طحال چیست؟ | کار، ساختار، عملکرد و بیماری ها

طحال یکی از اجزای سیستم لنفاوی بدن به شمار می‌آید. عملکرد سیستم لنفاوی، حذف مواد زائد خون، حفظ تعادل مایعات بدن و تولید گلبول‌های سفید سیستم ایمنی برای مبارزه با عوامل بیماری‌زا است. در این مطلب از مجله فرادرس به ساختار طحال، عملکرد طحال در بدن، بیماری‌های طحال و روش درمان آن‌ها می‌پردازیم.

طحال در کجای بدن قرار دارد؟

از نظر آناتومی، «طحال» (Spleen) در قسمت بالا و سمت چپ شکم، پشت دنده‌های ۹، ۱۰ و ۱۱ و زیر دیافراگم قرار گرفته است. طحال، بالاتر از معده و پشت آن قرار دارد.

آناتومی طحال

این اندام شبیه به یک مچ گره خورده و کشیده، به رنگ بنفش است و در یک فرد سالم، حدود ۱۷۰ گرم وزن و ۷ تا ۱۴ سانتی‌متر طول دارد. هنگام بیماری یا آسیب، اندازه آن افزایش می‌یابد چون درگیر تولید اجزای سیستم ایمنی و دفع سموم می‌شود. به طور کلی طحال، از دو بخش زیر تشکیل شده است:

• پالپ قرمز: دارای سینوس‌ها یا حفرات وریدی (سیاهرگی) که با خون پر شده‌اند و بافت‌های همبند که با گلبول‌های قرمز و سفید پر شده‌اند.
• پالپ سفید: شامل سلول‌های ایمنی یعنی گلبول‌های سفید نوع T و ‌B است.

وظایف طحال در بدن

طحال عملکردهای متعددی را بر عهده دارد که در ادامه توضیح داده‌ایم:

فیلم آموزش فیزیولوژی انسان پیشرفته – ویژه فعالیت ورزشی

کلیک کنید

• فیلتراسیون: اولین وظیفه این اندام، فیلتراسیون خون از سموم، ذرات خارجی مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها است. طحال، گلبول‌های قرمز و گلبول‌های سفید و پلاکت‌هایی آسیب دیده، قدیمی و غیرطبیعی را توسط ماکروفاژها از بین می‌برد و باعث تغییر میزان آن‌ها در خون می‌شود.
• بازگردانی آهن به مغز استخوان: پس از فیلتراسیون، باقی‌مانده‌های حاصل از تخریب گلبول‌های قرمز مانند آهن، ذخیره می‌شوند و برای ساخت گلبول‌های جدید به مغز استخوان باز می‌گردند.
• ذخیره خون: در انسان همیشه حدود یک فنجان خون در طحال ذخیره شده است و هنگام خون‌ریزی در رگ‌ها آزاد می‌شود.
• ذخیره سلول‌های خونی: گلبول‌های قرمز و سفید و پلاکت‌ها در این اندام نگهداری و ذخیره می‌شوند.
• تولید گلبول سفید: زمانی که وجود باکتری، ویروس یا دیگر ذرات خارجی در خون تشخیص داده شد، این اندام، با تولید نوعی گلبول سفید به نام لنفوسیت، با عفونت مبارزه می‌کند. حدود یک چهارم از کل لنفوسیت‌های موجود در بدن، درون این اندام ذخیره شده‌اند.
• تولید گلبول قرمز در دوران جنینی: تا ۵ ماهگی جنین، گلبول‌های قرمز در طحال ساخته می‌شوند.
• تولید اوپسونین‌ها: این ترکیبات به عملکرد سیستم ایمنی کمک می‌کنند و از آن‌ها می‌توان پورسیدین و تافسیدین را نام برد.

