. این تاسیسات به عنوان یکی از مهم‌ترین تاسیسات مکانیکی ساختمان، امکانات بهداشتی مورد نیاز برای سکونت و یا اقامت در یک ساختمان یا ملک را فراهم می‌کند. «لوله کشی تاسیسات بهداشتی ساختمان» (Plumbing)، از انواع سیستم‌های پایپینگ به شمار می‌رود. در این مقاله، به معرفی مبانی، تجهیزات مورد استفاده، سیستم‌ها، الزامات اجرایی و مشکلات رایج در تاسیسات بهداشتی ساختمان می‌پردازیم.

تاسیسات ساختمان چیست؟

تاسیسات، سیستم‌هایی هستند که به منظور خدمات‌رسانی به افراد ساکن یا مقیم در ساختمان یا ملک، مورد استفاده قرار می‌گیرند. این سیستم‌ها معمولا به دو دسته کلی تاسیسات الکتریکی و تاسیسات مکانیکی تقسیم می‌شوند:

• تاسیسات الکتریکی: شبکه‌ای از کابل‌ها و تجهیزات مورد استفاده برای انتقال، توزیع و تبدیل ایمن برق از یک نقطه مرکزی به نقاط مختلف ساختمان هستند.
• تاسیسات مکانیکی: سیستم‌هایی که با استفاده از قطعات مکانیکی، خدمات مورد نیاز ساختمان یا ملک را تامین می‌کنند. از مهم‌ترین تاسیسات مکانیکی ساختمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
  • لوله کشی
    • بهداشتی (آب، فاضلاب، هواکش)
    • گاز
  • حرارتی
    • گرمایشی
    • سرمایشی
  • تهویه مطبوع
  • اطفا حریق
  • آسانسور

تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

سیستم‌هایی نظیر شبکه لوله توزیع آب سرد و گرم مصرفی، لوازم بهداشتی، لوله کشی جمع آوری و دفع فاضلاب و آب باران، لوله کشی هواکش شبکه فاضلاب و همه متعلقات مربوط به این سیستم‌ها در داخل یک ساختمان یا ملک، با عنوان «تاسیسات بهداشتی ساختمان» (Plumbing System) شناخته می‌شوند. این تاسیسات را می‌توان به عنوان زیرمجموعه‌ای از سیستم‌های پایپینگ در نظر گرفت. وظیفه اصلی تاسیسات بهداشتی ساختمان فراهم کردن امکانات رفاهی و بهداشتی است. بسیاری از فعالیت‌های داخل یک ساختمان نظیر شستشوی خودرو یا مسواک زدن، با کمک این تاسیسات انجام می‌شوند.

انواع تاسیسات بهداشتی ساختمان کدام هستند؟

تاسیسات بهداشتی ساختمان با عنوان تاسیسات آب و فاضلاب نیز شناخته می‌شوند. این تاسیسات وظیفه تامین آب مصرفی و دفع فاضلاب را بر عهده دارند. به طور کلی، سیستم‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان را می‌توان به چهار بخش لوله کشی توزیع آب مصرفی، لوله کشی فاضلاب، لوله کشی هواکش فاضلاب و لوله کشی آب باران تقسیم‌بندی کرد. در این بخش، ویژگی‌های هر یک از این سیستم‌ها را به طور خلاصه معرفی می‌کنیم.

سیستم تامین آب مصرفی چیست؟

تامین و توزیع آب برای مصارفی نظیر آشامیدن و شستشو را می‌توان به عنوان اصلی‌ترین کاربرد تاسیسات بهداشتی ساختمان در نظر گرفت. آب آشامیدنی نیز مانند دیگر خدمات شهری از طریق سیستم‌های لوله کشی درون خیابان به درون ساختمان انتقال داده می‌شود. فشار آب درون سیستم لوله کشی شهری حدود 2.5 تا 5 بار است. درون هر ساختمان، یک کنتور آب با شیر قطع و وصل جریان یا اصطلاحا «شات آف ولو» (Shut Off Valve) وجود دارد که ضمن کنترل میزان مصرف، امکان قطع آب را فراهم می‌کند. البته در محل انشعاب لوله از سیستم اصلی به درون خیابان یا کوچه نیز یک شیر قطع و وصل اضطراری تعبیه شده است. لوله کشی تامین آب مصرفی به دو سیستم آب سرد و آب گرم تقسیم می‌شود.

سیستم آب گرم ساختمان چیست؟

به منظور تامین آب گرم مورد نیاز ساختمان، آب آشامیدنی از درون یک آبگرمن برقی یا گازی عبور می‌کند و به کمک فشار به نقاط مختلف ساختمان منتقل می‌شود. لوله‌های مورد استفاده در سیستم‌های گرمایشی تاسیسات بهداشتی ساختمان از جنس «سی پی وی سی» (CPVC)، مس یا «پکس» (PEX) هستند. لوله پکس از قابلیت اطمینان و سرعت اجرای بالاتری بهره می‌برد.

تامین آب آشامیدنی بدون خدمات شهری چگونه انجام می‌شود؟

تامین آب مورد نیاز ساختمان‌هایی که به خدمات شهری دسترسی ندارند، معمولا با آب چاه انجام می‌گیرد. در این سیستم آب‌رسانی، چاه تا رسیدن به سطح آب زیرزمینی حفر شده و توسط پمپ به ساختمان منتقل می‌شود. به منظور تبدیل آب چاه به آب شرب، در ابتدای سیستم لوله کشی ساختمان، تجهیزات آب شیرین کن قرار می‌دهند. مشکل اصلی این سیستم، وابستگی آن به انرژی برق برای راه‌اندازی پمپ است. در صورت قطعی برق یا در دسترس نبودن خدمات برق شهری، باید از ژنراتور به منظور تامین آب مصرفی استفاده کرد.

سیستم تخلیه آب و فاضلاب چیست؟

پس از به کارگیری آب برای مصارف مختلف، باید پساب حاصل از آن را به بیرون از ساختمان منتقل کرد. در اغلب ساختمان‌های مسکونی، لوله‌های «ای بی سی» (ABC)، «پی وی سی» (PVC) و چدنی (CI) برای تخلیه فاضلاب مورد استفاده قرار می‌گیرند. این لوله‌ها به تمام لوازم بهداشتی موجود در ساختمان نظیر دستشویی، حمام، سینک و غیره متصل می‌شوند. هنگام استفاده از لوازم بهداشتی و شستشو، آب مصرفی درون لوله‌ها جریان می‌یابد.

نحوه لوله کشی سیستم‌های فاضلاب به گونه‌ای است که باعث انتقال آب مصرف شده تحت نیروی ثقلی به سیستم اصلی زهکشی زیر خیابان می‌شود. احتمال گیر کردن مواد درون لوله‌های تخلیه فاضلاب زیاد است. به همین دلیل، معمولا در مسیر آن‌ها مجرایی برای تخلیه و تمیزکاری قرار داده می‌شود. این مجراها، دسترسی به درون لوله را ساده‌تر می‌کنند.

سپتیک تانک یا گندانبار چیست؟

ساختمان‌هایی که سیستم لوله کشی تخلیه فاضلاب آن‌ها به شبکه فاضلاب شهری متصل نیست، از یک سیستم مجزا با عنوان گندانبار یا «سپتیک تانک» (Septic Tank) برای جمع آوری پساب و تخلیه آن استفاده می‌کنند. این سیستم، جایگزنی برای سیستم چاه فاضلاب ساختمان‌های قدیمی است. مخازن سپتیک تانک معمولا از جنس پلی‌اتیلن یا بتن هستند. این مخازن پس از جانمایی درون زمین در نزدیکی ساختمان، از یک طرف به لوله کشی اصلی فاضلاب ساختمان و از طرف دیگر به لوله‌ای درون زمین متصل می‌شوند. لوله خروجی، مایعات درون سپتیک تانک را به محوطه درون زمین منتقل می‌کند. این فرآیند، فیلتراسیون و تصفیه طبیعی آب فاضلاب را به همراه دارد. مواد جامد ته نشین شده در سپتیک تانک نیز توسط تجهیزات تخلیه چاه خارج می‌شوند.

سیستم هواکش فاضلاب چیست و چگونه کار می‌کند؟

به منظور اطمینان از عملکرد مناسب تاسیسات بهداشتی ساختمان و متعلقات آن، سیستم تخلیه فاضلاب ساختمان باید به خوبی تهویه شود. به عنوان مثال، هنگام استفاده از فلاش تانک دستشویی برای خروج فاضلاب، پساب به سمت بیرون حرکت می‌کند. این حرکت باعث ایجاد فشار منفی در پشت پساب می‌شود. سیستم تهویه فاضلاب، با تنظیم فشار درون شبکه لوله کشی، از گیر کردن پساب درون لوله‌ها و بازگشت گاز سمی ناشی از آن به درون ساختمان جلوگیری می‌کند.

