فرادرسشعر سپید چیست و چه قواعدی دارد؟ – توضیح به زبان ساده
شعر سپید یا شعر شاملویی یکی از انواع شعر نو است که وزن عروضی ندارد و موسیقی آن با آهنگ درونی آن ایجاد می‌شود. قافیه این شعر نیز مانند شعر آزاد یا نیمایی، مانند قافیه اشعار کلاسیک نیست و شاعر می‌تواند هر چند سطر یکبار و به طور نامنظم از آن استفاده کند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم شعر سپید چیست و قواعد و قالب آن، ویژگی‌های شعر سپید و نمونه‌های آن را بررسی می‌کنیم. همچنین با دیگر انواع شعر نو نیز آشنا می‌شویم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که میزان یادگیری خود را بسنجید.
شعر سپید چیست؟
شعر سپید نوعی شعر نو است که وزن عروضی ندارد بلکه آهنگ دارد و قافیه آن تابع قاعده خاصی نیست. شاملو بنیانگذار این نوع شعر نو بوده و به همین دلیل نام دیگر این شعر، شعر شاملویی است. اشعار سپید نسبت به شعر آزاد از قواعد شعر کلاسیک دورتر هستند. قافیه این شعر، دلبخواهی و نامنظم است و وزن آن نیز با آهنگ درونی واژه‌ها و عبارت‌ها ایجاد می‌شود نه وزن عروضی. در ادامه مطلب با بررسی نمونه‌های شعر سپید، قواعد و ویژگی‌های این شعر را بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری شعر سپید، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
نمونه شعر سپید
در این بخش نمونه‌ای از شعرهای سپید را آورده‌ایم تا با آن بیشتر آشنا شوید.
آنکه می گوید دوستت دارم
خنیاگر غمگینیست
که آوازش را از دست داده است
ای کاش عشق را
زبان سخن بود
هزار کاکلی شاد
در چشمان توست
هزار قناری خاموش
در گلوی من
عشق را
ای کاش زبان سخن بود
(احمد شاملو)
دیگر انواع شعر نو
جریان شعر نو با شعر آزاد یا همان شعر نیمایی آغاز شد. سپس شعر سپید ترویج پیدا کرد که نسبت به شعر آزاد، از محدودیت‌های شعر کلاسیک، فاصله بیشتری داشت. پس از آن نیز جریان شعری دیگری در شعر نو پدید آمد که موج نو نام داشت. در جدول زیر، مهم‌ترین ویژگی‌های دیگر انواع شعر نو به جز اشعار سپید را آورده‌ایم تا تفاوت آنها را بهتر درک کنید.
| دیگر انواع شعر نو | توضیح |
| شهر آزاد یا نیمایی | دارای وزن عروضی و قافیه (متفاوت با وزن و قافیه شعر کلاسیک) |
| شعر موج نو | نه قافیه نه آهنگ |
قواعد و قالب شعر سپید
اشعار سپید مانند شعرهای کهن فارسی، قالب مشخصی ندارند و در اصل، همین آزادی در فرم، این نوع شعر را ساخته است. در این نوع شعر، شاعر مجبور به بیان سخن خود در یک فرم و قالب از پیش تعیین‌شده نیست و می‌تواند محتوای سخن خود را به طور خیال انگیز و شاعرانه اما بدون قالب و فرم خاص یا محدودیت دیگری، مطرح کند. به طور کلی می‌توانیم قواعد شعر سپید را در فهرست زیر پیدا کنیم.
- بدون قالب و فرم مشخص
- سطرها (مصرع‌های) کوتاه و بلند
- دارای قافیه‌ای متفاوت با قافیه اشعار کهن: بدون نظم و ترتیب خاص و هرچند سطر یکبار (در صورت دلخواه شاعر)
- بدون وزن‌های عروضی
- دارای آهنگ درونی
در ادامه و ضمن معرفی ویژگی‌های اشعار سپید، موارد موجود در فهرست بالا را نیز توضیح می‌دهیم.
