بویایی انسان — آناتومی دستگاه بویایی به زبان ساده

یکی از حس‌های ویژه انسان که به محرک‌های شیمیایی پاسخ می‌دهد حس بویایی است. ما به کمک حس بویایی از عطر گل‌ها، انواع غذاها و نوشیدنی‌ها لذت می‌بریم. در این مقاله به تعریف حس بویایی، بررسی کامل آناتومی سیستم بویایی انسان و همینطور اختلالات بویایی انسان می‌پردازیم.

بویایی انسان چیست؟

حس بویایی فرآیند تفسیر مولکول‌های بو بر اساس اطلاعات دریافتی از گیرنده‌های شیمیایی و اعصاب است. حس بویایی انسان مانند حس چشایی بخشی از سیستم حسی شیمیایی یا حواس شیمیایی است. توانایی انسان برای بوییدن از سلول‌های حسی تخصصی به نام نورون‌های حسی بویایی ناشی می‌شود که در قسمت کوچکی از بافت بالای بینی یافت می‌شوند.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه هشتم – بخش زیست و زمین شناسی در فرادرس

کلیک کنید

این سلول‌ها مستقیماً به مغز انسان متصل می‌شوند. اگرچه آستانه تشخیص بویایی انسان بسیار پایین است، اما تنها غلظت‌های غیر معمول بویایی بالا به طور خود به خود توجه ما را به بویایی معطوف می‌کند.

بویایی چگونه ایجاد می شود؟

حس بویایی ما با تشخیص بوها کار می‌کند. اپیتلیوم بویایی واقع در بینی حاوی میلیون‌ها گیرنده شیمیایی است که بوها را تشخیص می‌دهند. هنگامی که ما چیزی را بو می‌کنیم، مواد شیمیایی موجود در هوا در مخاط حل می‌شوند. نورون‌های گیرنده بو در اپیتلیوم بویایی این بوها را تشخیص می‌دهند و سیگنال‌ها را به پیازهای بویایی می‌فرستند. سپس این سیگنال‌ها در طول مسیرهای بویایی از طریق انتقال حسی به قشر بویایی مغز ارسال می شوند. قشر بویایی برای پردازش و درک بو حیاتی است و در لوب تمپورال (گیجگاهی) مغز قرار دارد که در سازماندهی ورودی حسی نقش دارد.

فیلم آموزش زیست شناسی 2 – زیست پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

قشر بویایی نیز جزئی از سیستم لیمبیک است. این سیستم در پردازش احساسات، غرایز بقا و شکل‌گیری حافظه ما نقش دارد. قشر بویایی با سایر ساختارهای سیستم لیمبیک مانند آمیگدال، هیپوکامپ و هیپوتالاموس ارتباط دارد. آمیگدال در شکل گیری پاسخ‌های احساسی (به ویژه پاسخ‌های ترس) و خاطرات نقش دارد، هیپوکامپ خاطرات را نمایه و ذخیره می‌کند و هیپوتالاموس پاسخ‌های هیجانی را تنظیم می‌کند. این سیستم لیمبیک است که حواسی مانند بویایی را به خاطرات و احساسات ما متصل می‌کند.

دلایل مختلفی برای تغییر، فقدان یا اختلال در حس بویایی طبیعی وجود دارد که می‌تواند شامل آسیب به بینی یا گیرنده‌های بویایی یا مشکلات مرکزی تأثیرگذار بر مغز باشد. توانایی بویایی ما در حدود سن هشت سالگی به اوج خود می‌رسد و در سنین پیری کاهش می‌یابد، برخی از محققان ادعا می‌کنند که حساسیت بویایی ما مدت‌ها قبل از پیری شاید حتی از اوایل دهه 20 شروع به کاهش می‌کند. اما دانشمندان دیگر گزارش می‌دهند که توانایی بویایی به وضعیت سلامت روانی و جسمی فرد بستگی دارد، به طوری که برخی از افراد 80 ساله بسیار سالم دارای قدرت بویایی مشابه با بزرگسالان جوان هستند. زنان به طور مداوم در تمام تست‌های توانایی بویایی بهتر از مردان عمل می‌کنند.

سیستم بویایی انسان چیست؟

سیستم بویایی مسئول حس بویایی ماست. این حس که با نام olfaction نیز شناخته می‌شود، یکی از حواس پنج گانه اصلی ما بوده و شامل تشخیص و شناسایی مولکول‌های موجود در هوا است. بویایی یکی از حواس خاص است که به طور مستقیم با اندام‌های خاصی ارتباط دارد. اکثر پستانداران و خزندگان یک سیستم بویایی اصلی و یک سیستم بویایی جانبی دارند. سیستم بویایی اصلی مواد موجود در هوا را تشخیص می‌دهد، در حالی که سیستم کمکی محرک‌های فاز مایع را حس می‌کند.

هنگامی که بو توسط اندام‌های حسی تشخیص داده شد، سیگنال‌های عصبی به مغز، جایی که سیگنال‌ها پردازش می‌شوند فرستاده خواهند شد. این حس بویایی است که به ما امکان می‌دهد طعم غذاهایی را که می‌خوریم تشخیص دهیم. بویایی یکی از قوی‌ترین حواس ماست. حس بویایی ما می‌تواند خاطرات را روشن کند و همچنین بر خلق و خو و رفتار ما تأثیر بگذارد.

