فرادرسجمله فعلیه در عربی — توضیح + مثال و تمرین
جمله فعلیه در عربی به جمله‌ای گفته می‌شود که برای تکمیل معنا به فعل احتیاج داشته باشد و این فعل در ابتدای جمله ظاهر شود. از دیگر اجزای این جمله می‌توان به فاعل، مفعول، جار و مجرور و انواع قیدها اشاره کرد. ویژگی مهم دیگر جمله فعلیه این است که حتما باید با فعل شروع شود. در این مطلب از مجله فرادرس قصد داریم جمله فعلیه در عربی، ساختار آن و تفاوتش با جمله اسمیه را بررسی کنیم. همچنین با استفاده از تمرین‌های پایانی متن می‌توانیم میزان درک‌مان از این مطلب را بسنجیم.
اجزای جمله در زبان عربی
کلمات در زبان عربی در سه دسته کلی «اسم»، «فعل» و «حرف» قرار می‌گیرند. از آنجا که جمله با استفاده از این اجزا ساخته می‌شود، بهتر است قبل از پرداختن به انواع جمله آشنایی مختصری با اجزای آن پیدا کنیم.
نکته:برای بررسی مجزای اسم، فعل و حرف در زبان عربی باید به سراغ «علم صرف» برویم.
اسم
به کلمه معناداری که معنی‌اش وابسته به زمان خاصی نباید، اسم گفته می‌شود. بر همین اساس، اسم‌ها در زبان عربی به دو دسته «اسم العین» و «اسم المعني» تقسیم‌بندی می‌شوند.
اسم العین، اسمی است که نمود خارجی و فیزیکی داشته باشد. کلماتی مثل کیف، کلاس، سیب، درخت و... از جمله اسم‌هایی هستند که در دسته «اسم العین» قرار می‌گیرند.
در مقابل آن «اسم المعني» هیچ نمود خارجی ندارد و فی‌النفسه دارای معنا نیستند. معنای این دسته از کلمات وابسته به یک تعریف انتزاعی و قراردادی است. کلماتی مثل ظلم، دانش، موفقیت، محبت، دوستی و.... از جمله کلمات اسم المعنی محسوب می‌شوند.
فعل
فعل کلمه‌ای است که برای تکمیل معنا به زمان وابسته است. این زمان می‌تواند گذشته، حال و یا آینده باشد. فعل در زبان عربی هم بر اساس زمان وقوع آنها تقسیم‌بندی می‌شود. برای کارهایی که در گذشته انجام شده باید به سراغ فعل‌های ماضی عربی برویم. از فعل مضارع برای رساندن پیام در زمان حال و آینده استفاده می‌کنیم.
علاوه بر اینها نوع دیگری از فعل هم در زبان عربی هست که قواعد و شیوه خاص مختص به خودش را دارد. به این نوع فعل که برای طلب انجام کار در زمان حال استفاده می‌شود «فعل امر» میگویند.
حرف
هرگاه با کلمه‌ای برخورد کردیم که معنای مستقلی ندارد و معنای آن با قرار گرفتن در جمله مشخص می‌شود، باید بدانیم که با «حرف» سر و کار داریم. حرف‌ها در زبان عربی برخلاف اسم و فعل، معنای مستقل ندارند و معنای خود را از هم‌نشینی با سایر کلمات به دست می‌آورند.
انواع جمله در عربی
جمله به واحدی از زبان گفته می‌شود که از ترکیب چند کلمه ساخته شده باشد و معنای کاملی را به مخاطب برساند. در زبان عربی این جملات می‌توانند از ترکیب اسم و فعل و حرف یا از همراهی دو اسم تشکیل شوند. بر اساس همین ساختار می‌توانیم نوع جملات را در زبان عربی مشخص کنیم.
به جملاتی که با فعل شروع شده باشد «جمله فعلیه عربی» و به جملاتی که از ترکیب چند اسم ساخته شده باشد «جمله اسمیه» گفته می‌شود. برای درک بهتر این توضیحات به مثال‌های زیر توجه کنید.