یکی دیگر از کاربردهای این سیستم، کاهش احتمال انفجار ناشی از جمع شدن گازها درون شبکه فاضلاب شهری است. لوله‌های تهویه فاضلاب معمولا به پشت بام متصل می‌شوند. از این‌رو، مجرای اتصال آن‌ها باید در محلی مناسب و بدون مانع اجرا شود. به عنوان مثال، در صورت لانه کردن پرندگان بر روی این مجرا، احتمال بسته شدن جریان گردش هوا و اختلال در سیستم تهویه فاضلاب وجود خواهد داشت.

لوله کشی آب باران چیست؟

در گذشته، آب باران از طریق سیستم لوله کشی فاضلاب ساختمان، به همراه پساب به شبکه فاضلاب شهری منتقل می‌شد. امروزه، به منظور بهبود مدیریت مصرف آب، سیستم دفع آب باران از سیستم دفع فاضلاب جدا شده است. به این ترتیب، هنگام بارندگی، آب توسط ناودانی‌های پشت بام به اطراف ساختمان هدایت می‌شود. امکان ذخیره‌سازی آب باران برای مصارف غیر آشامیدنی نظیر آبیاری گیاهان نیز وجود دارد. البته در برخی از موارد، آب باران توسط یک سیستم زهکشی سنگریزه به شبکه شهری جمع آوری آب باران متصل می‌شود. مشکل این روش، احتمال آب گرفتگی معابر در بارندگی‌های شدید است.

اجزای تاسیسات بهداشتی ساختمان چه هستند؟

اجزای تاسیسات بهداشتی ساختمان شامل وسایلی نظیر لوله، فیتینگ (وصاله)، ولو (شیر)، آویز (نگهدارنده) و لوازم بهداشتی هستند. در ادامه به معرفی عملکرد و انواع این وسایل می‌پردازیم.

لوازم بهداشتی ساختمان چیست؟

به تجهیزات و وسایلی که آب را از طریق شبکه لوله کشی ساختمان دریافت کرده، آن را برای مصرف در اختیار افراد قرار داده و امکان تخلیه پساب به شبکه فاضلاب را فراهم می‌کنند، لوازم بهداشتی می‌گویند. به عنوان مثال، شیرآلات و سینک ظرفشویی در آشپزخانه، از انواع لوازم بهداشتی ساختمان هستند. به مجموعه‌ای از لوازم بهداشتی مورد استفاده در یک اتاق، یک گروه بهداشتی گفته می‌شود.

لوازم بهداشتی به طور دائمی یا موقت در ساختمان یا ملک مورد استفاده قرار می‌گیرند. آب مصرفی در این لوازم (پساب خروجی)، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، وارد سیستم تخلیه فاضلاب می‌شود. ظروف، مخازن و دستگاه‌های مورد استفاده در تاسیسات گرمایی، هواکش و تهویه مطبوع، لوازم بهداشتی نیستند.

انواع لوازم بهداشتی ساختمان کدام هستند؟

لوازم بهداشتی به دو دسته خصوصی و عمومی تقسیم‌بندی می‌شوند. لوازم بهداشتی خصوصی در خانه‌ها، آپارتمان‌ها، هتل‌ها و محل‌های مشابه، توسط یک فرد یا یک خانواده مورد استفاده قرار می‌گیرند. در صورتی که استفاده از لوازم بهداشتی عمومی در محل‌هایی نظیر مدرسه، ورزشگاه، هتل، ایستگاه‌ها، رستوران‌ها و دیگر مکان‌های عمومی برای تمام افراد آزاد است. از پرکاربردترین لوازم بهداشتی موجود در تاسیسات بهداشتی ساختمان می‌توان به سینک، آب خوری، وان، دوش، بیده، کانال زهکشی، لگن رختشویی، پیسوار، شیر برداشت، توالت، ماشین ظرفشویی و دستشویی (روشویی) اشاره کرد.

نقش لوله در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

لوله به عنوان بدنه اصلی سیستم‌های پایپینگ، وظیفه هدایت سیال درون شبکه لوله کشی را بر عهده دارد. آب و فاضلاب، سیالات عبوری از لوله‌های مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان هستند. لوله‌ها با مقطع دایره‌ای و طول مستقیم ساخته می‌شوند.

جنس لوله های تاسیسات بهداشتی ساختمان از چیست؟

جنس لوله‌های مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان به سیستم اجرای لوله کشی (آب‌رسانی، توزیع آب گرم، تخلیه فاضلاب، هواکش و دفع آب باران) بستگی دارد. بر این اساس، لوله‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان معمولا از فولاد درزدار (سیاه)، فولاد گالوانیزه (سفید)، فولاد بدون درز (مانسمان)، پلمیر و مواد دیگری نظیر چدن، بتن، آزبست (ایرانیت) یا مس ساخته می‌شوند. کاربری هر یک از لوله‌ها عبارت است از:

• لوله فولادی درزدار: تاسیسات حرارت مرکزی و تهویه مطبوع (رفت و برگشت آب یا رفت و برگشت گازوئیل)
• لوله فولادی گالوانیزه: سیستم آب سرد و گرم بهداشتی
• لوله فولادی بدون درز: لوله کشی گاز و سیالات پرفشار
• لوله پلیمری: جایگزینی فولاد در موارد بالا
• لوله چدنی: تاسیسات فاضلاب و خطوط انتقال آب شهری
• لوله سیمانی: دودکش و فاضلاب
• لوله آزبستی: فاضلاب آغشته به مواد شیمیایی
• لوله مسی: سیستم‌های سردکننده و کویل‌های حرارتی

در مجموع، استفاده از لوله‌های پکس، پی وی سی، مسی، ای بی اس، گالوانیزه و چدنی از رواج بیشتری برخوردار هستند.

قطر لوله های تاسیسات بهداشتی ساختمان چقدر است؟

جدول زیر، حداقل قطر لوله‌های مورد استفاده برای سیستم‌های آبرسانی در تاسیسات بهداشتی ساختمان را نمایش می‌دهد.

فشار و جریان لوازم بهداشتی چقدر است؟

در وضعیت بدون جریان (بسته بودن شیر)، فشار شبکه لوله کشی توزیع آب مصرفی در پشت شیرهای تاسیسات بهداشتی ساختمان نباید بیشتر از 4 بار (40 متر ستون آب) باشد. جدول زیر، حداقل مقدار جریان و فشار آب در پشت شیرهای لوازم بهداشتی را نمایش می‌دهد.

حداکثر فشار و مقدار مصرف آب در لوازم بهداشتی نیز مطابق با جدول زیر هستند.

نقش فیتینگ در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

مسیر اغلب سیستم‌های لوله کشی ساختمان، مستقیم نبوده و استفاده از لوله‌ها برای اجرای این سیستم‌ها کافی نیست. به منظور تغییر مسیر لوله‌ها یا گرفتن انشعاب از آن‌ها در شبکه‌های لوله کشی تاسیسات بهداشتی ساختمان، از اتصالاتی به نام وصاله یا «فیتینگ» (Fitting) استفاده می‌شود. فیتینگ‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان معمولا از جنس چدن چکش خوار، فولاد یا فولاد گالوانیزه هستند.

از متداول‌ترین انواع وصاله می‌توان به بوشن، زانویی، سه راهی، مغزی، مهره ماسوره، تبدیل و درپوش موارد زیر اشاره کرد:

• بوشن: قطعه‌ای استوانه‌ای با سطح داخلی رزوه شده که برای اتصال دو لوله یا قطعات دیگر به کار می‌رود.
• زانویی: وسیله‌ای که برای تغییر جهت جریان در زوایای مختلف (معمولا 45 یا 90 درجه) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• سه راهی: ابزاری که برای انشعاب گرفتن از جریان آب در زوایای 45 یا 90 درجه‌ای استفاده می‌شود.
• مغزی: قطعه‌ای که در اتصال فیتینگ‌ها به یکدیگر یا اتصال فیتینگ به شیر کاربرد دارد.
• مهره ماسوره: مجموعه‌ای متشکل از سه قطعه که دو قطعه آن به منظور اتصال به انتهای قطعات و قطعه دیگر برای محکم کردن اتصال مورد استفاده قرار می‌گیرند.
• تبدیل: وسیله‌ای برای تغییر قطر مسیر جریان است. به این فیتینگ، کاهنده نیز می‌گویند.
• درپوش: ابزاری که به منظور بستن انشعابات به کار برده می‌شود.

شیر چیست؟

شیر یا «ولو» (Valve)، وسیله‌ای است که به منظور باز و بسته کردن مسیر، تنظیم مقدار جریان، کنترل سطح و برداشت آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. شیرهای برداشت، مسیر و ایمنی از متداول‌ترین شیرآلات مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان هستند.