ساختارهای سیستم بویایی

حس بویایی ما فرآیند پیچیده‌ای است که به اندام‌های حسی، اعصاب و مغز بستگی دارد. اجزای اولیه لایه‌های بافت اپیتلیال غشاهای مخاطی، غدد بویایی، نورون‌های بویایی و رشته‌های عصبی اعصاب بویایی هستند. ساختارهای سیستم بویایی عبارتند از:

فیلم آموزش زیست شناسی 2 – زیست پایه یازدهم

کلیک کنید

• «بینی» (Nose): دهانه‌ای حاوی مجرای بینی است که اجازه می‌دهد هوای بیرون به داخل حفره بینی جریان یابد. همچنین جزئی از سیستم تنفسی است، هوای داخل بینی را مرطوب، فیلتر و گرم می‌کند.
• «حفره بینی» (Nasal cavity): حفره‌ای که توسط تیغه بینی به دو قسمت چپ و راست تقسیم می‌شود و با مخاط پوشیده شده است.
• «اپیتلیوم بویایی» (Olfactory epithelium): نوع تخصصی بافت اپیتلیال در حفره‌های بینی که حاوی سلول‌های عصبی بویایی و سلول‌های عصبی گیرنده است. این سلول‌ها تکانه‌هایی را به پیاز بویایی می‌فرستند.
• «صفحه کریبریفرم» (Cribriform plate): امتداد متخلخل استخوان اتموئید که حفره بینی را از مغز جدا می‌کند. رشته‌های عصبی بویایی از طریق سوراخ‌های کریبریفرم گسترش یافته و به پیازهای بویایی می‌رسند.
• «عصب بویایی» (Olfactory nerve): عصب (نخستین عصب جمجمه‌ای) درگیر بویایی است. رشته‌های عصبی بویایی از غشای مخاطی، از طریق صفحه کریبریفرم، تا پیازهای بویایی گسترش می‌یابند.
• «پیازهای بویایی» (Olfactory bulbs): ساختارهای پیازی شکل در جلو مغز که در آن اعصاب بویایی به پایان می‌رسد و دستگاه بویایی شروع می‌شود.
• «مسیر بویایی» (Olfactory tract): نواری از رشته‌های عصبی که از هر پیاز بویایی تا قشر بویایی مغز امتداد می‌یابد.
• «قشر بویایی»‌ (Olfactory cortex): ناحیه‌ای از قشر مغز که اطلاعات مربوط به بوها را پردازش می‌کند و سیگنال‌های عصبی را از پیازهای بویایی دریافت می‌کند.

شکل گیری سیستم بویایی جنین

در هفته سوم رشد داخل رحمی، دو حفره بینی در قسمت زیرین جلوی سر ظاهر می‌شود. آن‌ها اولین ظهور ناحیه بویایی واقعی بینی هستند و برخی از سلول‌های پوششی آن‌ها آکسون‌هایی را می‌فرستند که با دندریت‌های سلول‌های لوب بویایی مغز عصب‌رسانی می‌شوند و بنابراین اعصاب بویایی را تشکیل می‌دهند. بین حفره‌های بویایی، فرآیند پیشانی بینی میانی گسترده از ناحیه پیشانی به سمت پایین رشد می‌کند و پشت بینی و قسمت قدامی تیغه بینی را تشکیل می‌دهد، در حالی که در خارج از آن‌ها، فرآیندهای جانبی بینی رشد می‌کنند و از اولین قوس احشایی به فرآیندهای فک بالا می‌رسند.

به این ترتیب حفره‌های بینی تشکیل می‌شوند، اما آن‌ها توسط یک غشای نازک باکونازال از دهان جدا می‌شوند که در نهایت از طریق آن شکسته می‌شود. پس از آن دهان و بینی تا تشکیل کام در ماه سوم یک حفره هستند. در ماه سوم، اندام جاکوبسون ممکن است به عنوان یک لوله مشخص که با غشای مخاطی تنفسی پوشانده شده است، دیده شود. هیچ توضیحی در مورد عملکرد اندام جاکوبسون در انسان مشخص نیست و احتمالاً کاملاً باقی‌مانده از اجداد است. حفره‌های بینی در بدو تولد از بالا به پایین کم عمق هستند اما تا سن بلوغ به سرعت عمیق می‌شوند.

مسیرهای بویایی انسان کدام اند؟

بوها از دو طریق تشخیص داده می‌شوند. اولین مورد، مسیر «ارتونازال» (Orthonasal) است که شامل بوهایی است که از طریق بینی به مشام می‌رسد. دوم مسیر «رترونازال» (Retronasal) است که مسیری است که بالای گلو را به حفره بینی متصل می‌کند. در مسیر ارتونازال، بوهایی که وارد مجرای بینی شده و توسط گیرنده‌های شیمیایی موجود در بینی شناسایی می‌شوند. مسیر رترونازال شامل تشخیص عطرهای موجود در غذاهایی که می‌خوریم است. با جویدن غذا، بوهایی منتشر می‌شود که از طریق مسیر رترونازال که متصل کننده گلو به حفره بینی است عبور می‌کند. هنگامی که در حفره بینی قرار می‌گیرند، این مواد شیمیایی توسط سلول‌های گیرنده بویایی در بینی شناسایی می‌شوند.

اگر مسیر رترونازال مسدود شود، عطر موجود در غذاهایی که می‌خوریم نمی‌تواند به سلول‌های تشخیص بو در بینی برسد. به این ترتیب، طعم‌های موجود در غذا قابل تشخیص نخواهد بود. این اغلب زمانی اتفاق می‌افتد که فرد مبتلا به سرماخوردگی یا عفونت سینوسی باشد.

نورون های بویایی

همانطور که بیان شد بوها (مولکول‌های بو) وارد بینی شده و در اپیتلیوم بویایی، مخاط پشت حفره بینی حل می‌شوند. اپیتلیوم بویایی مجموعه‌ای از گیرنده‌های بویایی تخصصی در پشت حفره بینی است که مساحتی حدود 5 سانتی‌متر مربع در انسان را پوشش می‌دهد. به یاد داشته باشید که سلول‌های حسی نورون هستند. یک گیرنده بویایی، که دندریت یک نورون تخصصی است، زمانی واکنش نشان می‌دهد که مولکول‌های خاصی را که از محیط استنشاق می‌شود با ارسال تکانه‌ها به طور مستقیم به پیاز بویایی مغز متصل می‌کند.