الطائِرَةُ سَریعَةٌ.
هواپیما سریع است.
(این جمله یک جمله اسمیه است. چون از همراهی دو اسم توانسته معنای کاملی را به مخاطب برساند.)
مَنْ یَدرُسْ یَنجَحْ.
هر که درس بخواند موفق می‌شود.
(معنای این جمله با فعل تکمیل شده و در صورت نبودنش معنا ناقص می‌شد.)
لَیْتَ الجَبَلْ..
ای کاش کوه...
(این مثال یک جمله نیست. چرا که همراهی دو اسم با یکدیگر نتوانسته معنا را کامل کند و مخاطب با شنیدن و خواندن آن اطلاعاتی به دست نمی‌آورد.)
اجزای سازنده جمله فعلیه در عربی
همان‌طور که از اسمش پیداست، برای ساختن جمله فعلیه به فعل نیاز داریم. همه فعل‌ها، فاعل عربی دارند. چرا که فعل یعنی انجام دادن کاری در زمان مشخص. در نتیجه باید فاعلی وجود داشته باشد تا آن کار را انجام بدهد. زبان عربی نیز از این قاعده مستثنی نیست.
همچنین، نوع فعل در جملات فعلیه عربی مشخص می‌کند که آن جمله به مفعول عربی نیاز دارد یا نه. اگر فعل لازم باشد، معنای جمله با فاعل تکمیل می‌شود. در مقابل اگر فعل متعدی باشد، حضور فاعل کافی نیست و جمله نیاز به مفعول دارد.
در ادامه انواع فعل، فاعل و مفعول در زبان عربی را به صورت مجزا و همراه با مثال آنها در این مطلب از مجله فرادرس بررسی می‌کنیم.
انواع فعل در عربی
نوع فعل در زبان عربی براساس زمان وقوع آنها تعیین می‌شود. برای کاری که در زمان گذشته انجام شده باشد از فعل ماضی و برای صحبت درباره انجام کار در زمان حال و آینده از فعل مضارع استفاده می‌کنیم. هر یک از زمان فعل‌ها انواع مختلفی دارند که در ادامه می‌خوانید.
فعل ماضی
در ادامه توضیح مختصر انواع فعل ماضی در زبان عربی و شیوه ساخت آنها را همراه با مثال می‌خوانید.
- ماضی مطلق یا ماضی ساده: به فعلی گفته می‌شود که در زمان گذشته انجام شده و به پایان رسیده باشد. برای ساخت چنین فعلی به مصدر عربی یا ریشه فعل و صرف آن در زمان گذشته ساده نیاز داریم. به مثال زیر توجه کنید.
