فرادرسآرایه موازنه چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
اگر سجع متوازن (هم‌وزن بودن واژه‌ها) در واژه‌های نظیر به نظیر دو یا چند جمله، به صورت قرینه به کار رفته باشد، آرایه موازنه شکل گرفته است. برای مثال در عبارت «جان ما را صفای خود ده، چشم ما را ضیاء خود ده» از «خواجه عبدالله انصاری» نمونه‌ای از موازنه را می‌بینید زیرا واژه‌های «جان و چشم» و «ضفا و ضیاء» هم‌وزن هستند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی از نظم و نثر، یاد می‌گیریم آرایه موازنه چیست، چگونه قابل تشخیص است و تفاوت موازنه با آرایه ترصیع چیست. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای برای تمرین آرایه موازنه طرح کرده‌ایم.
آرایه موازنه چیست؟
آرایه موازنه، به کار بردن واژه‌های هم‌وزن با هم در دو یا چند جمله به صورت قرینه است. یعنی کلمه‌های نظیر به نظیر در تمام آن جمله‌ها از نظر تعداد و کیفیت (بلندی و کوتاهی) هجاهایشان با هم برابر باشند. اگر سجع متوازن و سجع متوازی (هم‌وزن و هم‌قافیه) با هم در کلمه‌های قرینه چند جمله به کار رفته باشند نیز، آرایه موازنه وجود دارد.
برای مثال در عبارت «اسباب معیشت ساخته و به اوراد عبادت پرداخته.» از «سعدی»، آرایه موازنه برقرار است زیرا بین دو واژه «اسباب و اوراد»، سجع متوازن و بین دو واژه «معیشت و عبادت»، سجع متوازی برقرار است.
پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر سجع و انواع آن و همچنین آرایه موازنه، از فیلم آموزش رایگان سجع و انواع آن در زبان فارسی فرادرس که لینکش را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
مثال آرایه موازنه
در جدول زیر نمونه‌های بیشتری از آرایه موازنه را در نظم و نثر فارسی می‌بینیم تا این آرایه را بهتر درک کنید.
| مثال | واژه‌های سجع‌ساز |
| هم عقل دویده در رکابت هم شرع خزیده در پناهت (عبدالرزاق) | عقل و شرع / خزیده و دویده |
| «الهی نام تو ما را جواز، مهر تو ما را جهاز.» (خواجه عبدالله انصاری) | نام و مهر / جواز و جهاز |
| این لطایف کز لبِ لَعلِ تو من گفتم، که گفت؟ وین تَطاول کز سرِ زلفِ تو من دیدم، که دید؟ (حافظ) | این و وین / لطایف و تطاول / لبِ و سرِ / لعلِ و زلفِ / گفتم و دیدم |
| «الهی دستم گیر که دست آویز ندارم، و عذرم بپذیر که پای گریز ندارم.» (خواجه عبدالله انصاری) | دستم و عذرم / گیر و بپذیر / دست و پای / آویز و گریز |
| بخت آیینه ندارم که در او می‌نگری خاک بازار نیرزم که بر او می‌گذری (سعدی) | بخت و خاک / ندارم و نیرزم / در و بر |
نکته: همانطور که در جدول بالا دیدید، کلمه‌های تکراری در نظم و نثر و قافیه‌های اشعار را نباید سجع حساب کنیم.
انواع سجع از نظر هجا
در این بخش به‌طور خلاصه انواع سجع را می‌شناسیم تا وقتی از سجع متوازی و متوازن و مطرف صحبت می‌کنیم، بدانیم که هرکدام چه نوع سجعی هستند و چه تفاوت‌هایی دارند. جدول زیر را ببینید.
| انواع سجع از نظر واج | توضیح | مثال |
| متوازی | یکسانی وزن و حروف آخر | عامل و کامل / رحمت و فرصت |
| مطرف | یکسانی حروف آخر | ساخت و پرداخت |
| متوازن | یکسانی وزن | عقل و عشق |
نکته: منظور از هم‌وزنی کلمه‌ها، این است که تعداد و کیفیت هجاهای کلمه‌ها با هم برابر باشد. برای مثال، واژه‌های «انداخت» و «پرداخت» وزن یکسانی دارند زیرا هر دو، از دو هجای بلند ساخته شده‌اند.