یادگیری انواع شعر نو با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم شعر سپید چیست و دانستیم که یکی از انواع شعر نو است. شعر نو در مقایسه با شعر کهن از قالب‌ها و محدودیت‌های قافیه و وزن عروضی فاصله گرفته اما انواع شعر نو نیز با هم تفاوت‌هایی دارند و هرکدام از آنها دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. برای مثال، شعر نیمایی دارای وزن عروضی است اما شعر موج نو، حتی آهنگ درونی نیز ندارد. پس برای یادگیری درست انواع شعر نو باید با ویژگی‌های شعر آشنا باشیم و بتوانیم آنها را در هر شعری تشخیص دهیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری این مباحث، کاربردی هستند.
- فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه شعر فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث ادبیات در دوره متوسطه می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
دو ویژگی شعر سپید چیست؟
می‌توانیم آهنگ درونی شعر سپید و قافیههای موجود در آن را دو ویژگی شعر سپید بدانیم که مهم‌تر از سایر ویژگی‌های آن هستند.
- قافیه شعرهای سپید
- آهنگ شعرهای سپید
در ادامه، آهنگ و قافیه در اشعار سپید را به طور جداگانه و با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید برای یادگیری قافیه، انواع و قواعد آن در شعر فارسی، فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
قافیه در اشعار سپید
قافیه، واژه‌های انتهایی مصرع‌ها یا سطرهای اشعار است که حروف انتهایی مشترکی دارند. برای مثال، واژه‌های «پرگار» و «کردگار» با حروف مشترک «ار»، می‌توانند قافیههای یک بیت باشند. اشعار سپید دارای قافیه هستند و داشتن قافیه یکی از تفاوت‌های آن با شعر نو دیگری به نام موج نو است.
اما قافیه در شعر سپید، مانند قافیه شعر آزاد است و با قافیه اشعار کهن تفاوت دارد. یعنی در شعر سپید شاعر موظف نیست مطابق با یک چینش و الگوی خاص، قافیه بیاورد، بلکه هرجا محتوای کلام او به قافیه نیاز داشته باشد، از آن استفاده می‌کند.
مثال
در کادر زیر، شعری سپید را آورده‌ایم و قافیه آن را مشخص کرده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، شعر زیر دارای یازده سطر است اما شاعر فقط در سطر نهم و یازدهم از قافیه استفاده کرده است.
بیرون کلبه، بادها
پرشور می‌غریوند
«- آرام‌تر!
بی‌رحم‌ها!
خنیاگران باد!»
خنیاگران باد، ولیکن
سرگرم قصه‌های ملولند
آنان
از دردهای خویش پریشند
آنان
سوزندگان آتش خویشند
(احمد شاملو)
| قافیه‌ها | حروف مشترک قافیه |
| پریشند و خویشند | یشند (مصوت بلند «ای» + صامت «ش» + مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ن» + صامت «د») |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، ردیف و قافیه را به طور مفصل توضیح داده‌ایم و قواعد قافیه را با مثال بررسی کرده‌ایم.
تا اینجا دانستیم شعر سپید چیست و قافیه آن را بررسی کردیم. در ادامه یاد می‌گیریم که آهنگ دورنی اشعار سپید چگونه ساخته می‌شود.
آهنگ شعرهای سپید
تا قبل از شعر سپید آنچه موسیقی و آهنگ را در اشعار فارسی ایجاد می‌کرد، وزن عروضی بود. به این صورت که شاعر، مصرع اول شعر خود را در یکی از وزن‌های از پیش تعیین‌شده عروضی می‌سرود و سپس سرودن کل شعر را در وزن همان مصرع اول ادامه می‌داد. به این ترتیب، شعر دارای یک وزن آهنگین می‌شد که خوانش آن را همراه با ریتم خاصی می‌کرد و بین شعر و نثر تفاوت ایجاد می‌شد.
شعر نیمایی که اولین نوع شعر نو است نیز همچنان دارای وزن عروضی بود و تفاوت آن با قالب‌های شعری کهن این بود که مصرع‌های شعر نیمایی کوتاه و بلند هستند بنابراین وزن آنها نیز کوتاه و بلند است و مساوی نیست. اما موسیقی شعرهای سپید را عواملی جز ارکان عروضی، ایجاد می‌کنند که آنها در فهرست زیر آورده‌ایم.
