پایه پولی چیست؟ — به زبان ساده

پایه پولی یا پول پایه به پول با بیشترین قابلیت نقدشوندگی در اقتصاد گفته می‌شود و شامل اسکناس و سکه‌های تولید شده توسط بانک مرکزی است که می‌تواند دست مردم باشد یا به صورت سپرده در حساب‌های بانکی نگهداری شود. افزایش یا کاهش پایه پولی می‌تواند باعث تغییرات زیادی در سایر متغیرهای اقتصادی مانند نقدینگی و تورم شود به همین دلیل بانک‌ مرکزی هر کشوری مسئول تنظیم مقدار پایه پولی برای حفظ شرایط اقتصادی آن کشور است. در این مقاله از مجله فرادرس سوال پایه پولی چیست را با بررسی مفهوم آن، منابع و مصارف و همچین ارتباط آن با سایر متغیرها مانند نقدینگی و عرضه پول توضیح می‌دهیم.

پایه پولی چیست ؟

«پایه پولی» (monetary base) به مقدار کل پول ایجاد شده توسط بانک مرکزی که قابلیت نقدشوندگی بالا دارد گفته می‌شود و معمولا با نماد «M0» نمایش داده می‌شود. پایه پولی به طور دقیق‌تر شامل موارد زیر است.

• کل پول نقد، شامل اسکناس و سکه که در دست مردم و در گردش عمومی است.
• مقداری از کل پول مردم که در بانک‌ها سپرده‌گذاری شده‌اند.
• کل پول‌هایی که توسط بانک‌های تجاری در بانک مرکزی ذخیره شده است.

برای درک بهتر این مفهوم به این مثال توجه کنید. فرض کنید در کشوری، کل مقدار اسکناس و سکه نقد در دست مردم برابر با 500 میلیون دلار است. علاوه بر این، 200 میلیون دلار از اسکناس‌های مردم به صورت سپرده در بانک‌های تجاری ذخیره شده است و خود بانک‌های تجاری نیز 300 میلیون دلار پول نقدر در بانک مرکزی کشور ذخیره کرده‌اند. در این حالت پایه پولی کشور مورد نظر برابر با مجموع این سه مقدار یعنی یک میلیارد دلار است.

فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان Macroeconomics در فرادرس

کلیک کنید

پایه پولی تاثیر زیادی در اقتصاد و رفتارهای اقتصادی افراد، سازمان‌ها و شرکت‌ها دارد. این عامل می‌تواند باعث تغییر در بسیاری از متغیرهای اقتصادی هم چون نقدینگی و تورم شود. بانک‌های مرکزی با استفاده از سیاست‌های پولی و سایر ابزارهایی که در اختیار دارند سعی در تنظیم پایه پولی و ایجاد ثبات در اقتصاد دارند.

روش مدیریت پایه پولی چیست ؟

همانطور که گفته شد میزان پایه پولی بر وضعیت اقتصادی کشورها تاثیر می‌گذارد و دولت‌ها با استفاده از سیاست‌های مختلف مقدار آن را تغییر می‌دهند تا در نهایت به هدف تورمی مورد نظر خود برسند. برای انجام این کار بانک‌های مرکزی از عوامل متعددی استفاده می‌کنند که در ادامه به بررسی سه عامل مهم از آن‌ها می‌پردازیم.

عملیات بازار باز

یکی از روش‌های تنظیم پایه پولی استفاده از سیاست «عملیات بازار باز» (open market operation) است که به معنی خرید و فروش اوراق قرضه دولتی است. اوراق قرضه دولتی نوعی از اوراق بدهی صادر شده توسط دولت است که نرخ سود معینی در طی زمان‌های مختلف ارائه می‌دهد. بانک‌های مرکزی با خرید و فروش این اوراق در بازار آزاد به طور مستقیم بر میزان پایه پولی تاثیر می‌گذارند.

در زمان‌هایی که تقاضا برای پول زیاد است اگر پول به مقدار کافی تولید نشود تقاضا برای آن افزایش می‌یابد و این به نوبه خود باعث از بین رفتن تعادل نرخ بهره می‌گردد. بانک‌های مرکزی برای حفظ مقدار این نرخ، از بازار اوراق قرضه دولتی می‌خرند و در ازای آن پول جدید وارد سیستم بانکی می‌کنند که این پول تقاضای زیاد کاربران را تامین می‌کند. به این ترتیب میزان پول نقد موجود و پایه پولی در اقتصاد افزایش می‌یابد.