نورون‌های بویایی نورون‌های دوقطبی هستند (نورون‌هایی با دو زائده از جسم سلولی). هر نورون یک دندریت دارد که در اپیتلیوم بویایی دفن شده است. از این دندریت 5 تا 20 مژک مو مانند مملو از گیرنده وجود دارد که مولکول‌های بو را به دام می‌اندازد. گیرنده‌های حسی روی مژک‌ها پروتئین هستند. این تغییرات در زنجیره اسیدآمینه آن‌ها رخ داده است که گیرنده‌ها را نسبت به بوهای مختلف حساس می‌کند. هر نورون حسی بویایی تنها یک نوع گیرنده روی مژک‌های خود دارد. گیرنده‌ها برای تشخیص بویایی ویژه هستند، بنابراین نورون‌های دوقطبی خود تخصص یافته هستند.

عملکرد نورون بویایی چگونه است؟

هنگامی که یک ماده خوشبو با گیرنده‌ای که آن را تشخیص می‌دهد متصل می‌شود، نورون حسی مرتبط با گیرنده تحریک می‌شود. تحریک بویایی تنها اطلاعات حسی است که مستقیماً به قشر مغز می‌رسد، در حالی که سایر احساسات از طریق تالاموس منتقل می‌شوند.

عصب بویایی چیست؟

عصب بویایی به طور معمول اولین عصب جمجمه‌ای یا به طور ساده‌تر CN I است که حاوی رشته‌های عصبی حسی مربوط به حس بویایی است. رشته‌های عصبی آوران نورون‌های گیرنده بویایی، تکانه‌های عصبی مربوط به بوها را به سیستم عصبی مرکزی (بویایی) منتقل می‌کنند. عصب بویایی که از پلاکد بینی جنینی گرفته شده است، در بین اعصاب جمجمه‌ای تا حدودی غیرعادی است، زیرا در صورت آسیب می‌تواند تا حدودی بازسازی شود.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

عصب بویایی ماهیتی حسی دارد و از مخاط بویایی در قسمت فوقانی حفره بینی منشا می‌گیرد. از مخاط بویایی، عصب (در واقع بسیاری از فاسیکل‌های عصبی کوچک) از طریق صفحه کریبریفیک استخوان اتموئید به سمت بالا حرکت می‌کند تا به سطح مغز برسد. این فاسیکل‌های کوچک وارد پیاز بویایی می‌شوند و در آنجا سیناپس می‌دهند. از پیازهای بویایی (یکی در هر طرف نیم‌کره مغز) اطلاعات بویایی از طریق مجرای بویایی به مغز منتقل می‌شود.

در تصویر بالا سلول‌های عصبی بویایی، سلول‌های گیرنده مویی کوتاه (6) هستند که از طریق صفحه کریبریفورم استخوان اتموئید (3) نفوذ می‌کنند و از بین سلول‌های ستونی مژک‌دار کاذب (سوسنتاکولار و پایه) مخاط فوقانی بینی عبور می‌کند (4). این نفوذ به سلول‌های مویی اجازه می‌دهد تا از ذرات هوا در حفره بینی نمونه‌برداری کنند و پتانسیل عمل را به پیاز بویایی ارسال کنند. سلول‌های سوسنتاکولار حمایت ساختاری از مخاط بینی را فراهم کرده و یک مایع آبی ترشح می‌کنند تا رطوبت را در حفره بینی حفظ کنند. روی سطح پایه سلول‌های سوسنتاکولار، سلول‌های پایه قرار دارند که می‌توانند سلول‌های عصبی بویایی را در صورت آسیب بازسازی کنند.

پیاز بویایی (1) ساختار ضخیم و تخمی شکل است که در شیار بویایی حفره جمجمه قدامی دیده می‌شود. حاوی گانگلیون بویایی است که در آن سلول‌های مویی با سلول‌های میترال و پرزدار سیناپس می‌شوند قبل از اینکه در مجرای بویایی به سمت مغز بروند. این سلول‌ها با غدد بومن پراکنده شده اند که یک لایه محافظ موسین غنی شده با ایمونوگلوبولین A (IgA) را به داخل حفره بینی ترشح می‌کنند. سلول‌های میترال (2) آکسون‌های سلول‌های مویی گیرنده بویایی متعدد (6) را دریافت می‌کنند و این اطلاعات را در ساختاری به نام گلومرول سیناپس می‌کنند (5). سلول‌های پرزدار روی دندریت‌های سلول میترال سیناپس می‌شوند. سلول‌های پرزی و بویایی هم سلول‌های میترال را تحریک می‌کنند و هم انتقال پتانسیل‌های عمل از سلول‌های میترال را تقویت می‌کنند.

ساختار عصب بویایی انسان

نورون‌های گیرنده بویایی تخصصی عصب بویایی در مخاط بویایی قسمت‌های بالایی حفره بینی قرار دارند. اعصاب بویایی شامل مجموعه‌ای از رشته‌های عصبی حسی بسیاری است که از اپیتلیوم بویایی تا پیاز بویایی امتداد یافته و از دهانه‌های متعدد صفحه کریبریفورم، ساختار غربالی مانند استخوان اتموئید عبور می‌کند. حس بویایی از تحریک گیرنده‌ها توسط مولکول‌های کوچک در هوای دمیده شده با ویژگی‌های مکانی، شیمیایی و الکتریکی متفاوت ناشی می‌شود که در حین استنشاق به اپیتلیوم بینی در حفره بینی می‌رسد. این محرک‌ها در نورون‌های بویایی به فعالیت الکتریکی تبدیل می‌شوند و سپس این تکانه‌ها را به پیاز بویایی منتقل می‌کنند و از آنجا از طریق دستگاه بویایی به نواحی بویایی مغز می‌رسند. عصب بویایی کوتاه‌ترین عصب از دوازده عصب جمجمه‌ای است و مانند عصب بینایی از ساقه مغز خارج نمی‌شود.