- استفاده از قافیه (واژه‌های با حروف انتهایی مشترک که حروف مشترک آنها، خواه‌ناخواه هم‌وزن نیز هستند.)
- هم‌آوایی مصوت‌ها و صامت‌ها در واژه‌ها و عبارت‌ها
- تکرار کلمه‌ها، عبارت‌ها یا جمله‌هایی خاص در سطرهای مختلف یک شعر
- جدانویسی یا سرهم‌نویسی واژه‌ها
در ادامه هرکدام از این موارد را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وزن عروضی و به طور کلی وزن اشعار فارسی، فیلم آموزش وزن شعر فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
استفاده از قافیه
در بیت زیر، شاعر از قافیه و تکرار صامت «ج» استفاده کرده است تا شعر خود را آهنگین کند.
جنگ است اسماعیل، جنگ است.
با جنونِ همیشه جوان تو همرنگ است،
پس مرده باد شاعری که راز نیزه و خون را نداند
زنده باشی تو که راز سنگر و ستاره را هم می‌دانستی
(رضا براهنی)
| قافیه | حروف مشترک قافیه‌ها |
| جنگ و همرنگ | -َ نگ (مصوت کوتاه «-َ» + صامت «ن» + صامت «گ») |
هم آوایی صامت ها و مصوت ها
در شعر زیر، شاعر از هم‌آوایی صامت «خ» و مصوت «-ِ» و تکرار آنها استفاده کرده و با استفاده از آنها، موسیقی و آهنگ را در شعر خود ایجاد کرده است. همچنین تکرار واژه «شعر» نیز یکی دیگر از عوامل ایجاد آهنگ در این شعر است.
اما
موشک
زیبایی کلام مرا می‌کاست
گفتم که بیت ناقص شعرم
از خانه‌های شهر که بهتر نیست
بگذار شعر من هم
چون خانه‌های خاکی مردم
خرد و خراب باشد و خون‌آلود
باید که شعر خاکی و خونین گفت
باید که شعر خشم بگویم
شعر فصیح فریاد
هرچند ناتمام
(قیصر امین‌پور)
تکرار کلمه ها و عبارات
در شعر سپید زیر، شاملو با تکرار یک جمله، موسیقی و آهنگی در شعر خود ایجاد کرده است.
شوق را در پستوی خانه نهان باید کرد
کباب قناری
بر آتش سوسن و یاس
روزگار غریبی‌ست نازنین
ابلیس پیروز مست
سور عزای ما را بر سفره نشسته است
خدای را در پستوی خانه نهان باید کرد
(احمد شاملو)
جدانویسی و سر هم‌نویسی
در شعر زیر، شاعر فعل اسنادی «است» را یکبار به صورت جدا از واژه قبلی خود آورده و دوبار دیگر، آن را به واژه قبل از خود چسبانده است. این مورد، نمونه‌ای از سرهم‌نویسی و جدانویسی واژه‌ها در تغییر موسیقی و آهنگ سخن است.
و قطره قطره‌ی هر خون این انسانی که در برابر من ایستاده است
سِیلی‌ست
که پلی را از پس شتابندگان تاریخ
خراب می‌کند
و سوراخ هر گلوله بر هر پیکر
دروازه‌ایست که سه نفر، صد نفر، هزاران نفر
که سیصد هزار نفر
از آن می‌گذرند
(احمد شاملو)
نمونه سؤال شعر سپید
حالا که یاد گرفتیم شعر سپید چیست و چه ویژگی‌هایی دارد، می‌توانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست آن سؤال را مشاهده کنید. برای مطالعه توضیحاتِ پرسش‌های دارای پاسخ‌های تشریحی نیز، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با انتخاب هر یک پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤالات و با کلیک روی گزینه «دریافت جواب آزمون» خواهید دید.
۱. شعر سپید چه نوع شعری است؟
شعری که خالی از هرگونه مفاهیم اجتماعی باشد را شعر سپید می‌گوییم.
شعر سپید یکی از قالب‌های کهن شعر فارسی است که در دوران مشروطه ایجاد شد.