در زمان‌هایی که تقاضا برای پول کاهش می‌یابد و ارزش پول ملی رو به افول است برای اینکه نرخ تورم بیش از میزان تعیین شده افزایش نیابد دولت‌ها با فروش اوراق قرضه دولتی در بازار بخشی از نقدینگی موجود در اقتصاد را جمع‌آوری کرده و از این طریق پایه پولی را کاهش می‌دهند. کاهش پایه پولی و جمع‌آوری نقدینگی از بازار باعث می‌شود که میزان تقاضا برای کالاها کاهش یابد و تورم از این طریق کنترل شود.

تغییر نرخ بهره

نرخ بهره و ذخیره قانونی جزو ابزارهای مستقل سیاست‌گذاری پولی هستند که منجر به تغییر مقدار پایه پولی در اقتصاد می‌شوند. نرخ بهره را می‌توان در دو دسته جدا بررسی کرد. نوع اول نرخ بهره مربوط به وام‌هایی است که افراد از بانک‌ها می‌گیرند. در این حالت، افراد باید مقدار معینی از سود را به عنوان هزینه اجاره پول یا فرصت استفاده از آن به بانک پرداخت کنند. نوع دوم نرخ بهره که به نرخ بهره بین بانکی معروف است مربوط به قرض گرفتن بانک‌ها از یکدیگر است.

فیلم آموزش نرخ بهره و ارزش گذاری اوراق قرضه (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

بانک‌هایی که دچار کسری هستند برای تامین کسری خود در بازار بین بانکی از سایر بانک‌ها وام دریافت می‌کنند که نرخ بهره آن به عنوان نرخ بهره بین بانکی شناخته می‌شود و بر میزان پایه پولی تاثیر گذار است. اگر نرخ بهره بین بانکی افزایش یابد در این صورت بانک می‌تواند نرخ سپرده‌های کوتاه مدت و میان مدت خود را افزایش دهد تا از مردم قرض بگیرد. این مساله باعث می‌شود که نقدینگی از بازارها جمع شده و به سمت بانک‌ها سرازیر شود و باعث رکود در سایر بازارها شود.

تغییر ذخیره قانونی

ذخیره قانونی یا سپرده قانونی به سپرده‌هایی گفته می‌شود که بانک‌ها نزد بانک مرکزی کشورها نگهداری می‌کنند. دلیل انجام این کار این است که در شرایط خاص که مردم برای برداشت پول از حساب‌هایشان به سیستم بانکی هجوم می‌آورند بخشی از سپرده‌ها به صورت نقدی موجود باشد. در بسیاری از کشورها درصدی از بدهی بانک‌ها که ناشی از دریافت پول مردم است به عنوان ذخیره قانونی در بانک‌های مرکزی نگهداری می‌شود.

بانک‌های مرکزی با افزایش یا کاهش درصد ذخیره قانونی می‌توانند بر میزان پایه پولی تاثیر بگذارند. اگر اقتصاد به پول بیشتری برای توسعه نیاز داشته باشد بانک‌های مرکزی نرخ ذخیره را کاهش می دهند تا پول در بازارهای مالی و میان مردم در جریان باشد. در زمان‌هایی که میزان پول پایه در اقتصاد زیاد باشد، بانک‌های مرکزی می‌توانند با افزایش این نرخ بخشی از پول را به عنوان ذخیره در سیستم بانکی قفل کنند و از این طریق از افزایش پایه پولی جلوگیری کنند.

متغیرهایی مانند پایه پولی، نقدینگی و عرضه پول همگی جزوی از اقتصاد کلان هستند که آشنایی با آن‌ها و درک رابطه موجود بین آن‌ها باعث درک بهتر از وضعیت اقتصادی جامعه و دنیا می‌شود. به دلیل اهمیت این موضوع، «فرادرس» فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان Macroeconomics را تدوین کرده که لینک آن در ادامه آمده است.

• برای دیدن فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان Macroeconomics + اینجا کلیک کنید.