عملکرد عصب بویایی

رشته‌های عصبی آوران نورون‌های گیرنده بویایی، تکانه‌های عصبی مربوط به بوها را به سیستم عصبی مرکزی منتقل می‌کنند، جایی که آن‌ها به عنوان بو (بویایی) درک می‌شوند. عصب بویایی عصب ویژه آوران احشایی (SVA) است. کاهش توانایی بویایی یک پیامد طبیعی پیری انسان است و معمولاً در مردان بیشتر از زنان است. اغلب در بیماران تشخیص داده نمی‌شود به جز اینکه ممکن است کاهش توانایی چشایی را مشاهده کنند (بخش زیادی از حس چشایی در واقع بر اساس دریافت بوی غذا است). بخشی از این کاهش ناشی از آسیب مکرر به گیرنده‌های عصب بویایی به دلیل احتمال عفونت‌های مکرر دستگاه تنفسی فوقانی است. بیماران مبتلا به بیماری آلزایمر تقریباً همیشه هنگام آزمایش حس بویایی غیرطبیعی دارند.

اختلال در عصب بویایی انسان

آسیب به این عصب منجر به اختلال یا از دست دادن کامل حس بویایی یا آنوسمی می‌شود برای آزمایش ساده عملکرد عصب بویایی، هر سوراخ بینی با بوی تند آزمایش می‌شود. اگر بو استشمام شود، عصب بویایی احتمالاً کار می‌کند. از سوی دیگر، آسیب به این عصب تنها یکی از چندین دلیلی است که می‌تواند در صورت عدم استشمام بو علت باشد. بسته‌های تست بویایی وجود دارد که در آن‌ها بوهای قوی در کارت‌ها تعبیه شده است و پاسخ بیمار به هر بو را می‌توان تعیین کرد.

حس بویایی با کدام حس ارتباط دارد؟

حواس چشایی و بویایی با هم مرتبط هستند زیرا از همان نوع گیرنده‌ها استفاده می‌کنند و توسط مولکول‌های موجود در محلول‌ها یا هوا تحریک می‌شوند. محرک‌های مزه و بو هر دو مولکول‌هایی هستند که از محیط گرفته می‌شوند. مزه‌های اولیه تشخیص داده شده توسط انسان عبارتند از: شیرین، ترش، تلخ، شور و اومامی. طعم اومامی، که به آن خوش طعم نیز می‌گویند، به طعم اسید آمینه L-گلوتامات نسبت داده می‌شود. در واقع، مونوسدیم گلوتامات یا MSG، اغلب در پخت و پز برای تقویت طعم لذیذ برخی غذاها استفاده می‌شود. همه بوهایی که درک می‌کنیم مولکول‌های موجود در هوایی هستند که تنفس می‌کنیم. اگر ماده‌ای از سطح خود مولکول‌های هوا را آزاد نکند، بویی ندارد.

فیلم آموزش مقدماتی فیزیولوژی Physiology – به زبان ساده در فرادرس

کلیک کنید

انسان‌ها حدود 350 زیرگروه گیرنده بویایی دارند که در ترکیبات مختلف کار می‌کنند تا به ما امکان می‌دهند حدود 10000 بو مختلف را حس کنیم. برای مثال، آن را با موش‌هایی مقایسه کنید که حدود 1300 نوع گیرنده بویایی دارند و بنابراین احتمالاً بوهای بیشتری را حس می‌کنند. حس بویایی و چشایی در پشت گلو ترکیب می‌شوند. وقتی چیزی را قبل از اینکه آن را بو کنید می‌چشید، بو از داخل تا بینی باقی می‌ماند و باعث می‌شود بوی آن را نیز حس کنید. هم بویایی و هم چشایی از گیرنده‌های شیمیایی استفاده می‌کنند، که اساساً به این معنی است که هر دو محیط شیمیایی را حس می‌کنند. این دریافت شیمیایی از نظر چشایی، از طریق وجود گیرنده‌های چشایی تخصصی در دهان اتفاق می‌افتد که به سلول‌های چشایی معروف بوده و با هم ترکیب می‌شوند و جوانه‌های چشایی را تشکیل می‌دهند. این گیرنده‌ها زمانی فعال می‌شوند که محرک خاص آن‌ها (مثلاً مولکول‌های شیرین یا نمک) وجود داشته باشد و به مغز سیگنال بدهد.

علاوه بر فعال شدن گیرنده‌های چشایی، گیرنده‌های مشابهی در داخل بینی وجود دارد که با فعال شدن گیرنده‌های چشایی هماهنگ می‌شود. وقتی چیزی می‌خورید، می‌توانید تفاوت شیرین و تلخ را تشخیص دهید. این حس بویایی است که برای تشخیص تفاوت استفاده می‌شود. اگرچه انسان معمولاً چشایی را به عنوان یک حس و بویایی را به عنوان دیگری تشخیص می‌دهد، اما باید گفت این دو حس با هم کار می‌کنند تا درک طعم را ایجاد کنند. اگر مجرای بینی دچار احتقان شده باشد، درک طعم‌ها و تفکیک آن‌ها کاهش می‌یابد.

از دست دادن حس بویایی

از دست دادن بویایی به عنوان «آنوسمی» (anosmia) شناخته می‌شود. آنوسمی می‌تواند در هر دو طرف یا یک طرف رخ دهد. مشکلات بویایی را می‌توان بر اساس عملکرد نادرست به انواع مختلفی تقسیم کرد. اختلال بویایی می‌تواند کامل (آنوسمی)، ناقص (آنوسمی جزئی، هیپوسمی یا میکروسمی)، تحریف شده (دیسوسمی)، یا می‌تواند با احساسات خود به خودی مانند فانتوسمی مشخص شود. ناتوانی در تشخیص بوها با وجود عملکرد طبیعی سیستم بویایی را آگنوزی بویایی می‌نامند. هیپراسمی یک بیماری نادر است که با افزایش غیر طبیعی حس بویایی مشخص می‌شود. از طرف دیگر، اگر در دو طرف بینی باشد، آنوسمی دوطرفه یا آنوسمی کلی نامیده می‌شود.