کَتَبَ - نوشت (مفرد مذکر غائب)
کَتَبوا - نوشتند (جمع مذکر غائب)
کتبتنَّ - نوشتند (جمع مونث مخاطب)
- ماضی بعید: گاهی ممکن است در گذشته یک کار قبل از وقوع کاری دیگر، انجام گرفته و به پایان رسیده باشد، برای نشان دادند این تقدم و تاخر از ماضی بعید در عربی استفاده می‌شود. برای ساخت آن باید از فرمول «صرف فعل ناقص کان + ماضی ساده» استفاده کرد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کان کتب - نوشته بود (مفرد مذکر غائب)
کنتم کتبتم - نوشته بودید (جمع مذکر مخاطب)
کانتا کتبتا - نوشته بودند (مثنی مونث غائب)
- ماضی نقلی: برای صحبت از کاری که در زمان گذشته انجام شده اما آثارش تا به امروز باقی مانده باید از فعل ماضی نقلی عربی استفاده کنیم. برای ساختن چنین فعلی در زبان عربی باید از حرف «قد» پیش از فعل ماضی ساده یا مطلق استفاده کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
قد کَتَبَتْ - نوشته است (مفرد مونث غائب)
قد کَتَبتُما - نوشته اید (مثنی مذکر مخاطب)
قد کَتَبوا - نوشته اند (جمع مذکر غائب)
- ماضی استمراری: وقتی کاری در زمان گذشته به صورت مداوم مستمر انجام شده باشد، برای صحبت از آن باید از فعل ماضی استمراری عربی استفاده کنیم. ساخت چنین فعلی در زبان عربی با استفاده از فعل ناقصه «کان» و فعل «مضارع» ساخته می‌شود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
کان یکتبون - می‌نوشتند (جمع مذکر غائب)
کنتِ تکتبین - می‌نوشتی (مفرد مونث مخاطب)
کنّا نکتُبُ - می‌نوشتیم (متکلم مع‌الغیر)
مضارع
هنگام صحبت کردن از کاری که همین الان در حال انجام است یا قرار است در آینده‌ای نزدیک انجام شود باید به سراغ فعل مضارع عربی برویم. در زبان عربی، فعل مضارع از جمله کلماتی است که در حالت آن عادی، معرب و مرفوع است. برای ساخت چنین فعلی باید از «ی» و «ت» ابتدای فعل استفاده کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَکتُبُ - می‌نویسد (مفرد مذکر غائب)
تکتبان - می‌نویسید (مثنی مذکر/مونث مخاطب)
یَکتُبنَ - می‌نویسند (جمع مونث غائب)
- فعل مضارع منصوب: مهم‌ترین کاربرد فعل مضارع منصوب ساختن جملات ترکیبی است. فعل مضارع منصوب با استفاده از حروف ناصبه «أنْ، لنْ، كي، حتّى، ل‍ِ و إذن» ساخته می‌شود. به این ترتیب که ابتدا یکی از این حروف را پیش از افعال مضارع به کار می‌بریم و انتهای آن را منصوب می‌کنیم. منصوب شدن صیغه‌های جمع با حذف نون انتهای فعل مضارع انجام می‌شود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
لن یَکتُبَ - حتی یکتبا
أن تکتُبي - کَیْ أکتُبَ
لِتَکتُبوا - إذن تکتُبَ
- فعل مضارع مجزوم: فعل مضارع در دو حالت مجزوم می‌شود. حالت اول، وقتی است که بخواهد به عنوان فعل امر عربی مورد استفاده قرار بگیرد. در این حال باید «ی» و «ت» ابتدای فعل مضارع را حذف و «أ» به آن اضافه کنیم. حرکت الف همزه بر اساس حرکتی که عین الفعل دارد تعین می‌شود. اگر منصوب و مجزور بود، الف همزه ابتدای فعل امر، کسره می‌پذیرد. اگر هم مرفوع بود باید از علامت رفع استفاده کنیم. همچنین برای جزم باید نون انتهای فعل مضارع را حذف کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
تَکتُبُ --> أُکتُبْ
تکتُبینَ --> أُکتُبي
تَکتُبونَ --> أُکتُبوا
دومین حالتی که در آن فعل مضارع مجزوم می‌شود، زمانی است که یکی از حروف جازمه «لم»، «لما» یا «لای نهی» ابتدای فعل مضارع مورد استفاده قرار بگیرد. از لم و لما برای ساختن افعالی با معنای ماضی استفاده می‌کنیم. لای نهی نیز مربوط به افعال مضارعی می‌شود که انجام نگرفتن کاری را طلب می‌کند. به مثال‌های زیر توجه کنید.
لما یَکتبوا --> ننوشته‌اند
لم أَکتُبْ --> ننوشتم
لا تَکتُبي --> ننویس
انواع فاعل در عربی
فاعل همان انجام دهنده کار در جمله است که در زبان عربی می‌تواند به سه شکل در جمله ظاهر شود: «اسم ظاهر عربی»، «ضمیر بارز» و «ضمیر مستتر». فعل در هر شرایطی فاعل دارد، چرا که ضمیر مستتر در آن وجود دارد. از سوی دیگر، اگر فاعل اسم ظاهر در جمله باشد، دیگر نمی‌توان ضمیر مستتر را به عنوان فاعل انتخاب کرد. به مثال‌های زیر توجه کنید.