پایه پولی و عرضه پول

«عرضه پول» (Money Supply) کل موجودی پول در گردش مربوط به یک کشور در طی یک دوره زمانی معین است. تعریف‌های مختلفی از پول در جهان وجود دارد و کشورهای مختلف طبقه‌بندی‌های متفاوتی برای عرضه پول دارند. به طور کلی معیارهای اصلی عرضه پول را براساس میزان نقدینگی به چهار دسته زیر تقسیم می‌کنند.

فیلم آموزش اقتصاد خرد + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

• معیار M0: این معیار نشان‌دهنده تمامی اسکناس‌ها و سکه‌های فیزیکی است و دارای بیشترین میزان نقدشوندگی است.
• معیار M1: با اضافه کردن حساب‌های دیداری به معیار M0 این معیار به دست می‌آید. حساب دیداری به آن دسته از حساب‌های بانکی گفته می‌شود که کاربران می‌توانند به صورت آنی همه یا بخشی از پول خود را از بانک دریافت کنند.
• معیار M2: این معیار علاوه بر پول‌های M1 شامل سپرده‌های کوتاه مدت در بانک‌ها و برخی از صندوق‌های بازار پول می‌شود.
• معیار M3: این بخش از عرضه پول کمترین میزان نقدشوندگی را نیز شامل می‌شود و علاوه بر M2 شامل سپرده‌های با سررسید بیش از یک سال و استقراض‌های بلندمدتی سیستم بانکی است.

همانطور که در بخش پایه پولی چیست گفته شد، پایه پولی که به آن پول پایه نیز گفته می‌شود با عرضه پول متفاوت است و تنها شامل بخشی از عرضه پول است که نقدشوندگی بالایی دارد. معیارهای M0 و M1 بیشتر شامل پایه پولی می‌شوند و دارایی‌های غیرنقدی مانند سپرده‌های مطالبه و سپرده‌های مدت‌دار جزو پایه پولی به حساب نمی‌آیند. همچنین بخشی از پول پایه که از ذخیره پول در بانک مرکزی ایجاد می‌شود مربوط به عرضه پول نیست.

برای این که بخشی از عرضه پول به عنوان پایه پولی در نظر گرفته شود باید بتوان آن را به عنوان تسویه نهایی یک معامله در نظر گرفت. به عنوان مثال، اگر شخصی برای پرداخت بدهی خود از پول نقد استفاده کند آن معامله قطعی است. استفاده از کارت بانکی یا کشیدن یک چک بانکی متصل به حساب جاری نیز توسط سپرده‌های نقدی واقعی پشتیبانی می‌شود و به همین دلیل، آن‌ها نیز جزو پایه پولی هستند. در مقابل پرداخت بدهی با استفاده از اعتبار به عنوان بخشی از پایه پولی در نظر گرفته نمی‌شود چراکه پرداخت با اعتبار مرحله نهایی معامله نیست.

تفاوت پایه پولی و نقدینگی چیست ؟

در بخش‌های قبل با تعریف پایه پولی آشنا شدیم. پایه پولی شامل بخشی از عرضه پول در یک کشور است که میزان نقدشوندگی بالایی دارد و به آن پول پرقدرت نیز گفته می‌شود. نقدینگی مفهوم کلی‌تری نسبت به پول پرقدرت است که ارتباط بسیار نزدیکی با آن دارد. در واقع نقدینگی به میزان سهولت و راحتی تبدیل یک دارایی یا اوراق بهادار به وجوه نقد اشاره دارد که البته این تبدیل نباید تاثیر زیادی بر روی قیمت بازاری دارایی داشته باشد. از این منظر پول نقد بالاترین نقدشوندگی را دارد.

فیلم آموزش مروری بر پول و بانکداری در فرادرس

کلیک کنید

دارایی‌های فیزیکی مثل مسکن، زمین و خودرو جزو دارایی‌های نقدشونده به حساب نمی‌آيند چراکه برای تبدیل آن‌ها به پول نقد نیاز است که فرآیند خرید و فروش در بازارهای مختلف صورت بگیرد. سایر ابزارهای مالی مثل سهام نیز در طیف‌های مختلف نقدینگی جای می‌گیرند. به طور کلی می‌توان گفت نقدینگی شامل حجم پول در حال گردش در یک سیستم اقتصادی است که پایه پولی بخش از آن را تشکیل می‌دهد. فعالیت‌های دولت‌ها، بنگاه‌‌های اقتصادی و مردم همگی بر میزان حجم نقدینگی اثرگذار هستند. نقدینگی به عنوان یک ویژگی مهم ابزارهای مالی در تعریف گسترده پول گنجانده می‌شود و نقدشوندگی بک ابزار مالی رامی‌توان با بررسی ویژگی‌های زیر مورد سنجش قرار داد.