مشکلات بویایی مانند بینایی و شنوایی می‌تواند دو طرفه یا یک طرفه باشد به این معنی که اگر فرد آنوسمی سمت راست بینی داشته باشد اما سمت چپ آن را نداشته باشد، آنوسمی سمت راست یک طرفه است. از طرف دیگر، اگر در دو طرف بینی باشد، آنوسمی دوطرفه یا آنوسمی کلی نامیده می‌شود. تخریب پیاز بویایی، دستگاه و قشر اولیه (ناحیه برودمن 34) منجر به آنوسمی در همان سمت تخریب‌شده می‌شود. همچنین ضایعه تحریکی انکوس منجر به توهمات بویایی می‌شود.

آسیب به سیستم بویایی می‌تواند در اثر آسیب مغزی، سرطان، عفونت، استنشاق بخارات سمی یا بیماری‌های عصبی مانند بیماری پارکینسون و آلزایمر رخ دهد. این شرایط می‌تواند باعث آنوسمی شود. پزشکان می‌توانند آسیب به سیستم بویایی را با ارائه بوها به بیمار از طریق کارت خراش و بو کردن یا با بستن چشم‌های بیمار و تلاش برای شناسایی بوهای رایج مانند قهوه یا آب نبات نعناع تشخیص دهند. پزشکان باید قبل از تشخیص آسیب دائمی به سیستم بویایی، سایر بیماری‌هایی را که حس بویایی را مهار یا از بین می‌برند، مانند سرماخوردگی مزمن یا سینوزیت، کنار بگذارند.

علل اختلال در بویایی

علل شایع اختلال بویایی می‌تواند شامل سن بالا، عفونت‌های ویروسی، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی، ضربه به سر و بیماری‌های عصبی باشد. در ادامه همه مواردی که ممکن از باعث اختلال در سیستم بویایی شوند را بررسی می‌کنیم.

سن

سن قوی‌ترین دلیل کاهش بویایی در بزرگ‌سالان سالم است که تأثیر بیشتری نسبت به سیگار کشیدن دارد. تغییرات مربوط به سن در عملکرد بویایی اغلب مورد توجه قرار نمی‌گیرد و توانایی بویایی برخلاف شنوایی و بینایی به ندرت از نظر بالینی آزمایش می‌شود. 2 درصد از افراد زیر 65 سال مشکلات بویایی مزمن دارند. این میزان بین افراد 65 تا 80 ساله به شدت افزایش می‌یابد و حدود نیمی از آن‌ها مشکلات قابل توجهی در بویایی دارند. سپس برای بزرگ‌سالان بالای 80 سال، این اعداد به تقریباً 75 درصد افزایش می‌یابد. اساس تغییرات مربوط به سن در عملکرد بویایی شامل بسته شدن صفحه کریبریفرم و آسیب تجمعی به گیرنده‌های بویایی ناشی از حملات مکرر ویروسی و دلایل دیگر در طول زندگی است.

عفونت های ویروسی

شایع‌ترین علت هیپوسمی و آنوسمی دائمی عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی است. چنین اختلالاتی در طول زمان تغییری نشان نمی‌دهند و گاهی اوقات می‌توانند آسیب را نه تنها به اپیتلیوم بویایی، بلکه به ساختارهای بویایی مرکزی در نتیجه تهاجمات ویروسی به مغز منعکس کنند. از جمله این اختلالات مرتبط با ویروس می‌توان به سرماخوردگی، هپاتیت، آنفولانزا و بیماری شبه آنفولانزا و همچنین تبخال اشاره کرد. قابل توجه است که بیماری کرونا (کووید-19) با اختلال بویایی مرتبط است. بیشتر عفونت‌های ویروسی غیرقابل تشخیص هستند، زیرا خفیف بوده یا کاملاً بدون علامت هستند.

قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی

قرار گرفتن مزمن در معرض برخی از سموم موجود در هوا مانند علف‌کش‌ها، آفت‌کش‌ها، حلال‌ها و فلزات سنگین (کادمیم، کروم، نیکل و منگنز) می‌تواند توانایی بویایی را تغییر دهد. این عوامل نه تنها به اپیتلیوم بویایی آسیب می‌رسانند، بلکه احتمالاً از طریق مخاط بویایی وارد مغز می‌شوند.

ضربه به سر

اختلال عملکرد بویایی مرتبط با تروما به شدت ضربه و اینکه آیا شتاب همراه با کاهش شدید سرعت سر رخ داده است بستگی دارد. برخورد اکسیپیتال و جانبی بیشتر از ضربه جلویی سر به سیستم بویایی آسیب وارد می‌کند. با این حال، شواهد اخیر از افراد مبتلا به آسیب مغزی تروماتیک نشان می‌دهد که از دست دادن بویایی می‌تواند با تغییرات در عملکرد مغز خارج از قشر بویایی رخ دهد.

بیماری های عصبی

عصب شناسان مشاهده کرده‌اند که اختلال عملکرد بویایی یکی از ویژگی‌های اصلی چندین بیماری تخریب‌کننده عصبی مانند بیماری آلزایمر و بیماری پارکینسون است. اکثر این بیماران از کمبود بویایی آگاه نیستند تا پس از آزمایش که در آن 85 درصد تا 90 درصد از بیماران در مراحل اولیه کاهش فعالیت در ساختارهای پردازش بو را نشان دادند. سایر بیماری‌های نورودژنراتیو که بر اختلال عملکرد بویایی تأثیر می‌گذارند عبارتند از بیماری هانتینگتون، زوال عقل چند انفارکتی، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک و اسکیزوفرنی. این بیماری‌ها نسبت به بیماری‌های آلزایمر یا پارکینسون اثرات متوسط‌​​تری بر سیستم بویایی دارند. علاوه بر این، فلج فوق هسته‌ای پیشرونده و پارکینسونیسم تنها با مشکلات بویایی جزئی همراه است. این یافته‌ها به این پیشنهاد منجر شده است که آزمایش بویایی ممکن است در تشخیص چندین بیماری مختلف نورودژنراتیو کمک کند.

