ماضی نقلی در فارسی – توضیح نحوه ساخت + مثال و تمرین
در این مطلب از مجله فرادرس قصد داریم ماضی نقلی را به عنوان یکی از فعلهای ماضی فارسی به شما معرفی کنیم. فعل ماضی نقلی در فارسی فعلی است که با صفت مفعولی و فعل کمکی ساخته میشود. برای بیان رویدادی در گذشته کاربرد دارد که اکنون تمام شده است و اثر آن باقی است. اما این فعل کاربردهای دیگری هم دارد که به آنها اشاره خواهیم کرد. یادگیری انواع فعل فارسی به ما کمک میکند زمان اتفاق افتادن وقایع را به طور دقیقتری بدانیم. به همین دلیل در این مطلب ابتدا فعل ماضی نقلی در فارسی را به شما معرفی میکنیم، سپس ساخت ماضی نقلی در فارسی را بررسی میکنیم و با مثالها و تمرینات مختلف آن را به شما آموزش خواهیم داد.
- یاد میگیرید فرمول ساخت ماضی نقلی فارسی را بهدرستی بنویسید.
- میآموزید چگونه فعل ماضی نقلی را در اشعار و متون تشخیص دهید.
- خواهید توانست ماضی نقلی را در موقعیتهای گوناگون فارسی به کار ببرید.
- یاد خواهید گرفت تفاوت ماضی نقلی و دیگر زمانهای گذشته را بشناسید.
- با حذف فعل کمکی در ساختار ماضی نقلی و موارد کاربرد آن آشنا میشوید.
- میآموزید جملات ماضی نقلی منفی و مجهول را بسازید.
ماضی نقلی در فارسی چیست ؟
برای اینکه بهتر بدانیم ماضی نقلی در فارسی چیست، به جملههای زیر و فعلهای برجسته دقت کنید.
نه او نمرده است که من زندهام هنوز.
گرچه برفتی از برم آن بنرفت از سرم
بر سر ره بیا ببین بر سر ره فتادهام
من به شهی رسیدهام زلف خوشش کشیدهام
خانه شه گرفتهام گرچه چنین پیادهام
زاده اوّلم بشد زاده عشقم این نفس
من ز خودم زیادتم زانکه دو بار زادهام
فعلهای ماضی نقلی بهکار برده شده در جملههای بالا را در ادامه برای شما فهرست کردهایم.
- نمرده است
- فتادهام
- رسیدهام
- رفتهام
- زادهام
با دقت در ساختمان فعلهای بالا میتوانید صفت مفعولی فارسی و فعل کمکی از مصدر «استیدن» را شناسایی کنید. فعلهای فوق، ماضی نقلی در فارسیاند.
ساخت ماضی نقلی در فارسی
ماضی نقلی از صفت مفعولی یعنی بن ماضی به اضافه «ه» و فعلهای کمکی زیر ساخته میشود.
- ام
- ای
- است
- ایم
- اید
- اند
برای درک بهتر فعل «رفتن» را در این زمان در ادامه و در جدول زیر صرف کردهایم.
| صرف فعل «رفتن» در زمان ماضی نقلی | |
| اولشخص مفرد | رفتهام |
| دومشخص مفرد | رفتهای |
| سومشخص مفرد | رفته است |
| اولشخص جمع | رفتهایم |
| دومشخص جمع | رفتهاید |
| سومشخص جمع | رفتهاند |
در ادامه اجزای این فعلها را برای شما تفکیک کردهایم.
- رفت + ه + ام ← رفتهام
- رفت + ه + ای ← رفتهای
- رفت + ه + است ← رفته است
- رفت + ه + ایم ← رفتهایم
- رفت + ه + اید ← رفتهاید
- رفت + ه + اند ← رفتهاند
مهمترین موارد استفاده ماضی نقلی
کاربردهای مختلف ماضی نقلی در فارسی را در ادامه به همراه مثال برای شما فهرست کردهایم.
- در تقابل با ماضی مطلق فعلهایی مانند شنیدن، فهمیدن و فعلهایی با معنی نزدیک به اینها، اغلب در جایی که گوینده به وقوع فعل اشراف ندارد:
دیدم که نامه را نوشته و توی پاکت گذاشته است.
***
فهمیدم که نامه را نوشته و توی پاکت گذاشته است.
***
متوجه شدم که نامه را نوشته و توی پاکت گذاشته است.
***
شنیدم که نامه را نوشته و توی پاکت گذاشته است.