شعر سپید اولین نوع شعر نو در زبان فارسی است.
شعر سپید یکی از انواع شعر نو است که احمد شاملو آن را بنیانگذاری کرد.
۲. در کدام گزینه شعر سپید وجود دارد؟
آن غنچه که نشکفت ز حسرت دل ما بود
وان عقده که نگشود ز غم، مشکل ما بود
(فرخی یزدی)
گامیست پیش از گام دیگر
که جاده را بیدار می‌کند.
تداومیست که زمان مرا می‌سازد
لحظه‌هاییست که عمر مرا سرشار می‌کند.
(احمد شاملو)
از عدم آورده‌اند و می‌برندم در عدم
زندگی راه مزارست از رحم در هر قدم
اندرین ره فتنه است و شور و شر و هم و غم
کاش می‌دانستمی این نکته را اندر رحم
تا که می‌کردم رحم بر خود مزار
روزگار ای روزگار
(میرزاده عشقی)
گویا ولیکن بی‌زبان جویا ولیکن بی‌وفا
گه خاک چون دیبا کنی، گه شاخ پر جوزا کنی
گه خوی بد زیبا کنی، از بادیه دریا کنی
گه سنگ چون مینا کنی وز نار بستانی ضیا
(ناصرخسرو)
۳. کدام گزینه درباره شعرهای سپید نادرست است؟
شعر سپید بعد از شعر آزاد یا همان شعر نیمایی رواج پیدا کرد.
شعر سپید دارای قافیه است اما شاعر محدودیتی برای قافیه ندارد و می‌تواند هرچند سطر یکبار و به طور نامنظم قافیه بیاورد.
شعر سپید نه وزن عروضی و نه آهنگ درونی دارد.
شعر سپید دارای قافیه و آهنگ و موسیقی است اما قافیه و موشیقی آن، کاملاً مشابه شعر کلاسیک فارسی نیست.
۴. آیا شعر زیر دارای قافیه است؟ اگر پاسخ، مثبت است، واژه‌های قافیه کدام هستند؟
این آن لحظه‌ی واقعیست
که لحظه‌ی دیگر را انتظار می‌کشد.
نوسانی در لنگر ساعت است
که لنگر را با نوسانی دیگر به کار می‌کشد.
(احمد شاملو)
خیر
آری / «لحظه» و «لحظه»
آری / «نوسانی» و «نوسانی»
آری / «انتظار» و «کار»
۵. کدام‌یک از اشعار زیر دارای وزن عروضی نیست؟
تار است در ترانه و چنگ است در خروش
دلداده رهن ناله نی کرده عقل و هوش
می‌خواره با صراحی می دست و گردنست
(صغیر اصفهانی)
تا دست ارادت به تو داده‌است دلم
دامان طرب ز کف نهاده‌است دلم
(فروغی بسطامی)
دوباره آمده‌ام
از انتهای دره‌ی سیب
و پلکان رفته‌ی رود
و نفسِ پرسه‌زدن این است
(طاهره صفارزاده)
هان ای شب شوم وحشت‌انگیز
تا چند زنی به جانم آتش؟
یا چشم مرا ز جای برکن
یا پرده ز روی خود فروکش
(نیما یوشیج)
۶. در کدام گزینه شعر سپید وجود ندارد؟
و لقمه بغض می‌شود
گلوله می‌شود
گلوی مرا می‌بندد
گلوی من بسته است
(طاهره صفارزاده)
زمین فصاحت برگ چنار را
به باد خسته پاییز می‌سپرد
هوا ترنم سودایی شکفتن را
ز نبض بی‌تپش خاک می‌گرفت
(یدالله رویایی)
هنوز خواب می‌بینم ابری می‌آید
و مرا تا سرآغاز روییدن بدرقه می‌کند.
(سیدعلی صالحی)
وگر دست محبت سوی کس یازی
به اکراه آورد دست از بغل بیرون
که سرما، سخت سوزان است
(اخوان ثالث)
۷. کدام گزینه درباره اشعار سپید نادرست است؟
دو ویژگی مهم شعر سپید، داشتن وزن و قافیه مشابه با اشعار کهن است.