بیماری‌های عصبی با عوامل تعیین کننده ژنتیکی ثابت شده نیز با اختلال عملکرد بویایی انسان همراه هستند. برای مثال، چنین اختلالی در بیماران مبتلا به بیماری پارکینسون خانوادگی و مبتلایان به سندرم داون دیده می‌شود. مطالعات بیشتر به این نتیجه رسیده‌اند که از دست دادن بویایی ممکن است با ناتوانی ذهنی یا هر گونه آسیب‌شناسی شبیه به بیماری آلزایمر همراه باشد. بیماری هانتینگتون همچنین با مشکلاتی در شناسایی بو، تشخیص و حافظه همراه است. این مشکل زمانی که عناصر فنوتیپی (ظاهری) اختلال ظاهر می‌شوند شایع می‌شود، اگرچه مشخص نیست که از دست دادن بویایی تا چه اندازه قبل از بیان فنوتیپی پیش می‌رود.

حافظه بویایی انسان چیست؟

حافظه بویایی به یادآوری بوها اشاره دارد. حافظه آشکار معمولاً شکلی است که در مطالعات حافظه بویایی روی آن متمرکز شده است، اگرچه اشکال ضمنی حافظه مطمئناً سهم مشخصی در درک بوها و خاطرات آن‌ها ارائه می‌دهد. در طول تاریخ تکامل، بویایی اهداف مختلفی را در ارتباط با بقای گونه، مانند توسعه ارتباطات انجام داده است. حتی در انسان‌ها و سایر حیوانات امروزی، این جنبه‌های بقا و ارتباط هنوز کار می‌کنند.

فیلم آموزش فیزیولوژی سیستم عصبی مرکزی در فرادرس

کلیک کنید

همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد کمبودهایی در حافظه بویایی در افراد مبتلا به بیماری‌های دژنراتیو مغزی مانند بیماری آلزایمر و زوال عقل وجود دارد. همچنین تحقیقاتی وجود دارد که نشان می‌دهد نقص در حافظه بویایی می‌تواند به عنوان پایه‌ای در ارزیابی انواع خاصی از اختلالات روانی مانند افسردگی عمل کند، زیرا هر اختلال روانی الگوی مشخصی از کمبود بویایی دارد. بدن انسان دارای دو نوع حافظه بویایی شامل حافظه ضمنی بو و حافظه صریح بو است که در ادامه به هردوی آن‌ها می‌پردازیم.

حافظه مجازی یا ضمنی بو

خاطرات ضمنی محرک‌ها نیازی به یادآوری آگاهانه برخورد اولیه با محرک ندارند. در رابطه با حافظه بویایی، یادآوری عمدی یک تجربه بو ضروری نیست تا خاطرات ضمنی بوها در مغز شکل بگیرد. تکنیک‌های مورد استفاده برای مطالعه حافظه بویایی ضمنی هم برای انسان و هم برای حیوانات قابل استفاده است. در آزمایش‌های حافظه ضمنی، نشان داده می‌شود که حافظه یک محرک با مواجهه قبلی با همان محرک کمک می‌کند. شواهدی از شکل‌گیری حافظه ضمنی در آزمون‌های عادت، حساسیت، یادگیری ادراکی و شرطی‌سازی کلاسیک یافت می‌شود. در بویایی تمایل شدیدی برای عادت وجود دارد که در پاراگراف زیر بیشتر مورد بحث قرار می‌گیرد. اثرات آسیب مغزی بر حافظه بو را می‌توان از طریق استفاده از این اقدامات حافظه ضمنی که منجر به درک کلی بیشتر مغز می‌شود، بررسی کرد.

عادت به بوها

عادت‌گرایی شامل کاهش سطح توجه و پاسخگویی به محرکی است که دیگر به عنوان جدید تلقی نمی‌شود. در قلمرو حافظه بویایی، عادت به کاهش پاسخگویی به یک بو در نتیجه قرار گرفتن در معرض طولانی مدت (محدود به یک محرک مکرر خاص) اشاره دارد که شامل سازگاری سلول‌ها در سیستم بویایی است. نورون‌های گیرنده و سلول‌های میترال واقع در سیستم بویایی در پاسخ به بوها سازگار می‌شوند. این شامل درگیری نورون‌های قشری پیریفورم است که سریع، کامل‌تر و انتخابی‌تر با بوهای جدید سازگار می‌شوند و همچنین تصور می‌شود که نقش بسیار مهمی در عادت کردن به بوها دارند. نوراپی نفرین با افزایش پاسخ‌دهی بر عملکرد سلول‌های میترال تأثیر می‌گذارد. استیل‌کولین همچنین به عنوان یک انتقال دهنده عصبی مهم درگیر در عادت دادن به محرک‌های بویایی در نظر گرفته می‌شود، اگرچه ابزار دقیقی که از طریق آن عمل می‌کند هنوز مشخص نیست.

حافظه صریح یا واضح بو

بر خلاف حافظه ضمنی برای بوها، برخی تصور می‌کنند که پدیده‌ای است که حافظه واضح بو منحصر به انسان است. حافظه آشکار به خاطراتی اطلاق می‌شود که با هوشیاری آگاهانه از انجام آن به خاطر سپرده می‌شوند. در بویایی، حافظه آشکار به نسبت دادن معنای تداعی‌کننده به بوها اشاره دارد. از طریق تخصیص ارتباط به بوها و همچنین محرک‌های غیر بو، محرک‌های بویایی می‌توانند معنی پیدا کنند. خاطرات صریح بوها شامل اطلاعاتی است که می‌تواند برای پردازش و مقایسه بوهای دیگر مورد استفاده قرار گیرد. توجه متمرکز بر بوها به عملکرد زندگی روزمره و همچنین درگیر شدن پاسخ‌های مناسب به رویدادهای تجربه شده کمک می‌کند. شواهد حافظه بویایی صریح از طریق رفتارهای انجام شده در وظایف مربوط به یک جزء حافظه فعال دیده می‌شود.

