فرادرسترصیع چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
اگر در واژه‌های نظیر به نظیر حداقل دو جمله، سجع متوازی (هم‌وزن و هم‌قافیه بودن) برقرار باشد، آرایه ترصیع وجود دارد. برای مثال در مناجات «ای کریمی که بخشنده عطایی و ای حکیمی که پوشنده خطایی» از خواجه عبدالله انصاری، ترصیع وجود دارد. شاعران و نویسندگان برای زیبایی و خوش‌آهنگ شدن هرچه بیشتر سخن خود از این آرایه استفاده کرده‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ترصیع چیست و چه تفاوتی با موازنه دارد. همچنین روش تشخیص ترصیع در نظم و نثر را نیز با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم. در پایان مطلب نیز تمرینی برای سنجش یادگیری قرار داده‌ایم.
ترصیع چیست؟
ترصیع استفاده از واژه‌های هم‌قافیه و هم‌وزن با هم در حداقل دو جمله به صورت قرینه است. یعنی اگر در دو یا چند جمله، بین واژه‌های نظیر به نظیر آن‌ها سجع متوازی برقرار باشد، آرایه ترصیع ساخته شده است. منظور از هم‌قافیه بودن واژه‌ها، یکسان بودن حروف آخر آن‌ها و منظور از هم‌وزنی، یکسان بودن تعداد و کوتاهی و بلندی هجاهای واژه‌ها است. به شعر یا نثری که ترصیع داشته باشد نیز مرصع (جواهرنشان) گفته می‌شود. در کادر زیر نمونه‌ای از ترصیع در شعر را می‌بینید.
مرگ بی مرگی بود ما را حلال
برگ بی برگی بود ما را نوال
(مولانا)
برای یادگیری بهتر ترصیع و دیگر آرایه‌ها می‌توانید از فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
مثال ترصیع
در جدول زیر، نمونه‌هایی از ترصیع را آورده‌ایم و واژه‌های قرینه متوازی آن‌ها را مشخص کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که ترصیع چیست.
| مثال | واژه‌های متوازی |
| خواست پریدن چمن از چابکی خواست چکیدن سمن از نازکی (نظامی) | پریدن و چکیدن / چمن و سمن / چابکی و نازکی |
| ای زبان هم گنج بیپایان تویی ای زبان هم رنج بیدرمان تویی (مولانا) | گنج و رنج / بیپایان و بیدرمان |
| روانش گمان نیایش نداشت زبانش توان ستایش نداشت (فردوسی) | روانش و زبانش / گمان و توان / نیایش و ستایش |
نکته: همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید، نیازی به بررسی کلمه‌های تکراری نیست چون واضح است که تکرار هر کلمه‌ای با خود آن کلمه، هم‌وزن و هم‌قافیه است.
انواع سجع در سطح کلمه
لازم است ابتدا با انواع سجع آشنا شویم تا بهتر درک کنیم که سجع متوازی موجود در ترصیع، چه نوع سجعی است و تفاوتش با دیگر انواع سجع چیست. در جدول زیر، انواع مختلف سجع بین کلمه‌ها را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها، مثال و توضیحی کوتاه نیز قرار داده‌ایم.
| انواع سجع | توضیح | مثال |
| سجع متوازی | هم‌قافیه و هم‌وزن | فاضل و عادل |
| سجع متوازن | هم وزن | درد و برگ |
| سجع مطرف | هم‌قافیه | بست و گسست |
نکته: منظور از هم قافیه بودن واژه‌ها، یکسان بودن حروف آخر آن‌ها است و منظور از هم‌وزن بودن، برابری در تعداد و کیفیتِ (کوتاهی و بلندی) صامت‌ها و مصوت‌های آن‌ها است که در این رابطه، پیش‌تر نیز در مجله فرادرس راجع به این موضوع صحبت کردیم.
یادگیری ترصیع در علوم و فنون دهم
تا اینجا یاد گرفتیم ترصیع چیست اما آرایه ترصیع یکی از انواع آرایه‌هایی است که با آرایه سجع ساخته می‌شود و آرایه‌های دیگری چون موازنه، تضمین المزدوج و مزدوج نیز در زبان فارسی وجود دارند که ریشه آن‌ها نیز آرایه سجع است. پس برای یادگیری هرکدام از انواع سجع، باید انواع دیگر آن را نیز بشناسیم که در تشخیص آن‌ها از یکدیگر دچار مشکل نشویم. به همین دلیل هم در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس را آورده‌ایم تا آرایه‌های ادبی مربوط به سجع و انواع دیگر آرایه‌های ادبی فارسی را به‌سادگی و با زبانی ساده، یاد بگیرید.