از انواع شیرآلات پرکاربرد در تاسیسات بهداشتی ساختمان و کاربردهای آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شیر برداشت: خروج آب برای مصارف نهایی
  • شیر ساده تکی: خروج آب سرد یا گرم
    • شیر کرمه دنباله کوتاه
    • شیر کرمه دنباله بلند
    • شیر برنجی معمولی
    • شیر برنجی سرشیلنگی
  • شیر مخلوط: مخلوط کردن آب سرد و گرم برای تنظیم دما
    • شیر توکاسه
    • شیر دیواری
  • شیر پیسوار: ارتباط بین شیر مخلوط و لوله کشی آب سرد و گرم در روشویی و ظرف‌شویی
  • شیر فشاری: شستشوی کاسه توالت و تخلیه فاضلاب
• شیر مسیر: باز و بسته کردن مسیر، تنظیم فشار و جریان آب
  • شیر فلکه کف فلزی
  • شیر فلکه کشویی
  • شیر یک طرفه
• شیر ایمنی و کنترل: فراهم کردن شرایط ایمنی برای عملکرد مناسب دستگاه‌های تاسیسات بهداشتی ساختمان و سیستم‌های حرارتی
  • شیر اطمینان یا شیر رها کننده: کنترل فشار آب‌گرم‌کن و تخلیه کردن آب یا بخار در مواقع اضطرای
    • شیر کنترل کننده فشار
    • شیر کنترل کننده درجه حرارت
    • شیر کنترل کننده فشار و درجه حرارت
  • شیر شناور یا «شیر فلوتر» (Float Valve): کنترل سطح آب مخازن آب، انبساط سیستم گرمایی مرکزی، کولر آبی و شست و شو

فلنج چیست؟

«فلنج» (Flange)، قطعه‌ای دایره‌ای شکل است که به منظور اتصال بین لوله‌ها، شیرآلات، پمپ‌ها و دیگر تجهیزات تاسیسات بهداشتی ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از این نوع از اتصالات، امکان باز کردن راحت قطعات برای سرویس، تعمیر و نگهداری را فراهم می‌کند.

آویز یا نگهدارنده لوله چیست؟

«آویز» (Hanger) یا «نگهدارنده» (Support)، وسایلی هستند که به منظور نگهداری و ثابت کردن لوله‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. آویزها انواع بسیار متنوعی دارند که از متداول‌ترین آن‌ها می‌توان به نوع معمولی، گیره‌ای، تک پیچ، کرپی، رکابی، دوتکه، پایه‌دار، رگلاژی و جوشی تسمه‌ای اشاره کرد.

نقش پمپ آب در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

برای تامین فشار کافی برای انتقال آب به نقاط مختلف ساختمان در ساعت‌های مختلف شبانه‌روز از پمپ استفاده می‌شود. پمپ‌های آب معمولا در یکی از سیستم‌های زیر مورد استفاده قرار می‌گیرند:

• پمپ و مخزن ذخیره در ارتفاع: افزایش فشار تاسیسات بهداشتی ساختمان در صورت کافی نبودن فشار آب شهری
• پمپ بدون مخزن تحت فشار: تامین فشار کافی در طبقات مختلف یک ساختمان
• پمپ و مخزن تحت فشار: تامین مصارف کم/کوتاه مدت

نکته: آب شهری را نباید به طور مستقیم از شبکه لوله کشی پمپاژ کرد. این کار، منفی شدن فشار آب شهر را در پی دارد.

کاربرد مخزن ذخیره آب در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

به منظور جلوگیری از قطع آب در لوله کشی توزیع آب آشامیدنی هنگام قطع آب شهری، تنظیم میزان مصرف متوسط به جای پیک مصرف در کنتور، کاهش فشار آب شبکه شهری، تنظیم فشار تاسیسات بهداشتی ساختمان به منظور جلوگیری از مشکلات احتمالی نظیر ضربه قوچ و حفاظت از شبکه آب شهری می‌توان از مخازن مخصوص برای ذخیره‌سازی آب در ساختمان استفاده کرد.

کاربرد مخزن تحت فشار در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

در هنگام نشت‌های احتمالی و جلوگیری از روشن شدن پمپ ابتدایی در مصارف کم و کوتاه مدت از مخازن تحت فشار در سیستم بوستر پمپ (مجموعه تجهیزات پمپاژ) استفاده می‌شود. مخازن تحت فشار دارای دو نوع زیر هستند:

• مخزن تحت فشار دیافراگمی: حجم 25 تا 300 لیتر
• مخزن تخت فشار با کمپرسور هوا: حجم 50 تا 9000 لیتر (یک چهارم هوای فشرده و سه چهارم آب)

در رابطه با تاسیسات مکانیکی و الکتریکی ساختمان، چندین فیلم آموزشی جامع در مجموعه فرادرس تهیه شده است که می‌تواند در فراگیری این مبحث به شما کمک کند. لینک این فیلم‌ها در ادامه آورده شده است.

آب‌رسانی تاسیسات بهداشتی ساختمان چگونه انجام می‌شود؟

سیستم تامین آب تاسیسات بهداشتی ساختمان را می‌توان به دو بخش قبل و بعد از کنتور آب تقسیم کرد. بخش قبل از کنتور، به انشعاب‌گیری از سیستم لوله کشی شهری و بخش بعد از کنتور، به سیستم لوله کشی داخل ساختمان مربوط می‌شود. در این بخش، به معرفی ساختار این دو سیستم می‌پردازیم.

انشعاب گیری تاسیسات بهداشتی ساختمان از خدمات شهری چگونه است؟

به قسمتی از لوله کشی آب که بین لوله اصلی کوچه یا خیابان و کنتور ساختمان کشیده می‌شود، انشعاب از لوله اصلی می‌گویند. انشعاب از لوله اصلی، تاثیر بسزایی بر روی بهداشت لوله کشی عمومی دارد. از این‌رو، نصب و اجرای آن باید با رعایت کامل دستورالعمل‌های سازمان آب انجام شود. تصویر زیر، روش انشعاب‌گیری از لوله اصلی شبکه لوله کشی آب شهری به لوله کشی داخل ساختمان را نمایش می‌دهد.

اجزای انشعاب‌گیری از لوله اصلی مطابق با تصویر بالا عبارت هستند از:

1. لوله اصلی آب شهری
2. شیر انشعاب: شیری که بر روی لوله اصلی آب شهر کار گذاشته می‌شود. این شیر به منظور قطع جریان آب ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
3. لوله انشعاب: لوله‌ای از جنس PVC فشار قوی، پلی‌اتیلن و یا مس با قطر حداکثر یک سوم لوله اصلی آب شهر است که شیر انشعاب را به شیر پیاده‌رو و کنتور آب متصل می‌کند. حداقل قطر این لوله برای مصرف یک خانوار برابر 20 میلی‌متر و برای مصرف چند خانوار برابر 25 میلی‌متر در نظر گرفته می‌شود.
4. شیر پیاده رو: شیری مقابل ساختمان و به فاصله حداقل 50 سانتی‌متر از دیوار روی لوله انشعاب است. هنگام انجام تعمیرات اساسی ساختمان یا قطع آب مشترک می‌توان از این شیر استفاده کرد.
5. کنتور آب: دستگاهی برای اندازه‌گیری میزان مصرف و جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب است. این دستگاه معمولا در داخل ساختمان یا حیاط در نزدیکی در ورودی نصب می‌شود.
6. شیر فلکه قطع و وصل: این شیر در جعبه کنتور و پیش از آن نصب می‌شود. شیر فلکه معمولا به منظور قطع آب در هنگام سرویس و تعمیرات داخل ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
7. شیر یک طرفه یا شیر خودکار: این شیر در جعبه کنتور و بعد از آن قرار دارد. وجود شیر شیر یک طرفه از بازگشت آب درون ساختمان و آلودگی احتمالی سیستم لوله کشی شهری جلوگیری می‌کند.

اجرای لوله‌های انشعاب معمولا در عمق کافی از زمین صورت می‌گیرد تا از یخ‌زدگی آب درون آن‌ها در شرایط جوی سرد جلوگیری شود.

لوله کشی تاسیسات بهداشتی ساختمان چگونه است؟

لوله کشی تاسیسات بهداشتی داخل ساختمان پس از کنتور آب شروع می‌شود. شبکه لوله کشی داخل ساختمان به ارتفاع، تعداد واحدهای هر طبقه و کاربری ساختمان (مسکونی، تجاری، اداری و غیره) بستگی دارد. از این‌رو، ادامه مسیر لوله کشی با توجه به پارامترهای مختلف می‌تواند بسیار متنوع باشد. با این وجود، آب معمولا توسط یک انشعاب اصلی از پایین‌ترین قسمت شبکه لوله کشی به شیر تخلیه و سپس به لوله تقسیم‌کننده وارد می‌شود. پس از ورود آب به لوله تقسیم‌کننده، تهیه انشعاب‌های مناسب برای تاسیسات آب گرم مصرفی و تاسیسات آب سرد مصرفی انجام می‌گیرد.