- برای بیان فعلی که در گذشته شروع شده است و هنوز هم ادامه دارد:
همه در راه ماندهاند.
مسافران در راه توقف کردهاند.
همه در سر جای خود نشستهاند.
بچه خوابیده است.
آنچه هنوز مرا به صورت آینهای نگه داشته است، استقامت روح من است.
نکته: به این فعلها ماضی قریب هم گفتهاند.
- برای بیان فعلی که در گذشته اتفاق افتاده است و اثر یا نتیجهاش تا زمان حال باقی مانده است:
سعید به کتابخانه رفته است.
در نظر داشته باشید که نظر او چه مایه تاثیر گذاشته است مثلاً بر آراء...
آلاحمد / در خدمت و خیانت روشنفکران
- بیان فعلی که اتفاق نیفتاده (ساخت منفی) ولی انتظار یا احتمال واقع شدنش هست:
سعید به مسافرت رفته و هنوز برنگشته است.
قوانینی که از طرف برگزیدگان مردم وضع نشدهاند.
آلاحمد / در خدمت و خیانت روشنفکران
- بهجای ماضی التزامی هم بهکار میرود:
احتمالا سعید به خانه رفته است.
(فعل «رفته است» بهجای «رفته باشد» بهکار رفته است.)
- در فعل ماضی ملموس (مستمر)، ماضی نقلی به عنوان فعل کمکی بهکار میرود:
داشته میرفته است.
- همچنین در ماضی ابعد هم در مصدر «بودن» فعل کمکی است:
رفته بودهام.
حذف فعل کمکی
فعل کمکی را در ماضی نقلی میتوان حذف کرد. حذف فعل کمکی گاهی بدون قرینه و گاهی با وجود قرینه انجام میشود. برای مثال به عبارت زیر دقت کنید.
عامل خراج در اهواز به اندازه هشت هزار هزار درهم زاید بر میزان مالیات مقرر از آن ولایت وصول کرده و در خزانه گذاشته است.
مجتبی مینوی / تاریخ و فرهنگ
در عبارت «وصول کرده»، بخش فعل کمکی یا «است»، به قرینه با «است» در «گذاشته است» حذف شده است. در جمله زیر نیز قرینه فعل حذف شده، در جمله اول است.
روشنفکر ایرانی دچار نوعی اغتشاش فکری شده است و در ایجاد ارتباط میان دستهها و رستههای مختلف خود درمانده.
آلاحمد / در خدمت و خیانت روشنفکران
حذف فعل کمکی بدون قرینه بیشتر در ساخت سومشخص مفرد انجام میشود. برای مثال نمونه زیر را ببینید.
برادران...! در صورتی که خدا کارها را اینطور آسان کرده، چرا خودتان را... نمیرهانید.
دهخدا / مقالات
سوالات متداول درباره ماضی نقلی در فارسی
برای درک بهتر ساخت ماضی نقلی در فارسی در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسشهای رایج در این خصوص پاسخ دادهایم.
ساخت ماضی نقلی در فارسی چیست؟
ماضی نقلی در فارسی، به صورت «صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + یکی از فعلهای کمکیِ ام، ای، است، ایم، اید، اند» ساخته میشود. فعل کمکی میتواند با یا بدون قرینه حذف شود.
فعل ماضی نقلی در فارسی چگونه منفی میشود؟
ماضی نقلی در فارسی با افزودن «ن نفی» بر سر صفت مفعولی فعل اصلی منفی میشود. یعنی ساخت منفی آن به صورت «ن + صفت مفعولی + ام، ای، است، ایم، اید، اند» است. برای مثال «نشدهای» صورت منفی فعل ماضی نقلی است.
فعل ماضی نقلی در فارسی چگونه مجهول میشود؟
ساختمان فعل ماضی نقلی مجهول به صورت «صفت مفعولی فعل اصلی + صفت مفعولی فعل شدن + یکی از فعلهای کمکی ام، ای، است، ایم، اید، اند» است. برای مثال «دیده شدهای» صورت مجهول فعل ماضی نقلی است.
فرق ماضی نقلی و ماضی بعید در فارسی چیست؟
فعل ماضی نقلی در فارسی و فعل ماضی بعید هر دو با صفت مفعولی و فعل کمکی ساخته میشوند. اما تفاوت این دو در نوع فعل کمکی است. فعل کمکی ماضی نقلی از مصدر «استیدن» و فعل کمکی ماضی بعید از مصدر «بودن» است.
تمرین
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «فعل ماضی نقلی در فارسی» میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر پرسش آمده است.
