انقراض چیست؟ – توضیح علت انقراض حیوانات و گونه های مختلف
در عمر میلیون ساله زمین، موجوداتی روی آن زندگی کردهاند که امروزه انسان تنها نشانههایی از وجود آنها دارد. این موجودات به دلایل مختلف ازجمله برخورد شهابسنگ با زمین، سیل، خشکسالی و دورههای یخبندان کاملا از بین رفتهاند. در این مطلب توضیح میدهیم دلایل انقراض چیست و چگونه سبب تغییر تنوع زیستی موجودات کره زمین شده است.
انقراض چیست ؟
در زیستشناسی «انقراض» (Extinction) به معنی از بین رفتن کامل یک گونه گیاهی یا جانوری است و حضور این جانداران در سالها و قرنهای گذشته به کمک فسیلهای باقیمانده از آنها شناسایی میشود. با از بین رفتن گونهها در انقراض، محل زندگی و مواد غذایی برای موجودات دیگر افزایش خواهد یافت و همان منابع طبیعی در اختیار تعداد کمتری از گونههای باقیمانده قرار میگیرد. در این شرایط رقابت برای غذا، جفت و سرپناه کاهش مییابد. این فرایند ممکن است به دلیل عوامل محیطی یا تغییرات تکاملی به وجود بیاید.
- عوامل محیطی: تغییرات محیطی تعادل اکوسیستم موجودات را بر هم میزند. این تغییرات ممکن است به از بین رفتن تعدادی از اعضای گونه ضعیفتر منجر شود یا به قدری شدید باشد که یک گونه را به کلی نابود کند. عوامل زیر ازجمله عوامل محیطی انقراض موجودات هستند.
- تغییرات اقلیمی: گرم شدن هوا
- حوادث طبیعی: سیل، زلزله، رانش زمین و دورههای یخبندان
دخالت انسان: استفاده زیاد از آبهای زیرزمینی، مراتع و آلوده کردن آب و هوا - کوچک شدن تدریجی محل زندگی: فرسایش خاک و آب شدن یخهای قطب
- تغییرات تکاملی: طی تکامل، فرایند انتخاب طبیعی، موجودات قویتر که سازگاری بیشتری با محیط دارند را انتخاب میکند و سایر گونهها حذف میشوند. عوامل زیر در این انتخاب نقش داشتهاند.
انواع انقراض چیست ؟
«انقراض آهسته» (پسزمینه، تدریجی یا طبیعی | Background Extinction) و «انقراض بزرگ» (Mass Extinction)، دو روش اصلی انقراض گیاهان و حیوانات هستند. در انقراض تدریجی، یک گونه در دوره زمانی طولانی و به مرور زمان بر اثر عوامل مختلف تکاملی و محیطی از بین میرود. اما در انقراض بزرگ، یک فاجعه و تغییر شدید اقلیمی ازجمله دوران یخبندان یا فعالیت وسیع کوههای آتشفشان، منجر به از بین رفتن تعداد زیادی از گونهها میشود.
انقراض بزرگ چیست ؟
میلیونها سال از عمر زمین میگذرد. در این مدت طولانی، گیاهان و جانورانی زندگی کردهاند که اکنون اثری از آنها وجود ندارد. چه اتفاقی برای این جانداران افتاده است؟ دانشمندان معتقداند، فسیلهای به جای مانده از میلیونها سال پیش، پنج انقراض بزرگ را نشان میدهند که در هر کدام بیش از ۵۰٪ گونههای آن دوره از بین رفته است. تعداد زیاد گونههایی که از بین میروند، بازه زمانی کوتاه و مشخص از بین رفتن گونهها، گستردگی منطقه جغرافیایی و تنوع گونههای جانوری و گیاهی، ویژگیهای منحصر بهفرد انقراضهای بزرگ هستند. ۵ انقراض بزرگ زمین به ترتیب زیر رخ داده است.