الشَمْسُ طَلَعَتْ.
خورشید تابید.
(از آنجا که این جمله با اسم شروع شده یک جمله اسمیه قلمداد می‌شود. از سوی دیگر، فاعل هیچگاه قبل از فعل در جمله ظاهر نمی‌شود. در نتیجه شمس نمی‌تواند فاعل باشد. از این رو فاعل ضمیر مستتر هی است.)
قالَتْ النِساءُ.
زن‌ها گفتند.
(در این جمله نساء بعد از فعل آمده از این رو می‌تواند نقش فاعل را در این جمله بپذیرد.)
کَسَرتُ الزُجاجَ.
شیشه را شکستم.
(در این جمله فاعل به شکل ضمیر بارز «تُ» ظاهر شده است و زجاج نقش مفعول‌به را در جمله بازی می‌کند.)
انواع مفعول در عربی
تنها افعال متعدی هستند که نیاز به مفعول دارند. آوردن مفعول در جمله برای آن است که نشان دهیم فاعل دقیقا چه کاری را برای چه کسی و چه چیزی انجام داده‌است.
مبحث مفعول‌ها در زبان عربی مبحثی مفصل است. چرا که انواع مختلفی دارد. در ادامه توضیح مختصر هر یک از آنها را همراه با مثال می‌خوانید.
مفعول به
در زبان عربی، برای یک فعل متعدی مفعول به آن می‌تواند به شکل «اسم ظاهر» یا «ضمیر متصل به فعل» در جملات حاضر شود. به چنین مفعولی که همواره اعراب آن منصوب است، مفعول به میگویند.
نکته: در مواقعی که مفعول به ضمیر متصل به فعل باشد، اعراب آن محلا منصوب می‌شود.
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
قَرَأتُ الکِتابَ.
کتاب را خواندم.
(در این جمله کتاب، مفعول به فعل متعدی قرأ است و با اعراب ظاهری منصوب در جمله قرار گرفته.)
ساعَدَني الصَدیقُ.
دوست مرا کمک کرد.
(در این جمله «ي» ضمیر متصلی است که به فعل چسبیده و مفعول به آن و محلا منصوب شده است.)
نکته: در صورتی که مفعول به ضمیر متصل به فعل باشد، می‌تواند پیش از فاعل در جمله قرار بگیرد.
مفعول مطلق
از مفعول مطلق عربی برای تاکید بر میزان انجام گرفتن کاری استفاده می‌شود. این مفعول مصدری از جنس خود فعل است که به شکل نکره و منصوب مورد استفاده قرار می‌گیرد و به سه دسته «تاکیدی»، «عددی» و «نوعی» تقسیم‌بندی می‌شود.
مفعول مطلق تاکیدی، یک مصدر منصوب هم‌ریشه با فعل است که برای رفع شک و ابهام و تاکید بر انجام کار استفاده می‌شود. مانند مثال زیر:
ضَرَبَهُ ضَرباً.
او را به شدت زد.
مفعول مطلق عددی، مصدر هم ریشه با فعل است که تعداد دفعات وقوع انجام کار را نشان می‌دهد و معمولا با «ة» نوشته می‌شود. مانند مثال زیر:
أشارَ إلیٰ الموضوعِ أشارةً.
فقط یک بار به موضوع اشاره کرد.
مفعول مطلق نوعی، مصدری هم ریشه با فعل است که با مضاف‌الیه یا صفت همراه شده است. این نوع از مفعول مطلق، الزاما نکره نیست. مانند مثال زیر:
نَظَرَ إِلَیهِ نَظَرةَ الخائِفینْ.