- فیلم آموزش رایگان سجع در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
در فیلم‌های آموزشی زیر علاوه بر آموزش کامل درس‌ها، نمونه سؤال‌هایی نیز همراه با راه حل، قرار دارند:
برای یادگیری کامل مباحث بیشتری از درس ادبیات فارسی و علوم و فنون ادبی و همچنین دیگر درس‌های خود، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش علوم انسانی دوره متوسطه فرادرس
انواع ترصیع
تا اینجا یاد گرفتیم ترصیع چیست. در این بخش به معرفی انواع ترصیع می‌پردازیم. ترصیع از نظر به کار رفتن در شعر یا نثر به دو نوع نظم مرصع و نظم مرصع زیر تقسیم می‌شود.
در ادامه هر دو نوع نظم و نثر مرصع را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید برای یادگیری بیشتر درباره ترصیع و دیگر انواع سجع، از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
نظم مرصع
هنگامی که واژه‌های به کاررفته در دو یا چند جمله از یک شعر به صورت قرینه با هم، هم‌وزن و هم‌قافیه باشند، نظم مرصع خواهیم داشت. در ادامه، این آرایه را در نمونه‌هایی از بیت‌های مرصع ادبیات فارسی، بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در جدول زیر، هم وزن و هم‌قافیه بودن کلمه‌های قرینه در دو جمله (و دو مصرع) این شعر را بررسی کرده‌ایم.
ما زبان را ننگریم و قال را
ما روان را بنگریم و حال را
(مولانا)
| حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| زبان و روان | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| ننگریم و بنگریم | ۳ هجا: بلند / کوتاه / بلند | متوازی |
| قال و حال | ۱ هجا: بلند | متوازی |
مثال ۲
در این بخش نیز، حروف آخر و وزن کلمه‌های نظیر به نظیر در این بیت را بررسی کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که سجع‌های متوازی چگونه آرایه ترصیع را می‌سازند.
رخش نسرین و بویش نیز نسرین
لبش شیرین و نامش نیز شیرین
(نظامی)
| حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| رخش و لبش | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| نسرین و شیرین | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
| بویش و نامش | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
| نسرین و شیرین | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
نکته: دو کلمه «نسرین» و «شیرین» در انتهای دو مصرع بیت بالا، قافیه‌های این بیت هستند و در برخی از قالب‌های شعری، کلمه‌های قافیه با یکدیگر هم‌قافیه نیستند. برای مثال در قصیده‌ها، مصرع دوم همه بیت‌ها با واژه‌های قافیه در بیت اول، هم‌قافیه هستند.
مثال ۳
در جدول زیر نیز واژه‌های سجع‌ساز در بیت مرصع دیگری را از نظر یکسانی حروف آخر و کمیت و کیفیت هجاها، بررسی کرده‌ایم.
ای منوّر به تو نجوم جلال
وی مقرَر به تو رسوم کمال
(رشید وطواط)
| حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| ای و وی | ۱ هجا: بلند | متوازی |
| منور و مقرر | ۳ هجا: کوتاه / بلند / بلند | متوازی |
| نجوم و رسوم | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| جلال و کمال | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
نثر مرصع
اگر واژه‌های قرینه در دو یا چند جمله از یک نثر، وزن و حروف آخر یکسانی داشته باشند، در آن نثر آرایه ترصیع وجود دارد. در این بخش نمونه‌هایی از نثر مرصع را بررسی می‌کنیم تا با ترصیع در نثر نیز آشنا شوید.
مثال ۱
تمام کلمه‌های به کاررفته در دو جمله زیر از «گلستان سعدی»، به صورت قرینه وزن و حروف آخر یکسانی دارند.