- انقراض بزرگ اول در «دوره اودیویسین» (Ordovician Period) و حدود ۴۴۵ سال پیش اتفاق افتاد. در این دوره، گونههای آبزی بیشترین تعداد گونههای موجود رو به خود اختصاص میدادند. در این انقراض، ۷۵٪ از مهرهداران دریایی و حیوانات خشکی از بین رفتند. دلیل این انقراض تغییرات آب و هوایی و جدا شدن قارههای اولیه بوده است. انقراض بزرگ اول در دو موج اتفاق افتاد و پس از پایان آن، تعدادی از گونههای اتوتروف آبزی زنده ماندند.
- موج اول: موج اول با یک دوره سرما و یخبندان شدید همراه بود. در این دوره سطح آب دریاها کاهش یافت و بسیاری از موجودات نتوانستند سریع با سرمای شدید سازگار شوند، در نتیجه از بین رفتند.
- موج دوم: پس از یخبندان، سطح آب دریا ناگهان بسیار افزایش یافت و انقراض گونههای باقیمانده از موج اول اتفاق افتاد که سریع با این شرایط سازگار نشدند.
- انقراض بزرگ دوم در «دوره دِوُنیان» (Devonian Period) و حدود ۴۰۸ تا ۳۵۸ میلیون سال پیش (با فاصله کمی از انقراض اول) اتفاق افتاد. در این انقراض ۱۵ تا ۲۰٪ گونههای دریایی و ۷۰ تا ۸۰٪ گونههای جانوران از بین رفتند. انقراض بزرگ دوم احتمالا به دلیل کمبود اکسیژن در اقیانوسها، کاهش ناگهانی دمای هوا، فعالیتهای آتشفشانی یا برخورد شهابسنگ با زمین اتفاق افتاده است. انقراض بزرگ دوم هم در دو اتفاق افتاد.
- موج اول: در این دوره تعدادی زیادی از موجودات آبزی منقرض و تعداد زیادی از گیاهان آبزی برای رشد روی خشکی سازگار شدند. به علاوه، تعداد اتوتروفهایی که اکسیژن موجودات آبزی را تامین میکردند کاهش یافت. به همین دلیل این موجودات از بین رفتند. از طرفی، افزایش دیاکسید کربن موجود در جو بر اثر فتوسنتز گیاهان خشکی کاهش یافت و کاهش این ترکیب، کاهش دما هوا را به دنبال داشت. این تغییرات شرایط آب و هوایی، موجودات با سازگاری کمتر را منقرض کرد.
- موج دوم: موج دوم این انقراض احتمالا به دلیل برخورد شهابسنگ با زمین یا فعالیتهای آتشفشانی ایجاد شده است.
- انقراض بزرگ سوم در «دوره پرمیان» (Permian Period) و ۲۶۵ تا ۲۵۰ میلیون سال پیش اتفاق افتاد. این انقراض، بزرگترین انقراض در طول حیات زمین بود. بیش از ۹۶٪ از گونههای گیاهی و جانوری زمین (حدود ۷۵٪ گونههای دریایی و ۷۵٪ درصد گونههای خشکی) در انقراض سوم از بین رفتند. دلیل اصلی این انقراض مشخص نیست، اما دانشمندان دو فرضیه برای این انقراض مطرح می کنند.
- زنجیرهای از اتفاقات طبیعی سبب این انقراض شده است. برای مثال، فعالیت وسیع کوههای آتشفشان یا برخورد شهابسنگ با زمین، حجم متان و بازالت موجود در هوا و سطح را افزایش داده شده است. در نتیجه اکسیژن در دسترس موجودات کاهش یافته و منجر به انقراض گونههای مختلف شده است.
- آرکیباکترها، گروهی از باکتریهایی هستند که در شرایط سخت رشد میکنند. ممکن است افزایش متان در محیط، سبب افزایش این باکتریها شده باشد و از بین رفتن سایر گونههای آبزی شده باشد.