به او نگاه کرد مانند کسانی که ترسیده‌اند.
نکته: مفعول مطلق در ترجمه معمولا به صورت قید در جملات فارسی حضور پیدا می‌کند. اگر با صفت همراه شده باشد، بهتر است از «مثل، مانند و همچون» استفاده کنیم.
مفعول له
مفعول له که نام دیگرش مفعول لاجله است، مصدری منصوب است که با فعل هم ریشه نیست و برای بیان دلیل و علت انجام یک کار در جمله مورد استفاده قرار می‌گیرد. مفعول له معمولا به صورت نکره در جمله به کار می‌رود. اما در برخی مواقع با ال همراه می‌شود که در چنین حالتی حتما باید یک لام جر به آن اضافه کنیم و یک ترکیب جار و مجرور بسازیم.
بهترین راه شناختن این مفعول استفاده از کلمه «لماذا» یا «چرا» است. در صورتی که جواب آن مصدری منصوب متفاوت با ریشه فعل باشد، می‌توانیم آن را مفعول له تلقی کنیم. به مثال زیر توجه کنید.
غادَرْتُ المَدِینَةَ خَوْفاً مَنْهُ.
به خاطر ترس از او شهر را ترک کردم.
(مصدر خوفا دلیل ترک کردن شهر را در این جمله نشان می‌دهد.)
در برخی مواقع ممکن است به جای مصدر منصوب متفاوت با ریشه فعل از ترکیب حرف ل‍ِ به همراه فعل مضارع منصوب یا مصدر مجرور استفاده شود. به مثال زیر توجه کنید.
وَقَفوا لِیَحْتَرِموه / لإحْتِرامِهْ.
برخاستند تا او را احترام کنند.
(برای این جمله می‌توانستیم از ترکیب «وقفوا احتراماً له» نیز استفاده کنیم.)
مفعول فیه
اسمی منصوب که زمان و مکان وقوع فعل را بیان کند، نقش مفعول فیه را در جملات عربی بازی می‌کند. این نوع از مفعول معنی حرف جر «في» را درون خودش به صورت مستتر دارد. نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم این است که همه مفعول فیه‌ها قید هستند اما همه قیدها نمی‌توانند مفعول فیه واقع شوند. این امر نیازمند آن است تا معنای حرف «في» در کلمه وجود داشته باشد.
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
الجَّنَةُ تَحْتَ اَقدامِ الاُمَّهاتْ.
بهشت زیر پای مادران است.
(از آنجا که معنای في در کلمه «تحت» مستتر است می‌توانیم آن را به عنوان مفعول فیه در جمله بشناسیم.)
مفعول معه
به کلمه منصوبی که بعد از واو بیاید و معنی همراهی به فعل جمله ببخشد، مفعول معه میگویند. این واو، حرف عطف نیست و به عنوان «واو معیت» شناخته می‌شود. در ترجمه مفعول‌معه معمولا از کلمه «با» یا اصطلاح «به همراه» استفاده می‌شود. به جمله یا شبه‌جمله‌ای که قبل از واو معیت نوشته می‌شود، عامل مفعول معه میگویند.
برای فهم بهتر توضیحات مربوط به مفعول معه به مثال‌های زیر توجه کنید.
جئتُ و إِلیاسَ.
به همراه الیاس آمدم.
(در این مثال جئتُ عامل مفعول معه است که بعد از واو عطف از مفعول معه الیاس استفاده شده است.)
جمله فعلیه معلوم و مجهول
کاربرد دیگر فعل متعدی در زبان عربی این است که به ما اجازه می‌دهد تا جملات مجهول بسازیم. جمله مجهول به جمله‌ای گفته می‌شود که انجام دهنده کار یعنی فاعل، در آن مشخص نباشد. دلیل ساختن جمله‌های مجهول با فعل معتدی این است که می‌توانیم از مفعول به جای فاعل استفاده کنیم و نامش را به نائب فاعل تغییر بدهیم. در صورتی که فعل متعدی در جمله، دو مفعول داشته باشد، مفعول دوم رتبه بالاتری در جمله می‌گیرد و به تنها مفعول به جمله تبدیل می‌شود.