بزرگ شدن طحال نشانه چیست؟

بسیاری از شرایط و بیماری‌ها عامل بزرگ شدن این عضو هستند، به خصوص بیماری‌هایی که موجب تخریب سریع تعداد زیادی از گلبول‌های قرمز می‌شوند. از دیگر علل منجر به بزرگی طحال می‌توان موارد زیر را نام برد:

• عفونت انگلی، ویروسی یا باکتریایی مانند:
  • «سیفلیس» (Syphilis): نوعی بیماری مقاربتی که مولد آن نوعی باکتری است.
  • سل کخ: ناشی از باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس
  • اندوکاردیت: عفونت درون ماهیچه‌ها یا دیواره‌های قلب است.
  • مونونوکلئوزیس: نوعی بیماری عفونی که دستگاه تنفسی، کبد و دستگاه لنفاوی را مبتلا می‌کند.
  • مالاریا: نوعی بیماری انگلی که از طریق نیش یک پشه خاص منتقل می‌شود.
• سرطان خون مانند:
  • «لنفوم هوچکین» (Hodgkin's Lymphoma): نوعی سرطان لنفوم و ناشی از سرطانی شدن گلبول‌های سفید خون
  • «لوسمی» (Leukemia): نوعی سرطان خون که معمولا از مغز استخوان آغاز می‌شود.
  • لنفوم: سرطان مربوط به سیستم لنفاوی
• اختلالات کبدی مانند سیروز کبدی
• اختلالات متابولیک همچون بیماری گوچر و بیماری نیمن-پیک
• تشکیل لخته خون در سیاهرگ‌ طحالی، یا کبدی

فیلم آموزش ایمونولوژی Immunology – جامع و با مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

عوارض بزرگ شدن طحال

با بزرگی طحال، این اندام دیگر قادر به غربال کردن صحیح خون نیست و ممکن است به طور تصادفی سلول‌های خونی و پلاکت‌های سالم را نیز تخریب کند و باعث کاهش تعداد آن‌ها در خون شود. به این نوع افزایش فعالیت طحال، بزرگ‌طحالی، پرکاری طحال یا «اسپلنومگالی» (Splenomegaly) گفته می‌شود.

پارگی طحال

همان‌طور که گفتیم، یکی از علت‌های پارگی طحال پرکاری شدید آن است. از دیگر موارد می‌توان ضربه به شکم، شکسته شدن دنده یا تصادفات را نام برد. در صورت پارگی، این عضو باید هرچه سریع‌تر با جراحی خارج شود.

علائم بزرگ شدن طحال

بزرگی طحال، ممکن است در ابتدا بدون علامت باشد اما در نهایت درد بروز می‌کند. بزرگ‌شدن طحال در مراحل پیشرفته منجر به پارگی آن می‌شود و عوارض زیر را در پی دارد:

• خون‌ریزی
• آنمی یا کم‌خونی
• عفونت

سلامتی و درمان طحال

سالم نگاه داشتن طحال، آسان نیست زیرا بسیاری از شرایط و بیماری‌ها مانند سرطان یا اختلال سلول‌های خونی غیر قابل پیشگیری اما برخی از عواملِ آسیب به این اندام حیاتی، قابل کنترل هستند. به این توصیه‌ها برای حفظ سلامت طحال، توجه کنید:

• از مسواک، حوله یا لیوان مشترک استفاده نکنید، رعایت بهداشت به سلامت این اندام کمک‌ می‌کند.
• اگر به صورت حرفه‌ای ورزش یا دوچرخه‌سواری می‌کنید حتما از پوشش‌های محافظ استفاده کنید تا شکم و اندام‌های داخلی دچار ضربه و آسیب نشوند.
• از نوشیدن الکل و مصرف دخانیات خودداری کنید چون طحال، برای برداشت و تخلیه سموم حاصل از آن‌ها باید فعالیت خود را افزایش دهد.

برداشتن طحال در چه شرایطی صورت می‌گیرد؟

اسپلنکتومی در موارد زیر انجام می‌شود:

• آسیب شدید طحال
• بزرگ شدن یا پارگی طحال
• برخی اختلالات خونی نادر: اگر این اختلالات به درمان‌های دیگر جواب ندهند، اسپلنکتومی انجام می‌شود. از جمله این اختلالات موارد زیر هستند:
  • آنمی گلبول‌های قرمز داسی شکل
  • کم‌خونی همولیتیک
  • پورپورا ترومبوسیتوپنی ایدیوپاتیک (ITP): این بیماری منجر به کاهش شدید پلاکت‌ها می‌شود.
  • پلی سیتمی ورا (Polycythemia Vera): در افراد مبتلا، مغز استخوان بیش از اندازه گلبول قرمز تولید می‌کند.
• سرطان طحال
• وجود کیست در طحال
• عفونت شدید و مقاوم به درمان آنتی‌بیوتیکی که باعث ایجاد آبسه و التهاب شدید طحال می‌شود.