تمرین
در جملههای زیر فعل ماضی نقلی در فارسی را معین کنید.
سوال ۱: بارها گفتهام این روی به هر کس منمای
تا تأمل نکند دیده هر بیبصرت
(سعدی)
جواب: بارها گفتهام این روی به هر کس منمای
تا تأمل نکند دیده هر بیبصرت
(سعدی)
سوال ۲: هر که گوید کان چراغ دیدهها را دیدهام
پیش من نه دیدهاش را کامتحان دیدهام
(مولانا)
جواب: هر که گوید کان چراغ دیدهها را دیدهام
پیش من نه دیدهاش را کامتحان دیدهام
(مولانا)
سوال ۳: گر چه او عیار و مکار است گرد خویشتن
از میان رخت او من نقدها دزدیدهام
(مولانا)
جواب: گر چه او عیار و مکار است گرد خویشتن
از میان رخت او من نقدها دزدیدهام
(مولانا)
سوال ۴: جمله مرغان به پر و بال خود پریدهاند
من ز بال و پر خود بیبال و پر پریدهام
(مولانا)
جواب: جمله مرغان به پر و بال خود پریدهاند
من ز بال و پر خود بیبال و پر پریدهام
(مولانا)
سوال ۵: من طشت ماه را
بسیار دیدهام
بالای کوهها
من طشت ماه را
ندیده بودم
انگار.
ولی آن کاسه بزرگ پر از کف را
هر روز، بله هر روز
میدیدم
بسیار میدیدم
(حسین منزوی)
جواب: من طشت ماه را
بسیار دیدهام
بالای کوهها
من طشت ماه را
ندیده بودم
انگار.
ولی آن کاسه بزرگ پر از کف را
هر روز، بله هر روز
میدیدم
بسیار میدیدم
(حسین منزوی)
سوال ۶: ز یاران آن قَدر بد دیدهام کز یار میترسم
به بیکاری چنان خو کردهام کز کار میترسم
(ایرج میرزا)
جواب: ز یاران آن قَدر بد دیدهام کز یار میترسم
به بیکاری چنان خو کردهام کز کار میترسم
(ایرج میرزا)
سوال ۷: دیدهام من ز بام آنجا را
آن سیهچال عمرفرسا را
(ملک الشعرا بهار)
جواب: دیدهام من ز بام آنجا را
آن سیهچال عمرفرسا را
(ملک الشعرا بهار)
جمعبندی
در انتهای این مطلب از «مجله فرادرس» نکات مهم آن را برای شما فهرست کردهایم.
- ماضی نقلی از صفت مفعولی یعنی بن ماضی به اضافه «ه» و فعلهای کمکی «ام، ای، است، ایم، اید، اند» ساخته شده است.
- فعل ماضی نقلی در فارسی گاهی در مقابل ماضی مطلق فعلهایی مثل شنیدن، فهمیدن و فعلهایی با معنی نزدیک به این فعلها، غالباً در جایی که گوینده به وقوع فعل اشراف ندارد، استفاده میشود.
- گاهی برای بیان اتفاقی که در گذشته شروع شده است و هنوز ادامه دارد، استفاده میشود.
- گاه برای بیان فعلی که در گذشته اتفاق افتاده و اثر یا نتیجهاش تا زمان حال باقی مانده است، کاربرد دارد.
- گاهی برای بیان فعلی که اتفاق نیفتاده یا ساخت منفی فعلی که انتظار یا احتمال واقع شدنش هست، بهکار میرود.
- فعل ماضی نقلی گاهی بهجای ماضی التزامی بهکار میرود؛ در فعل ماضی ملموس یا مستمر، ماضی نقلی به عنوان فعل کمکی بهکار میرود و همچنین در ماضی ابعد هم در مصدر «بودن» فعل کمکی است.
- فعل کمکی ماضی نقلی را با یا بدون قرینه میتوان حذف کرد.
- حذف فعل کمکی بدون قرینه بیشتر در سومشخص مفرد صورت میپذیرد.
- ماضی نقلی با اضافه کردن «ن نفی» بر سر صفت مفعولی فعل اصلی منفی میشود.
- ساخت «صفت مفعولی فعل اصلی + صفت مفعولی فعل شدن + یکی از فعلهای کمکی ام، ای، است، ایم، اید، اند»، ساخت منفی ماضی نقلی است.