برای ساخت فعل مجهول ماضی باید به عین‌الفعل علامت کسره و به حروف قبل از آن علامت ضمه بدهیم. یعنی «فَعَلَ» را باید به «فُعِلَ» تغییر بدهیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
جَعَلَ - گذاشت
جُعِلَ - گذاشته شد
در ساخت فعل مجهول از فعل مضارع، عین‌الفعل برخلاف فعل ماضی، علامت کسره می‌پذیرد و تمامی حروف قبل از آن باید علامت ضمه بپذیرند و مضموم شوند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یَجْعَلُ - می‌گذارد
یُجْعَلُ - گذاشته می‌شود
سوالات متدوال جمله فعلیه در عربی
جمله فعلیه در عربی چیست؟
اجزای سازنده جمله فعلیه عربی چیست؟
فعل و فاعل از اجزای اصلی جملات فعلیه هستند و مفعول و قید یا ظرف می‌توانند معنای آن را کامل کنند.
تمرین مربوط به جمله فعلیه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «جمله فعلیه در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. در کدام گزینه فاعل وجود ندارد؟
تَعَلَّمتُ الدرسَ
التلامیذُ لَعِبوا
الکُتبُ قُرِأت
نجح الطالبُ
۲. در کدام گزینه فاعل وجود دارد؟
البنتُ سُئِلتْ
لیسَ الأبُ في البیتِ
کان علیٌ کاتباً
المعلمةُ حَضَرتْ
۳. در کدام گزینه مفعول وجود ندارد؟
الصِّدقُ ینجیک
ستجدنا في السعادة.
هل ترحمُني
أین توکلّکَ
۴. در کدام گزینه «ما» نقش مبتدا را دارد؟
من عمل بما علم أعطاه الله علم ما یعلم
ما تزرعه الیوم تحصده غداً
السعادة أن تملک روحک الرضا علی ما قدَّره الله لک
ما کتبنا علی الورقة إلا ما لم نستطع أن نقوله بلساننا
۵. در کدام جمله مفعول فیه به کار رفته است؟
و لا تجمل عمل یومک لیوم غذ حتی لاتَتُدَمَ
فحکم الرومیون علی عالمهم بالسجن مدی الحیاة
و لو کنتَ فظاً غلیظَ القلب لانفضوا من حولک
إنَّ حلال محمد ص حلال إلی یوم القیامة
۶. جای خالی را با مفعول مطلق نوعی پر کنید. « المقاتلون...... عن وطنهم .....رائعاً»
یدافعون - مدافعةً
دافعوا - دفاعاً
یدافعون - مدافعاً
دافعوا - مدافعةً
۷. در کدام عبارت فاعل حذف نشده است؟
یا ایها الرسول بلِّغْ ما أنزل الیک من ربک
عین ما حِذِف فیه المستثنی منه.
إذا الخطیب خطب من القرآن استمع له الناس
إن فررت من الحقیقة تُضطرّ بالأکاذیب
جمع‌بندی
در این نوشته درباره جمله فعلیه و ارکان آن مطالبی یاد گرفتیم. فهمیدیم که معیار ساخت جمله فعلیه در این است که فعل در ابتدای جمله قرار بگیرد. همچنین فهمیدیم که فاعل از اجزای جدا نشدنی جملات فعلیه است و در صورت بارز نبودن می‌تواند به صورت ضمیر مستتر در جمله حضور داشته باشد. در ادامه با انواع مفعول در جملات عربی آشنا شدیم و فهمیدیم که برای ساخت جملات مجهول باید به سراغ جمله‌هایی برویم که در آنها مفعول به وجود داشته باشد.