در صورت استفاده از تجهیزات دیگر نظیر دستگاه سختی گیر در سیستم حرارت مرکزی و تهویه مطبوع، انشعاب‌های دیگری برای آن‌ها در نظر گرفته می‌شود. نصب شیر سرشیلنگی برای برداشت آب در موتورخانه نیز از اقدامات مناسب در هنگام اجرای تاسیسات بهداشتی ساختمان است. در ساختمان‌های چند طبقه، از یک یا چند مسیر برای بالا رفتن لوله‌ها و شیر قطع و وصل دستی در ابتدای هر مسیر استفاده می‌شود. در صورت وجود چند واحد در هر طبقه، نصب شیرهای قطع و وصل برای تمام لوله‌های انشعاب نیز انجام می‌گیرد. تصویر زیر، نمونه‌ای از نحوه توزیع آب در یک ساختمان دو طبقه همراه با زیرزمین را نمایش می‌دهد.

لوله برگشت آب گرم چه کاربردی دارد؟

در تصویر بالا، لوله دیگری با عنوان لوله برگشت آب گرم وجود دارد. این لوله، از بالاترین طبقه گرفته شده و طی مسیری به محل ورود آب سرد به مخزن آب گرم وصل می‌شود. وظیفه لوله بازگشت آب گرم، گردش دائمی آب بین محل مصرف و منبع آب گرم، کاهش فاصله زمانی دسترسی به آب گرم و جلوگیری از هدر رفتن آب است.

رایز چیست؟

«رایزر» (Riser)، لوله‌ای مقاوم است که آب را در شبکه لوله کشی به سمت بالا هدایت می‌کند.

لوله کشی آب گرم در تاسیسات بهداشتی ساختمان

بسیاری از ساختمان‌ها در کنار سیستم لوله کشی آب سرد از سیستم لوله کشی آب گرم نیز استفاده می‌کنند. در واقع، مطابق مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان، ویرایش سوم 1391، بند 16-4-8-1، در هر ساختمان یا ملکی که محل سکونت یا اقامت انسان باشد، تمام لوازم بهداشتی مورد استفاده برای حمام، شستشو، پخت و پز، تمیزکاری، رخت‌شویی و نگهداری ساختمان باید علاوه بر آب سرد از آب گرم مصرفی نیز تغذیه شوند. برای ساختمان‌های غیر مسکونی، این الزام به لوازم بهداشتی مخصوص شستشو و حمام محدود می‌شود.

دما و فشار کار برای لوله کشی آب گرم، معمولا با توجه به لوازم بهداشتی متصل به سیستم تعیین می‌شود. به طور کلی، دمای آب گرم نباید از 60 درجه سلسیوس بیشتر و حداقل فشار آن نباید از 10 بار کمتر باشد. جدول زیر، حداکثر دمای لوازم بهداشتی مختلف را نمایش می‌دهد.

اجزای سیستم لوله کشی آب گرم کدام هستند؟

سیستم لوله کشی آب گرم نیز مانند دیگر سیستم‌ها از اجزای اصلی نظیر لوله، فیتینگ و شیر تشکیل می‌شود. علاوه بر این موارد، لوله برگشت، عایق و آب گرم‌کن، از اجزای مختص به این سیستم‌ها هستند. در بخش‌های قبلی، دلیل استفاده از لوله برگشت آب گرم را توضیح دادیم. دلیل استفاده از عایق کاری لوله‌های آب گرم، کاهش اتلاف انرژی است. ضخامت عایق لوله آب گرم معمولا بین 15 تا 40 میلی‌متر با توجه به پارامترهایی نظیر دمای طراحی (حداکثر 60 درجه سلسیوس)، دمای محیط (معمولا 24 درجه سلسیوس)، قابلیت هدایت گرمایی (حدود 0.034 وات بر متر کلوین) و قطر اسمی لوله تغییر می‌کند.

نکته: اتصال لوله آب گرم به لوازم بهداشتی باید به شیر سمت چپ باشد.

آب‌گرم کن، قلب سیستم توزیع آب گرم در تاسیسات بهداشتی ساختمان است. به طور کلی، آب تاسیسات بهداشتی ساختمان توسط آب‌گرم‌کن‌های مستقیم یا غیر مستقیم تهیه می‌شود:

• آب‌گرم‌کن مستقیم: تماس مستقیم آب با سطح حرارتی گرم شده
  • شعله حاصل از احتراق
  • گرم‌کن برقی
  • انرژی خورشیدی
• آب‌گرم‌کن غیر مستقیم: تماس با سیال واسط (آب یا بخار)
  • نفت‌سوز
  • گازسوز
  • برقی
  • خورشیدی

بند 16-4-8-6 مبحث شانزدهم (1391)، به الزامات نصب آب‌گرمکن اختصاص دارد. در ادامه، به خلاصه‌ای از مشخصات مورد انتظار از آب‌گرمکن در تاسیسات بهداشتی ساختمان اشاره می‌کنیم:

• ظرفیت ذخیره: 75 لیتر برای هر واحد مسکونی یک خوابه، 110 دیگر برای دو خوابه و 150 لیتر برای سه خوابه
• حداکثر فشار مجاز: 1035 کیلوپاسکال
  حداکثر اتلاف انرژی مجاز: 47 وات بر متر مربع در حداکثر دمای 18 درجه سلسیوس
• دمای تخلیه شیر اطمینان دما: 99 درجه سلسیوس
• فشار تخلیه شیر اطمینان فشار: 1035 کیلوپاسکال

حفاظت آب آشامیدنی در تاسیسات بهداشتی ساختمان چگونه انجام می‌شود؟

حفاظت آب آشامیدنی، یکی از نکات بسیار مهم در طراحی، نصب و نگهداری تاسیسات بهداشتی ساختمان است که عدم رعایت مقررات مربوط به آن می‌تواند منجر به شیوع بیماری‌های واگیردار و به خطر افتادن سلامت افراد در سطح خانگی و یا شهری شود. اهمیت این مسئله به قدری زیاد است که تمام استانداردهای ملی و بین‌المللی به آن اشاره می‌کنند. مطابق با مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان، ویرایش سوم 1391، بند 16-4-7، لوله کشی توزیع آب آشامیدنی در ساختمان یا ملک باید به گونه‌ای باشد که از آلوده شدن آن با ورود یا نفوذ مستقیم یا غیر مستقیم هرگونه آب غیر آشامیدنی و دیگر مایعات، مواد جامد یا گازی جلوگیری شود. در صورت اجرای سیستم لوله کشی آب یا دیگر مایعات غیر آشامیدنی به همراه سیستم لوله کشی آب آشامیدنی، استفاده از رنگ یا برچسب فلزی جداگانه برای هر سیستم به منظور تشخیص آسان آن‌ها از یکدیگر ضروری خواهد بود.

علاوه بر کلیات حفاظت آب آشامیدنی، قوانینی راجع به اتصال مستقیم سیستم‌های مختلف به یکدیگر وجود دارد. مطابق با مبحث شانزدهم، اتصال مستقیم لوله‌کشی‌های زیر با یکدیگر مجاز نیست:

• آب آشامیدنی با آب غیر آشامیدنی (مگر در صورت نصب لوازم جلوگیری از برگشت جریان)
• توزیع آب سرد با آب گرم (مگر در صورت نصب لوازم جلوگیری از برگشت جریان)
• آب آشامیدنی شهری با آب آشامیدنی خصوصی
• آب آشامیدنی با فاضلاب و آب باران

لوازم جلوگیری از برگشت جریان چه هستند؟

یکی از روش‌های حفاظت از آب آشامیدنی و جلوگیری از ترکیب آب سیستم‌های لوله کشی مختلف، استفاده از لوازم برگشت جریان است. از پرکاربردترین لوازم مورد استفاده برای این منظور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فاصله هوایی
• شیر یک طرفه
  • فنردار با نشیمن آب بند
  • دوتایی
  • اطمینان
• خلا شکن
  • اتمسفریک
  • فشاری (فنردار)

جدول زیر، کاربرد روش‌های بالا در حالت‌های مختلف را نمایش می‌دهد.

نکته: به منظور آشنایی بیشتر با مقررات حفاظت آب آشامیدنی در تاسیسات بهداشتی ساختمان به مبحث شانزدهم مراجعه کنید.

سیستم جمع آوری و دفع فاضلاب در تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

یکی دیگر از سیستم‌های مهم در تاسیسات بهداشتی ساختمان، لوله کشی فاضلاب است. سیستم لوله کشی فاضلاب برای جمع‌آوری پساب، آب باران و دفع آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. لوله کشی هواکش نیز یکی از اجزای سیستم فاضلاب ساختمان محسوب می‌شود.

اجزای تشکیل دهنده شبکه جمع آوری فاضلاب

لوله کشی تاسیسات بهداشتی ساختمان برای جمع آوری و دفع فاضلاب از سیفون، لوله افقی، لوله قائم و لوله هواکش تشکیل می‌شود. تصویر زیر، نمایی ساده از شبکه جمع‌آوری فاضلاب را نمایش می‌دهد.