آزمون ماضی نقلی فارسی
۱. ساختار کلی ماضی نقلی در فارسی چگونه ساخته میشود و اجزای اساسی آن چیست؟
یک فعل مضارع با یک صفت فاعلی همراه است.
یک صفت مفعولی با یک اسم ترکیب میگردد.
یک صفت مفعولی و یک فعل کمکی کنار هم استفاده میشوند.
یک بن مضارع با یک قید ترکیب میشود.
در ساختار ماضی نقلی فارسی، ترکیب «یک صفت مفعولی و یک فعل کمکی» همان روش صحیح است. این زمان با افزودن صفت مفعولی (بن ماضی + ه) و فعل کمکی مانند «است» یا «ام» و... ساخته میشود. گزینههایی مانند «بن مضارع با قید» یا «فعل مضارع با صفت فاعلی» در ساخت ماضی نقلی نقشی ندارند و ترکیب «صفت مفعولی با اسم» نیز برای ساخت این زمان استفاده نمیشود.
۲. تفاوت اصلی در کاربرد زمانی میان ماضی نقلی و ماضی بعید چیست؟
ماضی نقلی برای رخدادهای گذشته با اثر باقی تا امروز است، ماضی بعید برای رخدادی در گذشته دور است.
ماضی نقلی همیشه با قید زمان مشخص می آید، ماضی بعید بدون قید زمان است.
ماضی نقلی و ماضی بعید هردو برای افعال ناقص کاربرد دارند.
ماضی نقلی تنها در متون ادبی استفاده می شود و ماضی بعید بیشتر در محاوره کاربرد دارد.
تفاوت اصلی این است که «ماضی نقلی» رویدادی را بیان میکند که در گذشته رخ داده و اثر آن هنوز باقی است درحالیکه «ماضی بعید» برای بیان رویدادی به کار میرود که در گذشته و پیش از رویداد دیگری اتفاق افتاده است.
۳. در بیت زیر، فعل کمکی در فعل ماضی نقلی حذف شده است: «یاد تو در دل مانده». حذف فعل کمکی چگونه با توجه به ساختار ماضی نقلی معنا را حفظ کرده است؟
حذف فقط در حالت جمع رخ داده است.
حذف با قرینه لفظی و معنایی در جمله ممکن شده است.
حذف فعل کمکی باعث تغییر معنی جمله شده است.
حذف بدون قرینه و به دلیل سادگی جمله اتفاق افتاده است.
در جمله «یاد تو در دل مانده»، حذف فعل کمکی به صورت بدون قرینه اتفاق افتاده است و جمله همچنان معنای کامل دارد. چون این حذف معمولاً در سومشخص مفرد ماضی نقلی و در زبان ادبی رایج است، مخاطب به راحتی معنای درست را دریافت میکند. این حذف نیازی به نشانه یا اشارهی دیگر در جمله ندارد و معنا به سبب جایگاه فعل و ساختار زبانی حفظ میشود. پاسخهایی مانند «حذف با قرینه لفظی و معنایی» درست نیست چون در جمله نشانه مشخصی برای فعل کمکی وجود ندارد. همچنین حذف مخصوص جمع نیست و جمله معنی اصلی خود را حفظ میکند، پس گزینههای دیگر صحیح نیستند.
۴. در جملهای مانند «او رفته است.»، چرا استفاده از زمان ماضی نقلی نسبت به دیگر زمانهای گذشته مانند ماضی ساده مناسبتر است؟
چون ماضی نقلی برای گزارش افعال ناتمام یا ناقص بهکار میرود.
چون ماضی نقلی همیشه برای بیان رویدادهای تکراری و عادی استفاده میشود.
چون ماضی نقلی معنای آینده را نیز در بر دارد و موقعیتهای آتی را توصیف میکند.
چون ماضی نقلی تنها برای بیان کارهای گذشتهای به کار میرود که اثرشان تا زمان حال باقی باشد.
در جملهای مانند «او رفته است.»، استفاده از ماضی نقلی به این دلیل مناسب است که این زمان برای بیان رویدادهایی است که در گذشته رخ دادهاند ولی اثر یا نتیجه آنها هنوز ادامه دارد یا به زمان حال مرتبط است. عبارت «چون ماضی نقلی تنها برای بیان کارهای گذشتهای به کار میرود که اثرشان تا حال باقی باشد.» دقیقا بر کارکرد اصلی این زمان فعل تأکید میکند. سایر گزینهها مانند کارکرد رویدادهای تکراری، پوشش معنای آینده یا توصیف افعال ناتمام، از ویژگیهای ماضی نقلی نیستند.