- انقراض بزرگ چهارم، مجموعهای از انقراضهای کوچکی بود که در ۱۸ میلیون سال پایانی «دوره تریاسیک» (Triassic Period) اتفاق افتاد. فعالیت کوههای آتشفشانی، با ایجاد ماده مذاب و تغییر ترکیب گازهای اتمسفر، احتمالا نقش اصلی در این انقراض داشته است. این انقراض منجر به از بین رفتن بسیاری از گونههای دریایی و خشکی شد. بسیاری از دایناسورها در این دوره منقرض شدند.
- انقراض بزرگ پنجم، حدود ۶۶ میلیون سال پیش منجر به از بین رفتن تمام دایناسورها و بسیاری از گونههای گیاهی شد. این انقراض مرز بین دو دوره «مزوزوئیک» (Mesozoic Era) و «سنوزوئیک» (Cenozoic Era) را مشخص میکند. دلیل این انقراض، برخورد شهابسنگ با زمین و تغییرات آب و هوایی حاصل از آن بود.
دورههای زمینشناسی
در طول میلیونها سال، قارهها، اقیانوسها و کوههای موجود در کره زمین تغییر کرده است. اقیانوسی که میلیونها سال قبل منطقهای از زمین را میپوشانده، امروز تبدیل به خشکی شده یا کوهی که زیستبوم هزاران گونه جانوری بوده است، امروز دشتی است که هیچیک از آن گونهها در آن زندگی نمیکنند. پنج انقراض بزرگ تاریخ زمین، در دورههای مختلفی اتفاق افتادند و در تغییر گونههای جانوری و گیاهی آن دوره نقش بسیار مهمی داشتهاند.
انقراض آهسته چیست ؟
انقراض آهسته، از بین رفتن گونههای جانوری و گیاهی در فاصله زمانی بین دو انقراض بزرگ است. عوامل طبیعی ازجمله تغییرات آب و هوایی، تغییرات ناگهانی در یک منطقه و رقابت بین گونهها عواملی هستند که انقراض آهسته را ایجاد میکنند. برخلاف، انقراض بزرگ این پدیده معمولا در یک منطقه از کره زمین و برای یک یا دو گونه اتفاق میافتد و انسان مستقیم در آن نقش ندارد.
نرخ انقراض عادی یا آهسته چیست ؟
«نرخ انقراض عادی یا آهسته» (Normal Extinction rate or Background Extinction Rate)، تعداد گونههایی که در یک زمان مشخص منقرض خواهند شد را براساس عوامل غیرانسانی تخمین میزند. برای محاسبه انقراض آهسته دانشمندان از چند روش استفاده میکنند.
- فسیل گونههای مختلف در ابتدا و انتهای یک دوره طبیعی، بین انقراضهای بزرگ را بررسی میکنند.
- در روش دوم طول عمر یک گونه در نظر گرفته میشود. گاهی پس از انتخاب طبیعی، گونههای قبلی به دلیل رقابت یا تغییر محل زندگی از بین میروند. دانشمندان میانگین طول عمر یک گونه را بهوسیله فسیل به جای مانده از آن تخمین میزنند. برای مثال، میانگین طول عمر پستانداران، ۱ میلیون سال است. با توجه به این طول عمر، انتظار میرود هر ۲۰۰ سال یک گونه از پستانداران بهطور طبیعی منقرض شود. این در حالیست که در ۴۰۰ سال گذشته، ۸۹ گونه از پستانداران منقرض شده است. به همین دلیل دانشمندان معتقدند انقراض این گونه عادی نبوده است و عوامل انسانی در آن دخالت دارد.
دلایل انقراض چیست ؟
با وجود اینکه شواهد کافی برای متوجه شدن دلیل اصلی هر یک از انقراضهای بزرگ وجود ندارد، میتوان گفت هر پدیدهای که منجر به تغییرات شدید آب و هوا، منابع غذایی در دسترس و اکوسیستم موجودات زنده شود، در ایجاد انقراض نقش خواهد داشت. ۹ دلیل اصلی منجر به انقراض حیوانات و گیاهان میشود.