1. سیفون: وسیله‌ای که با اتصال به لوازم بهداشتی و لوله افقی، از ورود گاز درون سیستم به داخل ساختمان جلوگیری می‌کند.
2. لوله افقی: رابط بین سیفون و لوله قائم برای انتقال فاضلاب است.
3. لوله قائم: مسیر انتقال فاضلاب از سیفون و لوله افقی به طرف پایین را فراهم می‌کند.
4. لوله هواکش: سیستمی مهم برای ارتباط با هوای بیرون ساختمان و تخلیه گازهای فاضلاب است.

انواع سیستم جمع آوری فاضلاب

شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب بر اساس هواکش مورد استفاده به انواع زیر تقسیم می‌شوند:

• هواکش انفرادی:در شبکه‌های فاضلابی که تعداد لوازم بهداشتی متصل به آن‌ها زیاد باشد، فاصله لوله قائم از لوازم بهداشتی دور بوده یا امکان اتصال لوله قائم در نزدیکی لوازم بهداشتی ممکن نباشد، برای هر یک از لوازم بهداشتی، یک هواکش نصب می‌شود.
• هواکش مداری: برای لوازم بهداشتی موجود در یک راستای افقی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هواکش در تاسیسات بهداشتی ساختمان چه می‌کند؟

در بخش‌های قبلی، اشاره‌ای به نقش و عملکرد هواکش یا سیستم تهویه فاضلاب داشتیم. به طور کلی، لوله‌های هواکش فاضلاب برای جلوگیری از تخلیه آب سیفون و سهولت در تخلیه فاضلاب نصب می‌شوند.

تخلیه آب سیفون

وجود آب در قسمت آب بند سیفون، باعث جلوگیری از ورود گازهای نامطبوع به داخل فضای ساختمان می‌شود. نبود هواکش، احتمال از بین رفتن آب این قسمت را افزایش می‌دهد. تصویر زیر، نمایشی از حالت‌های غلط و صحیح اجرای سیستم لوله کشی فاضلاب ساختمان است.

1. غلط: نبود سیفون و ورود گازهای متعفن به اتاق
2. غلط: نبود هواکش و سیفوناژ (تخلیه آب) بخش آب‌بند
3. صحیح: وجود هواکش و سیفون

تخلیه آب فاضلاب

در اثر تخلیه فاضلاب لوازم بهداشتی، فشار درون لوله قائم افزایش می‌یابد. این وضعیت، باعث تاخیر جریان و کاهش ظرفیت انشعاب می‌شود. در واقع، بیشتر شدن فشار از فشار جو و کندی حرکت به دلیل تراکم هوا، سیستم فاضلاب را نامتعادل می‌کند. هواکش، با فراهم کردن مسیر خروج هوای متراکم، منجر به تعادل فشار سیستم و تخلیه آسان فاضلاب می‌شود.

سیستم دفع فاضلاب تاسیسات بهداشتی ساختمان چگونه است؟

در بخش‌های قبلی، با سیستم جمع آوری فاضلاب و اجزای آن آشنا شدید. در این بخش، اجزا و نحوه اجرای سیستم‌های دفع فاضلاب را توضیح می‌دهیم. به طور کلی، فاضلاب ساختمان توسط هدایت به سمت چاه، سپتیک تانک یا شبکه فاضلاب شهری تخلیه می‌شود. هر یک از این موارد، ویژگی‌های مختص به خود را دارند که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.

دفع فاضلاب در چاه چگونه انجام می‌شود؟

برای تخلیه فاضلاب در مقادیر کم (محدود به چند خانواده) می‌توان از چاه استفاده کرد. مشخصات ناحیه حفر چاه باید به صورت زیر باشد:

• وجود لایه‌های آبرفتی و نفوذپذیر در عمق کم (حدود 20 متر)
• پایین‌تر بودن سفره‌های آب زیرزمینی از مورد بالا (حدود 3 تا 4 متر پایین‌تر)
• عدم برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی برای مصارف بهداشتی و شرب

در صورت صادق بودن موارد بالا، حفر چاه فاضلاب، ساده‌ترین و ارزان‌ترین روش دفع پساب است. تصویر زیر، نمای کلی یک چاه فاضلاب را نمایش می‌دهد.

مطابق با تصویر بالا، چاه فاضلاب از سه بخش اصلی زیر تشکیل می‌شود:

1. دهانه: ورودی قیفی شکل
2. میله: بخش استوانه‌ای شکل با قطر 80 سانتی‌متر تا عمق لایه نفوذپذیر
3. انباره: فضایی با ابعاد متناسب

حجم انباره چاه فاضلاب با توجه به تعداد افراد استفاده کننده از تاسیسات بهداشتی تعیین می‌شود. این حجم برای 10 نفر برابر 50 متر مکعب و برای 60 نفر برابر 275 متر مکعب است. برخی از نکات اجرایی این چاه‌ها عبارت هستند از:

• محل: در فاصله مناسب از پی و ستون‌ها، دسترسی آسان برای تعمیرات یا تخلیه
• اتصال لوله ورودی: زانویی 90 درجه
• نگهداری بدنه میله: بلوک بتنی
• روش بستن دهانه: آجرچینی
• شکل دهانه: گلدانی

دفع فاضلاب در سپتیک تانک چگونه انجام می‌شود؟

به منظور ساخت سپتیک تانک از بتن مسلح یا مواد غیر قابل نفوذ استفاده می‌شود. این تانک‌ها، معمولا دارای دو یا سه انباره مستطیلی شکل برای زلال‌سازی و گرفتن نوسانات جریان فاضلاب هستند. لوله‌های تعبیه شده در سپتیک تانک، گازهای متعفن تولید شده از عمل باکتری‌ها را به بیرون از محفظه و تا سقف ساختمان‌های مجاور انتقال می‌دهند. تصویر زیر، نمایی از ساختار یک سپتیک تانک بتنی است.

در فرآیند تخلیه فاضلاب به درون سپتیک تانک، قسمتی از مواد معلق ته نشین شده و مواد معلق باقی مانده از انباره خارج می‌شوند. از این‌رو، معمولا هر یک یا دو سال، باید انباره را خالی کرد. دفع پساب خروجی از سپتیک تانک به وسیله حفر ترانشه، چاه یا صافی‌های شنی صورت می‌گیرد.

دفع فاضلاب در شبکه شهری چگونه انجام می‌شود؟

به منظور تخلیه پساب درون شبکه فاضلاب شهری، لوله اصلی فاضلاب ساختمان به لوله اصلی فاضلاب شهر متصل می‌شود. این اتصال برای هر ساختمان به صورت جداگانه بوده و نزدیک بودن ساختمان‌ها در یک محدوده، دلیلی برای اتصال مشترک آن‌ها به فاضلاب شهری نیست. تصویر زیر، نحوه اتصال صحیح و غلط لوله کشی فاضلاب ساختمان به شبکه فاضلاب شهری را نمایش می‌دهد.

تجهیزات سیستم لوله کشی فاضلاب چه هستند؟

سیستم لوله کشی فاضلاب ساختمان نیز مانند سیستم لوله کشی توزیع آب از لوله و فیتینگ تشکیل می‌شود. البته به دلیل ماهیت سیال عبوری از این تجهیزات، جنس آن‌ها معمولا با تجهیزات دیگر سیستم‌های لوله کشی متفاوت است. علاوه بر لوله و فیتینگ، سیفون نیز در سیستم فاضلاب تاسیسات بهداشتی ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

جنس لوله و فیتینگ فاضلاب از چیست؟

لوله و فیتینگ‌های چدنی سر کاسه دار، چدنی بدون سر کاسه، PVC نوع سخت، پلی‌اتیلن و فولادی گالوانیزه، از متداول‌ترین تجهیزات مورد استفاده برای اجرای سیستم‌های فاضلاب ساختمان هستند.

کاربرد لوله و فیتینگ چدنی در شبکه فاضلاب ساختمان چیست؟

لوله و فیتینگ چدنی سر کاسه دار برای لوله کشی فاضلاب و هواکش مورد استفاده قرار می‌گیرند. نوع بدون سر کاسه لوله و فیتینگ چدنی نیز برای لوله کشی فاضلاب، هواکش و آب باران کاربرد دارند. به طور کلی، لوله‌های چدنی از مقاومت و استحکام خوب در برابر فشار بر جدار خارجی بهره می‌برند. از این‌رو، به کارگیری آن‌ها برای لوله‌کشی‌های مدفون در زمین مناسب است.

لوله‌های چدنی نسبت به دیگر لوله‌های فلزی کمتر فرسوده می‌شوند. به علاوه، در صورت گرفتگی مجاری فاضلاب، امکان استفاده از دستگاه تراکم هوا و انواع فنر برای رفع گرفتگی وجود دارد. در کنار این ویژگی‌ها، زنگ‌زدگی، وزن زیاد، تعدد قطعات و سرعت اجرای پایین را می‌توان به عنوان محدودیت‌های لوله‌های چدنی در نظر گرفت.