• قابلیت معامله
• انتقال ساده و آسان
• تبدیل‌پذیری
• قابلیت تقسیم به واحدهای کوچک
• بازار‌پذیری

از نقطه نظر ابزارهای مالی، نقدینگی به دارایی‌هایی اطلاق می‌شود که به سرعت و بدون از دست دادن ارزش به یک وسیله مبادله تبدیل می‌شوند. بنابراین نقدینگی علاوه بر پول پرقدرت شامل «ضریب فزاینده پولی» (Money Multiplier) نیز می‌شود که در ادامه به بررسی مفهوم آن می‌پردازیم.

ضریب فزاینده پولی چیست ؟

پولی که توسط بانک مرکزی تولید و وارد چرخه اقتصاد می‌شود پایه پولی است که به عنوان پول پرقدرت نیز از آن یاد می‌شود. بانک‌های تجاری با دادن وام و دریافت سود از آن، پول جدیدی علاوه بر آن چه توسط بانک مرکزی تولید شده بود، تولید می‌کنند. طبیعی است که بانک‌ها ذخایر مازادی که در اختیار دارند را یا وام می‌دهند یا سرمایه‌گذاری می‌کنند. بنابراین، یک واحد پول تولید شده توسط بانک مرکزی در طی چرخه اقتصاد تبدیل به چند واحد می‌شود که به آن ضریب فزاینده پولی گفته می‌شود.

فیلم آموزش مروری بر پول و بانکداری در فرادرس

کلیک کنید

برای توضیح ضریب فزاینده پولی بهتر است به این مثال توجه کنیم. فرض کنید بانک مرکزی با انجام عملیات بازار باز 100 واحد پولی را با خرید اوراق قرضه دولتی تولید کرد. این کار منجر به افزایش 100 واحدی پایه پولی می‌شود. حال بانک این پول را برای دریافت سود قرض می‌دهد. قرض گیرنده از این پول برای خرید کالا استفاده می‌کند و فروشنده کالا 100 واحد دریافتی را در بانک سپرده‌گذاری می‌کند.

اگر میزان ذخیره قانونی مصوب ده درصد باشد، در این صورت بانک از 100 واحد دریافتی 10 واحد را به عنوان ذخیره قانونی در بانک مرکزی نگهداری می‌کند و 90 دلار باقی‌مانده را دوباره قرض می‌دهد. حال کسی که وام جدید را دریافت کرده از آن برای خرید کالا استفاده می‌کند و فروشنده کالا دوباره این پول را در بانک پس انداز می‌کند. بانک ده درصد این مقدار را در بانک مرکزی ذخیره می‌کند و دوباره باقی‌مانده آن که 81 دلار است را وام می‌دهد. این چرخه می‌تواند مینطور ادامه داشته باشد.

همانطور که مشاهده می‌کنید 100 واحد پول اولیه که به عنوان پایه پولی تولید شده بود در طی مراحل مختلف بازتولید می‌شود و مقادیر بیشتری از نقدینگی را تولید می‌کند که به نوبه خود می‌تواند باعث افزایش تقاضا برای خرید کالاها و ایجاد تورم شود. بنابراین برای تنظیم وضعیت اقتصادی جامعه، علاوه بر پایه پولی باید ضریب فزاینده پولی نیز کنترل شود که یکی از روش‌های آن تغییر مقادیر ذخایر قانونی است.

منابع پایه پولی چیست ؟

تولید پایه پولی توسط بانک مرکزی انجام می‌شود اما این به این معنی نیست که بانک مرکزی می‌تواند به دلخواه هر مقدار پولی را تولید کند. پول تولید شده در بانک مرکزی در ترازنامه آن از دو بخش منابع و مصارف قابل بررسی است که در این بخش هدف ما بررسی پاسخ سوال منابع پایه پولی چیست است.