- برخورد شهابسنگ با زمین: از آنجایی که دلیل اصلی انقراض پنجم، برخورد شهابسنگ با زمین بوده است، احتمال میرود این پدیده در بسیاری دیگر از انقراضها نیز نقش دارد. برخورد شهابسنگ با زمین نه تنها بخش وسیعی از محل زندگی جاندران را از بین میبرد بلکه ترکیب اتمسفر جو را نیز تغییر میدهد.
- تغییرات آب و هوا: تغییرات ناگهانی دمای هوا در دورههای گذشته، ازجمله دورههای یخبندان سبب انقراض بسیاری از موجوداتی شده است که نتوانستند سریع با شرایط جدید سازگاری پیدا کنند. برای مثال ماموتها، پستاندارانی با جسته بسیار بزرگ بودند که حدود ۱۱ میلیون سال پیش، با گرم شدن ناگهانی هوا منقرض شدند. با افزایش دمای هوا بسیاری از حیوانات در معرض انقراض قرار میگیرند.
- از دست دادن محیط زندگی: هرکدام از حیوانات برای ادامه زندگی نیاز به قلمرو مشخصی برای شکار، تولید مثل و افزایش جمعیت گونه خود دارند. با افزایش دخالت انسان در طبیعت، قلمرو حیوانات روزبهروز کاهش و فشار انقراض بر گونههای مختلف افزایش پیدا میکند.
- نبود تنوع ژنتیکی: کاهش تعداد افراد یک گونه، تعداد جفتها و در نتیجه تنوع ژنتیکی در یک گونه را کاهش میدهد. در این وضعیت احتمال بیان ژنهای مغلوب افزایش مییابد. برای مثال، کاهش شدید محیط زندگی چیتاهای آفریقایی منجر به کاهش جمعیت این حیوان و تنوع ژنتیکی این گونه شده است، به همین دلیل احتمال سازگاری این موجود با تغییرات شدید آب و هوایی بسیار کاهش یافته است.
- آلودگی: آلودگیهای دریایی و کاهش اکسیژن آب، در اثر افزایش مواد سمی حاصل از فعالیتهای انسانی منجر به از بین رفتن بسیاری از گونههای آبزی و انقراض آهسته بسیاری از گیاهان و حیوانات میشود.
- سازگاری کمتر: گونههایی که با تغییرات زیستبوم خود سازگاری بیشتری دارند، بیشتر از انقراض در امان میمانند.
- گونههای مهاجم: در شرایط سخت، رقابت برای بقا بسیار شدیدتر و سختتر از شرایط معمولی است. اگر حیوان یا گیاهی بهوسیله انسان یا حیوانی دیگر، از یک اکوسیستم وارد اکوسیستم دیگر شود، میتواند منابع در دسترس جمعیت بومی آن اکوسیستم را تغییر دهد. همچنین، زمان بیشتری که بعضی گونهها برای سازگاری با شکارچی جدید نیاز دارند، سبب حذف آنها از اکوسیستم خواهد شد.
- کمبود غذا: قحطی و گرسنگی گسترده یک مسیر سریع و یکطرفه انقراض است، بهخصوص که بیماری و ضعف در این شرایط افزایش پیدا میکند. برای مثال، تصور کنید دانشمندان روشی برای از بین بردن تمام پشههای عامل مالاریا پیدا میکنند. در نگاه اول این خبر برای انسان بسیار خوشایند است اما اگر به دومینویی فکر کنید که حذف این حشره در زنجیره غذایی انسان ایجاد میکند، متوجه خواهید شد که این اتفاق فاجعهای خواهد بود.
- بیماری: بیماری بهتنهایی نمیتواند دلیل انقراض کامل یک گونه باشد. معمولا قحطی، از دست دادن محل زندگی و نبود تنوع ژنتیکی عواملی هستند که به یک گونه باکتریایی یا ویروسی کمک میکند در دورهای مشخص، گونهای از حیوانات یا گیاهان را منقرض کنند.