 کاربرد لوله و فیتینگ PVC در شبکه فاضلاب ساختمان چیست؟

لوله و فیتینگ PVC از تجهیزاتی هستند که معمولا به منظور لوله کشی فاضلاب و هواکش داخلی ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تجهیزات در دو ضخامت جدار معمولی (فشار ضعیف) و جدار ضخیم (فشار قوی) تولید می‌شوند. وزن سبک (حمل و نقل آسان)، سرعت اجرای بالا، احتمال کم جرم‌گیری، ضریب جریان خوب، هزینه نسبتا پایین، قطر خارجی کمتر (جاسازی راحت‌تر درون دیوار) و مقاومت در برابر مواد شیمیایی، از مزایای اصلی لوله‌های PVC هستند.

از معایب اصلی لوله‌های PVC می‌توان به حساسیت و شکنندگی نوع خشک در برابر سرما، مقاومت کم در برابر نیروهای خارجی و تغییر فرم در حرارت‌های بالای 65 درجه اشاره کرد.

نکته: فیتینگ‌های مورد استفاده برای لوله‌های چدنی و PVC مشابه یکدیگر هستند. با این تفاوت که لوله‌های PVC با روش اتصال چسبی اما لوله‌های چدنی با روش اتصال سرب و کنف به فیتینگ‌ها متصل می‌شوند.

دیگر لوله و فیتینگ‌های مورد استفاده در شبکه فاضلاب ساختمان

لوله و فیتینگ پلی اتیلن برای لوله کشی فاضلاب، آب باران و هواکش مناسب است. لوله‌های پلی اتیلن در سه سری با مشخصات فیزیکی مختلف تولید می‌شوند. از این میان، سری دوم و سوم با فشار اسمی 3.2 تا 4 بار برای لوله کشی سیستم‌های فاضلاب کاربرد دارند. علاوه بر موارد معرفی شده، لوله‌های گالوانیزه نیز در سیستم‌های لوله کشی هواکش و آب باران کاربرد دارند. البته این تجهیزات برای سیستم لوله کشی اصلی فاضلاب مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.

سیفون چیست و چه کاربردی دارد؟

سیفون، یکی از اجزای مهم در سیستم لوله کشی فاضلاب است که از ورود هوای نامطبوع به داخل ساختمان جلوگیری می‌کند. تصویر زیر، پیکربندی سیفون را نمایش می‌دهد.

همان طور که مشاهده می‌کنید، ساختمان سیفون به گونه‌ای است که پس از هر بار تخلیه، مقداری آب درون بخش پایینی آن باقی می‌ماند. این آب که با عنوان «آب‌بند» شناخته می‌شود، ارتباط بین هوای موجود در شبکه فاضلاب با هوای داخل ساختمان را قطع می‌کند. سیفون‌ها بر اساس طول عمودی ناحیه آب‌بند به دو نوع معمولی و عمیق تقسیم می‌شوند.

سیفون‌ها بر اساس شکل ناحیه آب‌بند نیز دارای انواع P یا شترگلو و S هستند. برای جلوگیری از نفوذ گازهای مضر در شبکه فاضلاب شهری به شبکه فاضلاب ساختمان از سیفون راه بند و برای جلوگیری از ورود چربی به داخل لوازم بهداشتی از سیفون چربی گیر استفاده می‌شود.

سیفوناژ چیست؟

به از بین رفتن آب‌بندی سیفون، سیفوناژ می‌گویند. سیفوناژ می‌تواند به صورت مستقیم (عدم وجود هواکش) یا غیر مستقیم (تبخیر شدن، کشش لوله‌های مویین و اثر باد) رخ دهد.

الزامات اجرایی تاسیسات بهداشتی ساختمان

اجرای تاسیسات بهداشتی ساختمان یک فعالیت تخصصی است باید توسط نیروی کار ماهر و با نظارت کارشناسان مسئول انجام گیرد. به طور کلی، لوله کشی باید با در نظر گرفتن پارامترهایی هزینه مصالح مورد نیاز، نیروی کار، حفاظت در برابر خرابی، خوردگی، یخ‌بندان، حبس شدن هوا و آلودگی صوتی اجرا شود. در ادامه، به معرفی برخی از نکات و الزامات اجرایی سیستم‌های مختلف تاسیسات بهداشتی ساختمان می‌پردازیم.

الزامات اجرایی لوله کشی توزیع آب مصرفی

بند 16-4-5 مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان (1391) به الزامات اجرای لوله کشی توزیع آب مصرفی اختصاص دارد. در این بند، نکات اجرایی لوله کشی، محل نصب شیرها و دسترسی به شیرها معرفی می‌شوند. از مهم‌ترین نکات معرفی شده در این می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تمیزکاری کامل درون لوله‌ها (پاک کردن ذرات فلز، ماسه، مواد آب‌بندی و غیره)
• نصب شیر تخلیه هوا در نقاط بالایی شبکه (احتمال حبس شدن هوا) و نقاط پایینی شبکه
• فراهم کردن امکان تخلیه ثقلی
• نصب شیر تخلیه بعد از شیر قطع و وصل و شیر یک‌طرفه (بعد از کنتور)
• استفاده از زانوهای گالوانیزه برای لوله کشی فولادی گالوانیزه و عدم خم کردن این لوله‌ها
• اضافه کردن مواد آب‌بندی بر روی دنده‌های خارجی (دنده نر) در اتصالات دنده‌ای
• عدم اجرای تغییر سطح مقطع ناگهانی
• اجرای لوله کشی غیر فلزی مطابق با دستورالعمل کارخانه
• نازک‌کاری و صاف‌کاری سطوح داخلی شفت‌های قائم
• محکم و ثابت کردن لوله‌ها توسط بست
• استفاده از عایق‌های حرارتی برای حفاظت از لوله‌های موجود در مسیرهای بسیار گرم یا بسیار سرد
• عبور لوله‌های توکار از داخل غلاف (با حداقل قطر 20 میلی‌متر بزرگ‌تر از قطر خارجی لوله)
• پر کردن فاصله بین لوله توکار و غلاف با مواد مناسب
• استفاده از مواد مقاوم در برابر آتش برای پر کردن فضای دور لوله
• به کارگیری اتصال بازشو (مهره ماسوره یا فلنج) برای اتصال لوله آب به مخازن ذخیره، شیرهای فشارشکن، آب گرمکن، دستگاه‌های تصفیه آب و تجهیزات مشابه

الزامات محل نصب شیر در لوله کشی توزیع آب مصرفی

مطابق با بند 16-4-5-3 مبحث شانزدهم (1391)، در محل‌های زیر باید از شیرهایی با قطر داخلی (قطر حالت تمام باز) برابر با قطر داخلی لوله یا یک اندازه کوچک‌تر استفاده کرد:

• نقطه خروج لوله از کنتور آب و روی لوله ورودی به ساختمان: یک شیر قطع و وصل، یک شیر یک‌طرفه و یک شیر تخلیه
• زیر هر خط لوله قائم با ارتفاع حداقل دو طبقه: یک شیر قطع و وصل در بالا و یک شیر تخلیه در پایین
• ورود لوله آب به هر واحد: شیر یک‌طرفه و شیر قطع و وصل
• ورود لوله به گروه بهداشتی (چندین لوازم بهداشتی): شیر قطع و وصل (در صورت عدم وجود شیر قطع و وصل مستقل برای هر یک از لوازم بهداشتی)
• ورود لوله تغذیه آب به هر مخزن آب تحت فشار: یک شیر یک طرفه و یک شیر قطع و وصل
• ورود لوله تغذیه به هر مخزن ذخیره آب: یک شیر قطع و وصل
• نقطه ورود آب به هر دستگاه آب گرمکن: یک شیر یک طرفه و یک شیر قطع و وصل

دسترسی به شیر در لوله کشی توزیع آب مصرفی

مطابق با بند 16-4-5-4 مبحث شانزدهم (1391)، دسترسی شیر به شیرهای لوازم بهداشتی بباید به صورت زیر باشد:

• روکار بودن شیرهای لوله کشی آب سرد و گرم مصرفی یا فراهم بودن امکان دسترسی آسان به آن‌ها
• تعبیه دریچه برای دسترسی به شیرهای روی لوله داخل ترنچ یا زیر کف محوطه
• نصب دریچه برای دسترسی به شیرهای روی لوله قائم داخل شفت‌ها
• پیش بینی محل دسترسی لوله‌های افقی اجرا شده در سقف کاذب
• نصب اتصال بازشو نزدیک به شیرهای روی لوله کشی برای تعمیر و تعویض آسان

الزامات اجرای لوازم بهداشتی ساختمان

اجرای توالت، دستشویی، دوش، سینک و دیگر لوازم بهداشتی ساختمان باید در فضایی با روشنایی و امکان تعویض هوا انجام گیرد. این لوازم نباید مانع از باز و بسته شدن عادی پنجره و در شوند. سطوح داخلی فضای نصب توالت باید صاف، قابل شستشو و آب‌بند باشد. در توالت‌های عمومی، باید هر توالت را توسط دیوار یا تیغه و در از فضاهای مجاور جدا کرد. فقط در گروه‌های بهداشتی همراه با توالت (حمام و دستشویی مشترک) با درب قفل‌دار، استفاده از دیوار، تیغه و در جداکننده ضروری نیست.