«اگر رفتی بُردی وگر خفتی مُردی.» (سعدی)
| حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| اگر و وگر | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| رفتی و خفتی | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
| بردی و مردی | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
مثال ۲
در جدول زیر نیز نثر مرصعی از خواجه عبدالله انصاری را برسی کرده‌ایم و واژه‌های قرینه در این دو جمله را از نظر هم‌قافیه بودن و هم‌وزنی تحلیل کرده‌ایم.
«الهی در جلال رحمانی، در کمال سبحانی.» (خواجه عبدالله انصاری)
| حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| جلال و کمال | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| رحمانی و سبحانی | ۳ هجا: بلند / بلند / بلند | متوازی |
تفاوت ترصیع و موازنه
حال که یادگرفتیم ترصیع چیست، تفاوت این آرایه با آرایه موازنه را بررسی می‌کنیم. موازنه آرایه‌ای است که در آن، بین واژه‌های قرینه به قرینه دو یا چند جمله، سجع متوازن برقرار است. در واقع تنها فرق ترصیع و موازنه با هم در این است که، واژه‌های موجود در موازنه، هم‌وزن و هم‌قافیه نیستند و فقط یکی از این دو ویژگی را دارند. در ضمن اگر بین واژه‌های قرینه در دو یا چند جمله، ترکیبی از سجع متوازی و متوازن وجود داشته باشد نیز، آن کلام دارای آرایه موازنه است.
پیش از آنکه تفاوت این دو آرایه را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش علوم وفنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس با قواعد ترصیع و موازنه و تفاوت این دو آرایه با هم بیشتر آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول تفاوت موازنه و ترصیع
هر دو آرایه موازنه و آرایه ترصیع از آرایه سجع ساخته می‌شوند و همانطور که می‌دانید برای ساخت سجع، واژه‌ها یا هم وزن هستند، یا حروف آخر یکسانی دارند یا هر دو این ویژگی‌ها را با هم دارند. آرایه‌های ترصیع و موازنه نیز از نظر نوع سجع موجود در آن‌ها با هم تفاوت دارند که در جدول زیر، تفاوت‌ها و شباهت‌های ترصیع و موازنه را آورده‌ایم.
| نکات | موازنه | ترصیع |
| هم‌وزنی (برابری تعداد و کیفیت هجا) | آری | آری |
| برابری حروف آخر | خیر | آری |
| قرینه‌بودن در دو یا چند جمله | آری | آری |
مثال تفاوت ترصیع و موازنه
در این بخش، نمونه‌ای از موازنه را با هم بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که فرق آرایه موازنه با آرایه ترصیع چیست. همانطور که در جدول زیر می‌بینید، بیشتر واژه‌های قرینه در این دو مصرع، فقط هم‌وزن هستند و حروف آخر آن‌ها با هم یکسان نیست بنابراین آرایه این بیت، موازنه است نه ترصیع.
چرخ ار چه رفیع، خاک پایت
عقل ار چه بزرگ، طفل راهت
(جمال‌الدین عبدالرزاق)
| حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| چرخ و عقل | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| رفیع و بزرگ | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازن |
| خاک و طفل | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| پایت و راهت | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
نمونه سؤال ترصیع
حال که یاد گرفتیم ترصیع چیست و نثر و نظم مسجع چه هستند، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، تمرین کنید و خود را بسنجید. برای پاسخ به هر سؤال، روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را خواهید دید. برای هر جواب درستی که بدهید یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها، با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، نمره‌اتان به شما نشان داده می‌شود.
۱. در کدام گزینه آرایه ترصیع وجود دارد؟
قومی چو دریا کف‌زنان چون موج‌ها سجده‌کنان
قومی مبارز چون سنان خون‌خوار چون اجزای ما
(مولانا)
کشیدم قلم در سر نام خویش
نهادم قدم بر سر کام خویش
(سعدی)
سایه قَدِّ تو بر قالبم ای عیسی دم
عکسِ روحیست که بر عَظمِ رَمیم افتادست
(حافظ)
در خواب بدم مرا خردمندی گفت
کز خواب کسی را گل شادی نشکفت
(خیام)
۲. کدام گزینه نادرست است؟
ترصیع نوعی از به کاربردن سجع در جمله‌ها است.
سجع موجود در ترصیع، از نوع متوازی است.
آرایه ترصیع، ایجاد هم‌وزنی بین واژه‌های دو یا چند جمله است.