آیا بدون طحال می‌توان زندگی کرد؟

پاسخ این سوال مثبت است زیرا طحال یک ارگان مهم اما غیرضروری برای بدن است. بنابراین اگر در حوادث یا در اثر بیماری دچار آسیب شده باشد، بدون خطر برای بدن می‌توان آن را با جراحی خارج کرد. عمل جراحی که طی آن طحال به طور کامل خارج می‌شود «اسپلنکتومی» (Splenectomy) نام دارد.

گره‌های لنفاوی و کبد می‌توانند بسیاری از وظایف مهم این اندام را انجام بدهند. اما به دلیل کاهش تعداد پلاکت‌ها، ممکن است پس از برداشتن طحال، خون‌ریزی یا کبودی بیشتر اتفاق بیفتند.

انواع جراحی برای برداشتن طحال

بر اساس مشکل طحال، وضعیت بیمار و صلاح‌دید جراح، روش‌های مختلفی برای برداشتن طحال وجود دارند:

• اسپلنکتومی باز: روشی سنتی که با برش در مرکز شکم انجام می‌گیرد. این روش وقتی کاربرد دارد که طحال، پاره شده باشد.
• اسپلنکتومی بسته با «لاپاراسکوپی» (Laparoscopy): روش غیرتهاجمی، سریع، همراه با درد و دوره نقاهت کوتاه‌تر است. در لاپراسکوپی یک برش بسیار ظریف روی شکم ایجاد می‌شود و توسط یک دوربین کوچک تصویر طحال، قابل مشاهده است. گاهی پس از دیدن وضعیت طحال، جراحی باز انجام می‌شود، در غیر این صورت توسط یک ابزار کوچک آن را خارج می‌کنند و با چند بخیه، برش بسته خواهد شد.

هر دو نوع جراحی با بیهوشی انجام می‌شوند.

خطرات برداشتن طحال

هر نوع جراحی خطراتی همچون موارد زیر را در پی دارد:

• خون‌ریزی حین جراحی
• ایجاد لخته خون
• عفونت
• حمله قلبی
• واکنش آلرژیک یا مشکل تنفسی، به دلیل تزریق مواد بیهوشی

ریسک‌های اختصاصی جراحی باز یا بسته طحال، عبارتند از:

• ایجاد لخته خون در سیاهرگ کبدی که خون را به کبد منتقل می‌کند.
• هرنیا یا بیرون‌زدگی در محل جراحی
• عفونت داخلی
• کولپس ریوی
• آسیب به ارگان‌های اطراف مانند معده، کولن (روده بزرگ) و پانکراس
• تجمع چرک زیر دیافراگم

مراقبت‌های قبل از جراحی طحال

مانند هر عمل جراحی دیگری، داروهای مصرفی بیمار، باید قبل از عمل با تیم پزشکی مطرح شود. از باردار نبودن اطمینان حاصل کنید و حساسیت‌های دارویی در نظر گرفته شوند. بر اساس نوع مشکل، در مواردی به انتقال خون، برای افزایش سطح پلاکت‌ها و کمک به بسته شدن زخمِ پس از جراحی نیاز است.

معمولا بیمار ۴ تا ۶ هفته پس از جراحی طحال، به طور کامل بهبود می‌یابد. به دلیل ضعیف شدن سیستم ایمنی پس از برداشتن طحال، قبل از جراحی، واکسیناسیون و مصرف آنتی‌بیوتیک‌های خاص آغاز می‌شوند که نکاتی از این دو مورد را در ادامه توضیح داده‌ایم.

واکسیناسیون بعد از برداشتن طحال

برداشتن طحال، فرد را نسبت به ابتلا به عفونت مستعد می‌کند و در صورت بیماری، بهبود او مدت زمان بیشتری طول خواهد کشید. پزشکان معمولا پس از اسپلنکتومی، واکسیناسیون علیه عفونت‌هایی مانند موارد زیر را تجویز می‌کنند:

• آنفولانزای هموفیلوس نوع b
• آنفولانزا
• مننژیت
• سیاه‌سرفه
• دیفتری
• آبله مرغان
• زونا
• HPV (ویروس پاپیلومای انسانی)
• پنومونی (عفونت ریوی)
• سرخک
• اوریون
• سرخجه

مصرف آنتی‌بیوتیک قبل و بعد از برداشتن طحال

در مطالب پیشین مجله فرادرس در مورد آنتی‌بیوتیک‌ها صحبت کردیم. گاهی برخی آنتی‌بیوتیک‌ها برای پیشگیری از عفونت، پس از جراحی مصرف می‌شوند. این آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان عفونت مناسب نیستند و فقط جهت پیشگیری از آن، استفاده می‌شوند. برخی پزشکان به دلیل احتمال ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی، مخالف مصرف این داروها پس از جراحی طحال، هستند اما به خصوص در سالمندان، افرادی با ایمنی ضعیف و کودکان زیر ۵ سال استفاده از آنتی‌بیوتیک و واکسینه شدن ضروری است.