الزامات اجرایی لوله کشی فاضلاب بهداشتی ساختمان

الزامات اجرایی لوله کشی فاضلاب ساختمان در بند 16-5-4 مبحث شانزدهم (1391) آورده شده‌اند. برخی از این الزامات عبارت هستند از:

• وجود جریان ثقلی از لوازم بهداشتی و دیگر مصرف‌کننده‌های آب به سمت شاخه‌های افقی، لوله‌های قائم و لوله اصلی افقی
• اجرای شیب یکنواخت (تعبیه دریچه بازدید در نواحی تغییر شیب)
• نصب مستقیم لوله (استفاده از زانوهای پیش ساخته در محل تغییر جهت با حداکثر تغییر جهت 45 درجه‌ای)
• تغییر تدریجی سطح مقطع لوله کشی
• وجود فضای کافی در اطراف نقاط دسترسی برای فنر زدن
• خودداری از نصب انتهای بسته در انتهای شاخه افقی فاضلاب
• نصب قطعه انبساط در نقاط مناسب در صورت استفاده از لوله پلی اتیلن

علاوه بر موارد بالا، الزامات دیگری راجع به اجرای استاندارد مسیر لوله‌ها و انواع اتصالات وجود دارند که برای مطالعه آن‌ها می‌توانید به مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان مراجعه کنید.

الزامات اجرایی لوله کشی هواکش فاضلاب

از مهم‌ترین الزامات اجرایی لوله کشی هوا مطابق با بند 16-6-4-2 مبحث شانزدهم (1391) می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پاک کردن کامل داخل لوله‌ها و فیتینگ‌ها از ذرات فلز، ماسه، خاک، مواد آب‌بندی و غیره
• عدم خم کردن لوله‌های گالوانیزه و استفاده از زانوهای فولادی گالوانیزه با اتصال دنده‌ای در این نوع لوله‌ها
• اتصال لوه هواکش به شاخه افقی فاضلاب با زاویه 45 درجه نسبت به سطح افق یا بیشتر
• آب‌بند و گازبند بودن اتصال لوله و فیتینگ
• مستقیم، ساده و کوتاه بودن مسیر
• موازی بودن لوله‌ها باسط دیوار، کف و سقف
• پر کردن مناسب اطراف لوله‌های توکار و آب‌بندی اطراف آن‌ها
• محافظت اطراف انتهای بالایی لوله قائم با ورق مسی یا مصالح مناسب برای جلوگیری از نفوذ آب باران و برف
• پر کردن اطراف لوله‌های هواکش با مواد مقاوم در برابر آتش

الزامات اجرایی لوازم بهداشتی

انتخاب و نصب هر یک از لوازم بهداشتی مورد استفاده در هر ساختمان، دارای الزامات مربوط به خود هستند. با این وجود، این لوازم یک سری نکات مشترک در اجرای این لوازم وجود دارند که در ادامه و مطابق با بند 16-8-4-2 مبحث شانزدهم (1391) به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

•  استفاده از پیچ، مهره و فلنج مقاوم در برابر خوردگی برای لوازم نصب شده بر روی کف یا دیوار (با لوله فاضلاب خروجی کف یا دیوار)
•  آب‌بند و هوابند بودن اتصال لوله خروجی به لوله فاضلاب خروجی از کف یا دیوار
• اتصال صحیح لوله ورودی آب به لوازم بهداشتی برای جلوگیری از برگشت جریان
• اتصال صحیح لوازم بهداشتی دیواری به منظور عدم اعمال وزن اضافی به لوله‌ها و اتصالات
• تراز بودن لوازم بهداشتی نسبت به دیوارهای مجاور
• امکان دسترسی به سطوح مجاور برای تمیزکاری
• فراهم کردن امکان دسترسی به اتصالات توکار
• عدم استفاده از اتصال فشاری در صورت به کارگیری اتصالات توکار
• فراهم کردن سرریز برای لوازم بهداشتی با امکان مسدود کردن دهانه تخلیه (توسط درپوش موقتی)

الزامات اجرایی لوله کشی آب باران

مطابق با بند 16-8-4-2 مبحث شانزدهم (1391)، نکات زیر باید در هنگام لوله کشی آب باران در نظر گرفته شوند:

• فراهم کردن امکان جریان ثقلی آب باران از کفشوهای بام و دیگر سطوح
• مستقیم بودن مسیر
• یکنواخت بودن شیب
• فضای کافی در اطراف دریچه‌های بازدید برای فنر زدن
• عدم اجرای لوله‌های آب باران در بخش‌های بتنی
• اجرای مناسب به منظور عدم تاثیرگذاری بار اسکلت یا انبساط حرارتی ساختمان بر روی لوله
• موازی بودن راستای لوله‌ها با دیوار، کف یا سقف
• استفاده از بست برای محکم کردن لوله‌های روکار با فاصله حداقل 25 میلی‌متر از دیوار
• استفاده از زانوی ۹۰ درجه در دهانه خروجی لوله قائم برای تبدیل جریان قائم به افقی در هدایت آب باران از بام بالایی به بام پایینی (ساختمان‌های چند طبقه)
• پر کردن اطراف لوله برای جلوگیری از پناه گرفتن حشرات و حیوانات (ترجیحا مواد آب‌بند)

معرفی مجموعه فیلم‌های آموزش تاسیسات ساختمان

تاسیسات، از مهم‌ترین بخش‌های هر ساختمان است که عدم توجه به آن می‌تواند کاربری سازه را با مشکل مواجهه کند. به دلیل اهمیت بالا، طراحی، نظارت و اجرای تاسیسات ساختمان توسط مهندسان تایید شده از نظام مهندسی انجام می‌گیرد. صلاحیت مهندسان تاسیسات طی آزمون نظام مهندسی ساختمان مورد بررسی قرار می‌گیرد. استانداردها، آئین‌نامه‌ها و دستورالعل‌های متعددی برای تاسیسات الکتریکی و مکانیکی ساختمان وجود دارند.

به منظور آشنایی دانشجویان، مهندسان و علاقه‌مندان، فرادرس، چندین عنوان آموزشی جامع را در زمینه تاسیسات ساختمان تهیه کرده است. این آموزش‌ها، حوزه‌هایی نظیر تاسیسات الکتریکی، تاسیسات برودتی، حرارتی و تهویه، نقشه خوانی تاسیسات الکتریکی، نقشه خوانی تاسیسات مکانیکی، هوشمندسازی و مباحث مقررات ملی ساختمان را پوشش می‌دهند.

• برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش تاسیسات ساختمان + اینجا کلیک کنید.

مشکلات رایج در تاسیسات بهداشتی ساختمان

تاسیسات بهداشتی ساختمان نیز مانند هر سیستم مکانیکی دیگری در معرض استهلاک و فرسودگی قرار می‌گیرند. رایج‌ترین مشکلات در این تاسیسات، ضربه قوچ و خوردگی لوله‌ها است. در ادامه، به معرفی هر یک از این موارد و روش‌‌های مقابله با آن‌ها می‌پردازیم.

ضربه قوچ چیست؟

«ضربه آب» (Water Hammer) یا اصطلاحا ضربه قوچ، پدیده‌ای مخرب است که به دلیل سرعت زیاد جریان در لوله، باز و بسته کردن سریع شیرهای دستی یا قطع پمپ‌های آب‌رسانی رخ می‌دهد. از نشانه‌های تشخیص ضربه قوچ، صدای بلندی (چکش مانند) است که اغلب در اواخر شب یا اوایل صبح شنیده می‌شود. در این بازه‌های شبانه‌روز، معمولا فشار آب بالا است.

تاثیر ضربه قوچ بر تاسیسات بهداشتی ساختمان چیست؟

تاثیر ضربه قوچ بر تاسیسات بهداشتی ساختمان به شدت آن بستگی دارد. علاوه بر آلودگی‌های صوتی و اخلال در آسایش ساکنان ساختمان، تکرار این پدیده می‌تواند آسیب‌های زیادی را به خط لوله، فیتینگ‌ها، ابزار اندازه‌گیری و دیگر متلعقات تاسیسات بهداشتی ساختمان وارد کند. ترک‌خوردگی، تغییر شکل و شکست این اجزا، نشتی جریان در سیستم را به همراه دارد. عدم مقابله با ضربه قوچ و پیامدهای آن، باعث تحمیل هزینه‌های زیاد تعمیر و نگهداری می‌شود.