در سجع متوازی، واژه‌ها وزن و حروف آخر یکسانی دارند.
۳. کدام گزینه درباره انواع سجع درست است؟
سجع متوازن: برابری تعداد هجاهای واژه‌ها و کوتاهی و بلندی آن‌ها
سجع متوازی: برابری حروف آخر کلمه‌ها با یکدیگر و هم‌قافیه بودن آن‌ها
سجع مطرف: برابری تعداد هجاهای واژه‌ها و تفاوت در کوتاهی و بلندی هجاها و حروف آخر
سجع متوازن: فقط برابری تعداد هجاها و خوش‌آهنگ بودن واژه‌ها
۴. نوع سجع برقرار بین گزینه‌های زیر در همه آن‌ها درست نوشته شده است به جز گزینه چندم؟
نشستند و خوردند: سجع مطرف
عقل و فضل: سجع متوازی
دانش و خوانش: سجع متوازی
مهربان و گریزان: سجع متوازی
سجع موجود بین دو واژه موجود در گزینه چهارم، سجع مطرف است چون حروف آخر این دو واژه، یکسان است اما وزن آن‌ها با هم یکی نیست. «مهربان»: (مِه (بلند) / رَ (کوتاه) / بان (بلند)) و «گریزان»: (گُ (کوتاه) / ری (بلند) / زان (بلند))
۵. در کدام گزینه، آرایه ترصیع دیده نمی‌شود؟
هم از گوهر گزیده هم ز اختر
هم از منظر ستوده هم ز مخبر
(فخرالدین اسعد گرگانی)
هم حرکاتش متناسب به هم
هم خطواتش متقارب به هم
(جامی)
گه به نوای علمش برکشند
گه به نگار قلمش درکشند
(نظامی)
بهار آمد بهار آمد بهار مشکبار آمد
نگار آمد نگار آمد نگار بردبار آمد
(مولانا)
۶. با به کار بردن کدام یک از گزینه‌های زیر به صورت قرینه در دو جمله، آرایه ترصیع ساخته می‌شود؟
«پرورش و آموزش» و «گفت و رُفت»
«خواندنی و ماندنی» و «کَرم و دِرَم»
«مال و جان» و «رخت و بخت»
«چند و چون» و «بریدند و بردند»
۷. آرایه موجود در این بیت در کدام‌یک از گزینه‌های زیر آمده است؟
رنگ ندارد ز نشانی که هست
راست نیاید به زبانی که هست
(نظامی)
تضمین المزدوج
ترصیع
مزدوج
موازنه
۸. کدام گزینه درباره تفاوت ترصیع و موازنه درست است؟
در آرایه موازنه، بین واژه‌های قرینه در جمله‌ها، جناس وجود دارد.
آرایه موازنه مخصوص شعر و آرایه ترصیع، مخصوص شعر و نثر است.
در ترصیع، سجع متوازی و در موازنه، سجع متوازن وجود دارد.
آرایه ترصیع مخصوص شعر و آرایه موازنه، مخصوص شعر و نثر است.
۹. نوع سجع مناجات زیر در کدام گزینه است؟
«الهی دانایی ده که در راه نیفتیم و بینایی ده که در چاه نیفتیم.» (خواجه عبدالله انصاری)
موازنه
مزدوج
ترصیع
تضمین المزدوج
۱۰. در کدام گزینه آرایه موازنه وجود دارد؟
به بزم اندرون شید تابنده‌ای
به رزم اندرون شیر پاینده‌ای
(فردوسی)
متازید و این کشتگان مسپرید
بگردید و این خستگان بشمرید
(دقیقی)
ای دل همه اسباب جهان خواسته گیر
باغ طربت به سبزه آراسته گیر
(خیام)
مِی خواهم و معشوق و زمینی و زمانی
کاو باشد و من باشم و اغیار نباشد
(سعدی)
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ترصیع چیست، آن را در نمونه‌هایی از نظم و نثر مرصع بررسی کردیم و در ضمن یادگیری این آرایه، آرایه سجع و انواع آن را نیز شناختیم. بعد از آن تفاوت ترصیع با موازنه را بررسی کردیم و در بخش پایانی مطلب نیز سؤال‌هایی را به صورت چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها، تمرینی در زمینه ترصیع داشته باشید.