اختلالات بویایی انسان

حس بویایی به شما کمک می‌کند از عطر غذاهای مورد علاقه خود یا عطر گل‌ها لذت ببرید. حس بویایی شما همچنین یک سیستم هشدار دهنده است که به شما در مورد سیگنال‌های خطر مانند نشت گاز، غذای فاسد یا آتش‌سوزی هشدار می‌دهد. هر گونه از دست دادن حس بویایی می‌‌تواند بر کیفیت زندگی شما تأثیر منفی بگذارد. همچنین می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات جدی‌تری برای سلامتی باشد. بسیاری از افرادی که دارای اختلالات بویایی هستند متوجه مشکلاتی در حس چشایی خود نیز می‌شوند. انواع اختلالات بویایی انسان در ادامه توضیح داده شده اند.

• «هیپوسمیا» (Hyposmia). توانایی کاهش یافته در تشخیص بوها است.
• «آنوسمی» (Anosmia). ناتوانی کامل در تشخیص بوها است. در موارد نادر، ممکن است فردی بدون حس بویایی متولد شود، وضعیتی که آنوسمی مادرزادی نامیده می‌شود.
• «پروسمیا» (Parosmia). تغییر در درک طبیعی بوها است، مانند زمانی که بوی چیزی آشنا مخدوش می‌شود، یا زمانی که چیزی که به طور معمول بوی خوش می‌دهد، اکنون بوی بد می‌دهد.
• «فانتوسمیا» (Phantosmia). در این بیماری فرد بو یا بوهایی را حس می‌کند که در محیط وجود ندارند.
• «هایپراسمی» (Hyperosmia). هایپراسمی حساسیت شدید به بوها است. دلایل زیادی پشت این تغییر بو وجود دارد. برخی شامل ژنتیک، تغییرات هورمونی به علت حاملگی و اختلالاتی مانند میگرن هستند. افزایش حس بویایی ممکن است طعم‌ها را نیز شدیدتر کند.

آیا اختلالات بویایی جدی است؟

مانند همه حواس شما، حس بویایی نیز نقش مهمی در زندگی شما دارد. حس بویایی شما اغلب به عنوان اولین سیگنال هشدار دهنده عمل می‌کند و شما را از بسیاری خطرات آگاه می‌کند. هنگامی که بویایی افراد مختل می‌شود، برخی افراد عادات غذایی خود را نیز تغییر می‌دهند. برخی ممکن است خیلی کم غذا بخورند و وزن کم کنند در حالی که برخی دیگر ممکن است زیاد غذا بخورند و وزن اضافه کنند. همانطور که غذا کمتر لذت بخش می‌شود، ممکن است از نمک بیش از حد برای بهبود طعم استفاده کنید. اگر شرایط پزشکی خاصی مانند فشار خون بالا یا بیماری کلیوی دارید یا در معرض خطر ابتلا به آن هستید، می‌تواند مشکل ساز باشد. در موارد شدید، از دست دادن بویایی می‌تواند منجر به افسردگی شود.

مشکلات حواس شیمیایی شما ممکن است نشانه سایر بیماری‌های جدی باشد. اختلال بویایی می‌تواند نشانه اولیه بیماری پارکینسون، بیماری آلزایمر یا مولتیپل اسکلروزیس (MS) باشد. همچنین می تواند با سایر شرایط پزشکی مانند چاقی، دیابت، فشار خون بالا و سوء تغذیه مرتبط باشد. اگر دچار اختلال بویایی هستید، با پزشک خود صحبت کنید.

تشخیص و درمان بویایی انسان

اختلالات بویایی و چشایی هر دو توسط یک متخصص گوش و حلق و بینی (ENT) درمان می‌شود. ارزیابی دقیق اختلال بویایی شامل معاینه فیزیکی گوش، بینی و گلو می‌شود. بررسی تاریخچه سلامتی شما، مانند قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی یا آسیب و یک تست بویایی تحت نظارت یک متخصص صورت می‌گیرد. دو روش متداول برای آزمایش بویایی وجود دارد. برخی از تست‌ها برای اندازه‌گیری کمترین بویی که یک فرد می‌تواند تشخیص دهد طراحی شده‌اند. آزمایش رایج دیگر شامل یک کتابچه کاغذی از صفحات است که حاوی دانه‌های ریز پر از بوهای خاص است. از افراد خواسته می‌شود که هر صفحه را خراش دهند و بو را شناسایی کنند. اگر آن‌ها نمی‌توانند بو را استشمام کنند یا آن را به اشتباه تشخیص دهند، می‌تواند نشان دهنده یک اختلال در بویایی باشد.

تشخیص توسط پزشک برای شناسایی و درمان علت اصلی اختلال بویایی بالقوه مهم است. اگر مشکل شما ناشی از مصرف داروهاست، با پزشک خود صحبت کنید تا ببینید آیا کاهش دوز یا تغییر دارو می‌تواند تاثیر آن بر حس بویایی شما را کاهش دهد. اگر انسدادهای بینی مانند پولیپ‌ها جریان هوا را در بینی شما محدود می‌کنند، ممکن است برای برداشتن آن‌ها و بازیابی حس بویایی نیاز به جراحی داشته باشید. برخی از افراد پس از بهبودی از بیماری که باعث از دست دادن بویایی آن‌ها شده است، توانایی بویایی خود را بازیابی می‌کنند. برخی از افراد به طور خود به خود و بدون هیچ دلیل واضحی حس بویایی خود را به دست می‌آورند.