روش های مقابله با ضربه قوچ چه هستند؟

انتخاب مناسب‌ترین راه مقابله با ضربه قوچ به منشا رخ دادن این پدیده بستگی دارد. سرعت صوت، تغییرات سرعت و تغییرات زمان از عوامل موثر بر رخ دادن ضربه قوچ هستند. سرعت صوت به تغییرات دمایی وابسته بوده و تاثیر آن کم‌تر از پارامترهای دیگر است. از این‌رو، کاهش نرخ تغییرات سرعت جریان آب و جلوگیری از شوک هیدرولیکی، بهترین رویکرد برای کنترل ضربه قوچ در نظر گرفته می‌شود. راهکاری عملی برای این کار عبارت هستند از:

• آموزش کارکنان یا ساکنین برای باز/بسته کردن صحیح شیر و روشن/خاموش کردن درست پمپ
• کاهش فشار و تنظیم آن بر روی مقدار بهینه
• استفاده از «متوقف کننده‌های ضربه قوچ» (Water Hammer Arrestors)
• استفاده از سه راهی به جای زانویی در محل اتصال لوله قائم به شیر و تعبیه یک لوله عمودی در ادامه انشعاب
• عدم استفاده از شیرهای قطع و وصل سریع مانند شیر ربع گرد (توپی و سماوری) و شیر برقی

خوردگی چیست؟

خوردگی، یکی دیگر پدیده‌های مخرب و رایج در تاسیسات بهداشتی ساختمان است. در این پدیده، آهن با اکسیژن ترکیب می‌شود و اکسید آهن را به وجود می‌آید. اکسید آهن، احتمال پوسیدگی لوله، نشست آب و آسیب دیدن اجزای سیستم لوله کشی را افزایش می‌دهد.

عوامل موثر در خوردگی لوله چه هستند؟

از مهم‌ترین عوامل موثر بر خوردگی اجزای تاسیسات بهداشتی ساختمان می‌توان به سطح pH، سطح اکسیژن، ترکیبات شیمیایی سیال، دما، سرعت، محتوای باکتری و رسوبات اشاره کرد:

• pH: پایین بودن سطح pH (اسیدی بودن آب)، سرعت خوردگی لوله‌ها را افزایش می‌دهد.
• اکسیژن: حبس شدن اکسیژن اضافی درون آب طی فرآیندهای پمپاژ، باعث افزایش احتمال خوردگی می‌شود.
• ترکیبات شیمیایی: وجود موادی نظیر کلسیم و سدیم در ترکیب آب، افزایش سرعت خوردگی لوله را در پی دارد. تمیزکننده‌های شیمیایی مورد استفاده برای باز کردن گرفتگی لوله نیز بر روی سلامت اجزای لوله کشی تاثیر منفی می‌گذارند.
• دما: هر چه دما بیشتر باشد، انحلال پذیری و در نتیجه، احتمال خوردگی لوله افزایش می‌یابد.
• سرعت: حرکت سریع آب (مخصوصا آب با دمای بالا)، باعث خوردگی می‌شود.
• رسوبات: مواد ریز سخت و ساینده، احتمال فرسایش هیدرولیکی را افزایش می‌دهند.

راه‌های مقابله با خوردگی لوله چه هستند؟

از متداول‌ترین روش های مقابله با خوردگی اجزای تاسیسات بهداشتی ساختمان می‌توان به پوشش دادن و قرار دادن در داخل ترنچ اشاره کرد:

• پوشش لوله
  • گالوانیزه کردن: ایجاد لایه محافظ از جنس روی بر روی سطح داخلی و خارجی لوله برای جلوگیری از تماس اکسیژن با آهن
  • استفاده از نوار پلاستیکی سیاه یا قیرگونی: ایجاد پوشش یکپارچه عایق به منظور جلوگیری از تماس رطوبت با لوله‌های مدفون در زمین
• قرار دادن لوله در داخل ترنچ: ایجاد فاصله هوایی مناسب بین زمین مرطوب و لوله توسط محفظه مخصوص (تصویر زیر)

معرفی مجموعه فیلم‌های آموزش مهندسی آب و فاضلاب

طراحی و اجرای تاسیسات بهداشتی ساختمان، ارتباط نزدیکی با مفاهیم مهندسی آب و فاضلاب دارد. به منظور آشنایی دانشجویان، مهندسان و علاقه‌مندان، فرادرس، چندین عنوان آموزشی جامع را در زمینه مهندسی آب و فاضلاب تهیه کرده است. این آموزش‌ها، مباحثی نظیر سیستم‌های انتقال آب، مبانی هیدرولیک، مدل‌سازی بارش، هیدرولوژی مهندسی، مدیریت منابع آب، آلودگی آب، اصول تصفیه، زبان تخصصی و نرم افزارهای تخصصی این حوزه نظیر WaterGEMS را پوشش می‌دهند.

• برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش مهندسی آب و فاضلاب + اینجا کلیک کنید.

سوالات متداول تاسیسات بهداشتی ساختمان

در این بخش، به برخی از سوالات متداول در زمینه تاسیسات بهداشتی ساختمان پاسخ می‌دهیم.

توزیع آب مصرفی در ساختمان چگونه انجام می‌شود؟

مطابق با مبحث ششم مقررات ملی ساختمان، ویرایش سوم 1391، بند 16-4-1-4، لوله کشی توزیع آب مصرفی در ساختمان یا ملک از نقطه خروج لوله آب از کنتور به نقاط مصرفی داخل ساختمان انجام می‌شود.

مصارف آب در ساختمان چه هستند؟

آب شهری معمولا برای مصارف خانگی، صنعتی (کارگاه، کارخانه، دامداری) و عمومی (آتش‌نشانی، آبیاری و غیره) مورد مصرف قرار می‌گیرد. از مصارف خانگی آب می‌توان به آشامیدن، پخت و پز، ظرف‌شویی، حمام، دستشویی، لباس‌شویی، شست و شوی خانه و غیره اشاره کرد. آب مصرفی در ساختمان (مخصوصا لوازم بهداشتی)، معمولا از نوع تصفیه شده (آب آشامیدنی) است. برای تولید مواد خوراکی، پزشکی و دارویی نیز از این نوع آب استفاده می‌شود. فقط آب مصرفی برای شستشوی لوازم یا آبیاری می‌تواند از نوع غیر آشامیدنی باشد.

منابع آب آشامیدنی کدام هستند؟

منابع اصلی آب آشامیدنی را می‌توان به آب جامد (یخ‌های قطبی و یخ‌های نقاط بلند زمین)، آب زیرزمینی (چاه، قنات و چشمه)، آب سطحی (رودخانه و دریاچه آب شیرین) و نَم اشاره کرد.

ویژگی های آب آشامیدنی چه هستند؟

آب آشامیدنی مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی ساختمان باید از نظر ویژگی‌های فیزیکی نظیر دما، رنگ، بو، مزه و ویژگی‌های شیمیایی مانند سختی، pH و ترکیبات شیمیایی در یک محدوده مجاز قرار داشته باشد. جدول زیر، حدود مجاز ویژگی‌های فیزیکی آب آشامیدنی را نمایش می‌دهد.

آب مورد استفاده در تاسیسات بهداشتی برای دیگر مصارف نیز باید ویژگی‌های مختص به خود را داشته باشد. عدم قرارگیری این ویژگی‌ها در محدوده مجاز، احتمال آسیب رسیدن به افراد و تجهیزات را در پی خواهد داشت.

دلیل استفاده از سیستم جداگانه برای تخلیه آب باران چیست؟

در گذشته، آب باران در سیستم فاضلاب ساختمان جمع‌آوری و به همراه پساب تخلیه می‌شد. امروزه، به دلیل افزایش احتمال اختلال در سیستم فاضلاب و بیرون زدن آب باران از سیفون طبقه همکف یا زیرزمین در بارندگی‌های شدید، سیستم جداگانه‌ای برای دفع آب باران نصب می‌شود. در لوله کشی تخلیه آب باران، جمع آوری و هدایت آب توسط ناودان انجام می‌گیرد.

آب تاسیسات بهداشتی ساختمان کجا می‌رود؟

آب سیستم‌های مختلف تاسیسات بهداشتی ساختمان از مسیرهای مختلف وارد چرخه آب می‌شود. تخلیه آب باران معمولا در نزدیک‌ترین رود یا رودخانه انجام می‌گیرد. فاضلاب نیز تا کارخانه تصفیه فاضلاب جریان می‌یابد. سپس، آب حاصل از فیلتراسیون فاضلاب با تخلیه در نزدیک رود یا رودخانه به چرخه آب بازمی‌گردد. آب رودخانه نیز با انتقال به تصفیه خانه، آماده مصرف مجدد می‌شود.

تصفیه آب چگونه انجام می‌شود؟

آب، پیش از انتقال به تاسیسات بهداشتی ساختمان تصفیه می‌شود. فرآیند تصفیه معمولا به روش‌های مکانیکی، شیمیایی یا زیستی انجام می‌گیرد. از مهم‌ترین فرآیندهای تصفیه آب می‌توان به آشغالگیری (گرفتن مواد درشت)، ته نشینی (نشست مواد معلق)، صافی، هوارسانی (اکسید کردن مواد آلی)، گندزدایی و گرفتن سختی آب اشاره کرد.