- دخالت انسان: شکار حیوانات، تبدیل کردن محل طبیعی زندگی حیوانات به زمینهای کشاورزی و افزایش دمای هوا به دلیل افزایش تولید گازهای گلخانهای ازجمله دخالتهای انسان در محیط است که سرعت از بین رفتن و انقراض حیوانات و گیاهان را افزایش میدهد. انقراض «دودو» (Dodo) یکی از بهترین مثالهای انقراض گونههای جانوری به دست انسان است. شکار فراوان، از دست دادن محیط طبیعی زندگی و عدم توانایی رقابت با سایر جانوران عوامل انقراض این حیوان در قرن ۱۷ میلادی بود.
انقراض ششم چیست ؟
بر خلاف پنج انقراض بزرگ دیگر که عوامل طبیعی منجر به ایجاد آنها شد، انقراض بزرگ ششم بهوسیله انسان ایجاد خواهد شد. مصرف آبهای زیرزمینی و انرژیها، تغییرات آب و هوایی و از بین بردن اکوسیستمهای طبیعی که به دلیل افزایش جمعیت انسان به وجود آمده است، از دلایلی است که منجر به ایجاد انقراض ششم میشود. مطالعات نشان میدهد، سرعت انقراض طبیعت با دخالت انسان، ۱۰۰۰ برابر بیشتر از سرعت طبیعی انقراض (انقراض آهسته) تخمین زده شده است.
چرا انقراض حیوانات مهم است ؟
حیوانات، گیاهان و سایر موجودات زنده، در محیطهای مجزا و بدون ارتباط با دیگر گونهها زندگی نمیکنند. به همین دلیل انقراض یا حذف کامل یک گونه در شبکه غذایی، بر سایر گونهها اثر میگذارد. بررسی و ثبت تغییرات گونههای مختلف یک اکوسیستم کمک میکند از حذف احتمالی یک گونه در آینده مطلع شویم و راهکارهایی برای جلوگیری از آن در نظر بگیریم. اگرچه انقراض یک پدیده طبیعی و بخشی از تکامل به حساب میآید اما در شرایط کنونی سرعت انقراض بعضی گونهها بیشتر از سرعت تخمین زده شده بدون حضور انسان است.
جمعبندی
انقراض به معنی از بین رفتن کامل تمام افراد یک گونه جانوری یا گیاهی است. در طول حیات زمین، پنج انقراض بزرگ به دلیل تغییرات ناگهانی آب و هوا، فعالیت آتشفشانها و برخورد شهابسنگ با زمین، منجر به تغییرات زیادی در نوع و تعداد گونههای جانوری شده است. شواهد نشان میدهند انقراض ششمی در راه است که عامل اصلی آن دخالتهای بیرویه انسان در زیستبوم طبیعی جانوران و بهرهبرداری بیش از اندازه از منابع طبیعی است.
سوالات متداول
در این بخش بعضی سوالات متداول پیرامون انقراض چیست و توضیح عوامل آن، پاسخ میدهیم.
علت انقراض دایناسورها چیست ؟
دایناسورها ازجمله حیواناتی بودند که در انقراض بزرگ پنجم، منقرض شدند. این انقراض حدود ۶۵ میلیون سال پیش و به دلیل برخورد شهابسنک به زمین اتفاق افتاد.
نقش انسان در انقراض حیوانات چیست ؟
افزایش جمعیت انسان در چندصد سال اخیر، نیاز این موجود به استفاده از منابع طبیعی را افزایش داده است. استفاده از محل زندگی جانوران برای تولید محصولات کشاورزی، تغییرات اقلیمی به دلیل افزایش دمای هوا در اثر افزایش تولید گازهای گلخانهای و شکار حیوانات، سبب تغییر اکوسیستم حیوانات و افزایش سرعت انقراض طبیعی آنها شده است.