اختلال بویایی بر اثر کرونا

CDC علائم کلیدی از جمله سرفه، تنگی نفس یا مشکل در تنفس، تب، لرز، درد عضلانی، گلودرد و از دست دادن بویایی یا چشایی را نشان داده است که ممکن است بر اثر بیماری کروناویروس 2019 (COVID-19) ایجاد شوند. گزارش‌های اختلال عملکرد بویایی مرتبط با COVID-19 شروع ناگهانی اختلال بویایی را توصیف می‌کند که ممکن است در حضور یا عدم وجود علائم دیگر باشد. در میان بیماران بستری شده در بیمارستان مبتلا به کووید-19 در ایتالیا، اختلال در بو و مزه بیشتر در بیماران جوان‌تر و در زنان مشاهده شد.

فیلم آموزش پرستاری بیماری های سیستم تنفسی در فرادرس

کلیک کنید

بسیاری از بیماران اختلال در بویایی و چشایی را به جای یکدیگر گزارش می‌کنند. اگرچه ممکن است کرونا ویروس هم سیستم بویایی انسان و هم سیستم چشایی را هدف قرار دهد، در بیشتر موارد اختلال عملکرد مرتبط با COVID-19 نیست که در آن بیماران طعم تغییر یافته را توصیف می‌کنند، این علامت را می‌توان به اختلال در بویایی رترونازال (طعم) نسبت داد تا اختلال در چشایی (شیرین، شور، ترش، تلخ). به همین دلیل، تصور می‌شود که اختلال حسی شیمیایی در COVID-19 احتمالاً بویایی است. کروناویروس‌ها یکی از پاتوژن‌های شناخته شده برای ایجاد اختلال بویایی پس از عفونت هستند و سلول‌های اپیتلیال بینی بیان نسبتا بالایی از گیرنده شماره 2 آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین را نشان می‌دهند که برای ورود ویروس کرونا لازم است.

اختلال در سلول‌های اپیتلیوم عصبی بویایی ممکن است منجر به تغییرات التهابی شود که عملکرد نورون گیرنده بویایی را مختل می‌کند، این اختلال باعث آسیب بعدی نورون گیرنده بویایی می‌شود یا نوروژنز بعدی را مختل می‌کند. چنین تغییراتی ممکن است باعث اختلال در بویایی موقت یا طولانی‌تر شود. مطالعه در مدل‌های حیوانی تراریخته نشان داد که SARS-CoV از طریق پیاز بویایی وارد داخل جمجمه می‌شود. این امر منجر به این گمانه‌زنی شده است که SARS-CoV-2 ممکن است به صورت داخل جمجمه نفوذ کند و اثرات پایین‌دستی احتمالی در نواحی بویایی و غیربویایی مغز داشته باشد که ممکن است بر عملکرد بویایی تأثیر منفی بگذارد.

درمان اختلال بویایی کرونا

هنگامی که اختلال بویایی مرتبط با کووید-19 به طور خود به خود بهبود می‌یابد، ممکن است نیازی به درمان خاصی نباشد. با این حال، زمانی که اختلال بیش از 2 هفته ادامه یابد، ممکن است معقول باشد که درمان در نظر گرفته شود. اثربخشی درمان‌های موجود برای بیماران مبتلا به اختلال بویایی مرتبط با COVID-19 ناشناخته است، اگرچه درمان‌هایی که اختلال بویایی پس از عفونت را هدف قرار می‌دهند ممکن است به طور بالقوه برای COVID-19 نیز مفید باشند. تمرین بویایی شامل تکرار و استشمام عمدی مجموعه‌ای از مواد خوشبو کننده (معمولاً لیمو، گل رز، میخک و اکالیپتوس) به مدت 20 ثانیه، حداقل دو بار در روز به مدت حداقل 3 ماه (یا در صورت امکان بیشتر) است. مطالعات بهبود بویایی را در بیماران مبتلا به اختلال بویایی پس از عفونت پس از تمرین بویایی نشان داده است.

آموزش بویایی را می‌توان برای بیماران مبتلا به اختلال بویایی مداوم مرتبط با COVID-19 در نظر گرفت زیرا این درمان هزینه کم و اثرات جانبی ناچیز دارد. کورتیکواستروئیدهای خوراکی و داخل بینی برای حذف یک جزء التهابی در بیماران مبتلا به اختلال بویایی پس از عفونت استفاده شده است. با این حال، کورتیکواستروئیدها در حال حاضر برای افراد مبتلا به اختلال بویایی پس از عفونی توصیه نمی‌شوند، زیرا شواهد مفیدی وجود ندارد و خطر بالقوه آسیب وجود دارد. به دلیل نگرانی‌های ایمنی، تجویز کورتیکواستروئیدهای سیستمیک برای مدیریت روتین COVID-19 حاد توصیه نمی‌شود. با این حال، برای بیمارانی که قبل از ابتلا به کووید-19 از استروئیدهای داخل بینی استفاده می‌کردند (مثلاً برای رینیت آلرژیک)، چنین دارویی باید ادامه یابد.

سایر داروهایی که در اختلال بویایی پس از عفونت امیدوارکننده بوده اند عبارتند از سیترات سدیم داخل بینی که تصور می‌شود آبشارهای انتقال گیرنده بویایی را تعدیل می‌کند، ویتامین A داخل بینی، که ممکن است برای تقویت نوروژنز بویایی عمل کند و امگا 3 سیستمیک، که ممکن است از طریق داروهای بازسازی کننده عصبی یا ضد التهابی عمل کند. دو داروی اخیر ممکن است به عنوان درمان کمکی در تمرین بویایی عمل کنند. با این حال، تا به امروز، هیچ مدرکی مبنی بر موثر بودن این درمان‌ها در بیماران مبتلا به اختلال مرتبط با COVID-19 وجود ندارد.