موسیقی شعر سپید وابسته به آهنگ درونی واژه‌ها و عبارات به کار رفته در آن است.
زبان شاعرانه و خیال‌انگیز شعر سپید، یکی از دلایل تفاوت این نوع شعر با نثر است.
شعر آزاد یا نیمایی، شعر سپید یا شاملویی و شعر موج نو، انواع شعر نوی فارسی هستند.
۸. کدام شعر از گزینه‌های زیر، شعری سپید است؟
عید نوروز است هر روزی به ما نوروز باد
شام ایران روز باد
پنجمین سال حیات ما به ما فیروز باد
روز ما بهروز باد
(ملک الشعرای بهار)
چراغ‌های رابطه تاریکند
کسی مرا به آفتاب معرفی نخواهد کرد
کسی مرا به مهمانی گنجشک‌ها نخواهد برد
پرواز را به خاطر بسپار
پرنده مردنی‌است
(فروغ فرخزاد)
دیدی که رسوا شد دلم
غرق تمنا شد دلم
دیدی که من با این دل بی‌آرزو عاشق شدم
با آن همه آزادگی بر زلف او عاشق شدم
(رهی معیری)
ما عاشقیم بر تو، تو عاشق بر آینه
ما را نگاه بر تو، تو را اندر آینه
(مولانا)
۹. در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، شعر نیمایی یا آزاد وجود دارد؟
و زانوان خسته‌ی مغرور
جز پیش پای عشق
با خاک آشنا نشود
و قصه‌های واقعی امروز
خواب و خیال باشند
(قیصر امین‌پور)
اگر می‌شد صدا را دید
چه گل‌هایی
چه گل‌هایی
که از باغ صدای تو
به هر آواز می‌شد چید
اگر می‌شد صدا را دید
(شفیعی کدکنی)
چشم‌ها پرسش بی‌پاسخ حیرانی‌ها
دست‌ها تشنه‌ی تقسیم فراوانی‌ها
(قیصر امین‌پور)
بوسیدمش
دیگر هراس نداشتم جهان پایان یابد
من از جهان
سهمم را گرفته بودم
(احمدرضا احمدی)
۱۰. در کدام گزینه یکی از انواع شعر نو به جز سپید وجود دارد؟
آن دم که با تو باشم
محنت و غم سرآید
وان شب که بی‌تو باشم
جانم ز تن برآید
(رهی معیری)
ای سرو روان هست مگر پیک صبا را
در کوی تو راهی
کس نیست که بر بوی گلستان جمالت
در باغ طرب نیست
(کمال خجندی)
من بر آنم که تو داری خبر از راز فلک
نه بر آنم که تو از راز رهی بی‌خبری
(دقیقی)
آی آدم‌ها که بر ساحل نشسته شاد و خندانید
یک نفر در آب
دارد می‌سپارد جان
یک نفر دارد که دست و پای دائم می‌زند
روی این دریای تند و تیره و سنگین که می‌دانید
(نیما یوشیج)
جدول خلاصه نکات شعر سپید
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم شعر سپید چیست و چه ویژگی‌هایی دارد. علاوه بر آن، نمونه شعرهای سپید، قواعد و قالب آن و دو ویژگی شعر سپید را بررسی کرده‌ایم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با پاسخ دادن به آنها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را ارزیابی کنید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکته‌های بیان‌شده در این مطلب را به طور خلاصه آورده‌ایم. البته برای یادگیری کامل مبحث اشعار سپید، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. شعر سپید | شعر بدون وزن عروضی و دارای قافیه دلبخواهی و آهنگ درونی |
| ۲. قافیه اشعار سپید | بدون نظم و الگوی خاص |
| ۳. آهنگ شعرهای سپید | از طریق: استفاده از قافیه، هم‌آوایی صامت‌ها و مصوت‌ها، تکرار واژه‌ها و عبارات، جدا یا سرهم‌نویسی |
| ۴. شاعران شعرهای سپید | احمد شاملو، فروغ فزخزاد، طاهره صفارزاده، یدالله رویایی، منوچهر آتشی |
| ۵. دیگر انواع شعر نو | شعر آزاد |
| شعر موج نو |