سرطان طحال

سرطان طحال، دو نوع اولیه و ثانویه دارد. در سرطان اولیه، خود طحال، سرطانی شده است ولی نوع ثانویه، به دلیل انتشار سرطان از بافت و اندام‌های دیگر به طحال، ایجاد می‌شود. در هر صورت، هر دو نوع سرطان در این ارگان، نادر هستند. سرطان ثانویه طحال، اغلب از انتشار سرطان لنف یا لوسمی (نوعی سرطان خون) ایجاد می‌شود. از جمله سرطان‌های دیگری که ممکن است این عضو را نیز گرفتار کنند، می‌توان سرطان سینه، ملانوما و سرطان ریه را نام برد. احتمال سرطان لنفوم و لوسمی ناشی از سرطان طحال، در افراد و شرایط زیر بیشتر خواهد بود:

• مردان
• سالمندان
• مبتلایان به ایدز
• ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری
• مصرف سیگار
• سابقه ابتلا به سرطان در خویشاوندان
• قرارگیری در معرض مواد شیمیایی مانند بنزن
• ابتلا به برخی مشکلات ژنتیکی مانند سندرم داون
• سابقه شیمی درمانی یا رادیوتراپی

علائم سرطان طحال

علائم سرطان در این اندام به شکل‌های زیر بروز می‌کنند:

• احساس سیری بلافاصله پس از غذا خوردن
• درد در قسمت بالا و سمت چپ شکم
• عفونت‌های مکرر
• خون‌ریزی‌های مداوم
• آنمی یا کم‌خونی
• خستگی مفرط
• بزرگ‌شدن غدد لنفاوی
• تب و لرز
• عرق سرد
• کاهش وزن بدون رژیم
• ورم یا بزرگ شدن شکم
• احساس فشار یا درد در قفسه سینه
• سرفه
• تنفس منقطع

تشخیص سرطان طحال

در صورت بروز علائم ذکر شده برای اطمینان از سلامت طحال، آزمایش‌های زیر انجام می‌شوند:

• آزمایش خون: شمارش سلول‌های خونی و پلاکت‌ها
• آزمایش مغز استخوان: با برداشتن یک نمونه کوچک از استخوان لگن و بررسی پاتولوژیک سلول‌های آن زیر میکروسکوپ انجام می‌گیرد.
• نمونه‌برداری از غدد لنفاوی: برای بررسی وجود سلول‌های سرطانی
• انواع عکس‌برداری: مانند CT اسکن، PET اسکن و MRI
• سونوگرافی: سایز، شکل و سایر ویژگی‌های ظاهری طحال را نشان می‌دهد.

هماتوم طحال

هماتوم یک خون‌ریزی خارج‌رگی است که در اثر ضربه، آسیب به دیواره عروق یا سابقه جراحی ایجاد می‌شود. ساختار هماتوم به صورت یک بافت سفت از لخته‌های خونی یا یک کیست حاوی خون است. در برخی موارد، هماتوم خود به خود جذب می‌شود اما گاهی باید مایع یا خونِ درون کیست، کشیده یا هماتوم با جراحی خارج شود. برخی هماتوم‌ها از روی پوست قابل دیدن یا به صورت یک برامدگی قابل لمس هستند. هماتوم انواع مختلفی شامل موارد زیر دارد:

فیلم آموزش هیستولوژی و پاتولوژی پایه – آناتومی بدن در فرادرس

کلیک کنید

• هماتوم زیر پوستی
• هماتوم عضلانی
• هماتوم مغزی
• هماتوم سینه
• هماتوم گوش
• هماتوم مقعدی
• هماتوم ناخن
• هماتوم شکمی

علائم هماتوم طحال

هماتوم طحال، نوعی خون‌ریزی شکمی است که در اثر جراحی، آسیب یا ضربه ایجاد می‌شود و دارای علائم زیر است:

• درد در قسمت بالا و سمت چپ شکم
• حساسیت به لمس شکم
• درد در کتف و دست سمت چپ
• گیجی، سبکی در سر و سرگیجه
• افزایش ضربان قلب
• رنگ‌پریدگی صورت

درمان هماتوم طحال

درمان هماتوم شامل اسپلنکتومی یا خارج کردن و تخلیه کیست‌ها است و بستگی به وخامت و شدت هماتوم دارد. گاهی تنها با داروهای مسکن و ضد التهاب و مراقبت، هماتوم بهبود پیدا می‌کند. روش‌های غیر تهاجمی، به دلیل کاهش ریسک عفونت پس از اسپلنتکوتومی، بیشتر مورد توجه هستند.

طحال فرعی

حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از افراد یک طحال اضافه دارند. طحال فرعی معمولا کوچکتر و به شعاع حدود یک سانتی‌متر است و وجود آن اختلالی در سلامتی فرد ایجاد نمی‌کند.

انفارکتوس طحال

کاهش خون‌رسانی (ایسکمی) و حجم خون در طحال، «انفارکتوس» یا پیچش طحال نام دارد که منجر به نکروزه شدن (مردن) بافت سلولی و آتروفی این اندام خواهد شد. علت پیچش طحال به عنوان یک بیماری نادر، قطع جریان خون ورودی از سرخرگ طحالی، به دلایلی هم‌چون وجود لخته خون در رگ ذکر می‌شود. انفارکتوس طحالی، اغلب بسیار دردناک است و درمان آن به دلایل زمینه‌ای بستگی دارد. به طور کلی علل اصلی انفارکتوس به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• اختلالات خونی
• اختلالات انسدادی

سایر علل نادر انفارکتوس طحال، عبارتند از:

• واسکولیت (التهاب دیواره عروق خونی)
• آسیب‌هایی هم‌چون چرخش شریان طحال
• بیماری‌های بافت کلاژنی
• جراحی برداشتن پانکراس
• پیوند کبد

اختلالات خونی

اختلالات خونی که منجر به انفارکتوس می‌شوند شامل موارد زیر هستند:

• لمفوم: نوعی سرطان که به سیستم لنفاوی بدن حمله می‌کند.
• میلوفیبروزیس: اختلالی نادر در مغز استخوان که تولید گلبول‌های قرمز را دچار مشکل می‌کند.
• گلبول قرمز داسی: در این بیماری گلبول‌های قرمز خون مستعد پارگی هستند و علت آن نقص ژنتیکی در تولید هموگلوبین طبیعی است.
• لوسمی حاد میلوئیدی یا (AML): شایع‌ترین نوع اختلال میلوئیپی در انسان است که باعث تولید گلبول قرمز و پلاکت غیرطبیعی می‌شود.
• «پلی سیتمی ورا» (Polycythemia Vera): در این بیماری، مغز استخوان بیش ازا ندازه نرمال گلبول قرمز می‌سازد.

اختلالات انسدادی

اختلالات انسدادی عامل انفارکتوس طحال، عبارتند از:

• اندوکاردیت
• فیبریلاسیون (انقاباض متوالی) عضلات عروق خونی
• پیوند آنوریسم آلوده
• ترومبوز مورال پس از انفارکتوس میوکارد

علائم انفارکتوس طحال

نشانه‌ اصلی و شایع انفارکتوس طحال، درد در یک چهارم بالا و سمت چپ شکم است که به دست چپ انتشار می‌یابد. سایر نشانه‌ها عبارتند از:

• تب
• تهوع
• استفراغ
• درد قفسه سینه

اگرچه در بسیاری از مبتلایان، این بیماری هیچ علامتی ندارد و تنها با عکس‌برداری یا جراحی قابل تشخیص است.

درمان انفارکتوس طحال

هیچ درمان قطعی برای این مشکل وجود ندارد و فقط با کنترل و درمان علل زمینه‌ای است که می‌توان میزان خطرات ناشی از انفارکتوس را کاهش داد. روش‌های زیر به تخفیف علائم کمک می‌کنند:

• استفاده از مسکن برای کنترل درد
• تزریق سرم برای تأمین آب بدن و کمک به دفع سموم
• واکسیناسیون علیه باکتری‌های کپسول‌دار همچون پنومونیا، مننژیت و آنفولانزا
• درمان طولانی مدت با آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند پنی‌سیلین با دوز پایین، علیه باکتری‌های بدون کپسول