در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور مفصل درباره هجا و انواعش توضیح داده‌ایم:
یادگیری موازنه در علوم و فنون دهم
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه موازنه چیست و مثال‌هایی از آن را نیز دیدیم. اما این آرایه نوعی از آرایه سجع است و خود سجع نیز نوعی از آرایه‌های ادبی فارسی است که انواع مختلفی دارد و گاهی برای یادگیری درست یک آرایه احتیاج داریم که آرایه‌های دیگر را نیز یاد بگیریم تا در شناسایی آن‌ها از یکدیگر دچار اشتباه نشویم. برای مثال، ممکن است افرادی در شناسایی آرایه سجع از آرایه جناس مشکل داشته باشند درحالیکه با استفاده از آموزش‌های درست، می‌توانیم همه آرایه‌های فارسی را به‌سادگی یاد بگیریم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزش فرادرس در این موضوع را را برایتان آورده‌ایم.
- فیلم آموزش رایگان سجع در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
فیلم‌های آموزشی زیر علاوه بر آموزش دروس مختلف، نمونه سؤال و حل آن‌ها را نیز در بر دارند:
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل‌تر مباحث مختلف درس ادبیات فارسی و علوم و فنون ادبی و دیگر درس‌های خود، می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش علوم انسانی دوره متوسطه فرادرس
انواع آرایه موازنه
موازنه‌ها متناسب با اینکه در جمله‌های داخل نثر یا نظم به کار رفته باشند، به موازنه در نثر و موازنه در نظم تقسیم می‌شوند که در ادامه، هریک را با مثال بررسی می‌کنیم.
در ادامه هرکدام از موارد بالا را با مثال‌های مختلفی برررسی می‌کنیم اما پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بیشتر آرایه موازنه و دیگر انواع سجع از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
آرایه موازنه در نثر
اگر بین کلمه‌های قرینه در دو یا چند جمله از یک نثر، سجع متوازن یا ترکیبی از سجع‌های متوازن و متوازی و مطرف، وجود داشته باشد، در آن نثر مسجع، آرایه موازنه وجود دارد. در این بخش نمونه‌هایی از آرایه موازنه در نثر فارسی را با هم بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در جدول زیر، ترکیبی از سجع‌های متوازن و مطرف در کلمه‌های قرینه به قرینه عبارت زیر، آرایه موازنه را ایجاد کرده است.
«از جسم و جان سخن گویم و از انس و جان خبر دهم.» (حمیدالدین بلخی)
| یکسانی حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| جسم و انس | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| سخن و خبر | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازن |
| گویم و دهم | ۲ هجا: بلند / بلند | کوتاه / بلند | مطرف |
مثال ۲
در جدول زیر، ترکیب سجع‌های متوازن، مطرف و متوازی این جمله‌ها، آرایه موازنه را به وجود آورده است.
«الهی ای کامکاری که دل دوستان در کنف توحید توست و ای کارگزاری که جان بندگان در صدف تقدیر توست.» (خواجه عبدالله انصاری)
| یکسانی حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| کامکاری و کارگزاری | ۳ و ۴ هجا: بلند / بلند / بلند | بلند / کوتاه / بلند / بلند | مطرف |
| دل و جان | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| دوستان و بندگان | ۲ و ۳ هجا: بلند / بلند / | بلند / کوتاه / بلند | مطرف |
| کنف و صدف | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| توحید و تقدیر | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازی |
آرایه موازنه در شعر
اگر بین کلمه‌های قرینه در دو یا چند جمله از یک شعر، سجع متوازن یا ترکیبی از سجع‌های متوازن، متوازی و مطرف، وجود داشته باشد، در آن نظم یا شعر، آرایه موازنه وجود دارد. در ادامه نمونه‌هایی از این نوع موازنه را با هم بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در جدول زیر، ترکیبی از سجع‌های متوازی و متوازن به کار رفته در این بیت، موازنه ایجاد کرده است.
بلند آن سر که او خواهد بلندش
نژند آن دل که او خواهد نژندش
(وحشی بافقی)
| یکسانی حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| بلَند و نَژَند | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
| سر و دل | ۱ هجا: بلند | متوازن |
مثال ۲
در جدول زیر، واژه‌های مصرع اول با واژه‌های مصرع سوم و واژه‌های مصرع دوم با واژه‌های مصرع چهارم، سجع متوازن دارند و به این ترتیب، موازنه ایجاد کرده‌اند.
آنکه مال خزاین گیتی
نیست با جود دست او بسیار
و آنکه کشف سرایر گردون
نیست در پیش طبع او دشوار
(وطواط)
| یکسانی حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| مال و کشف | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| خزاین و سرایر | ۳ هجا: کوتاه / بلند / بلند | متوازن |
| گیتی و گردون | ۲ هجا: بلند / بلند | متوازن |
| با و در | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| جود و پیش | ۱ هجا: بلند | متوازن |
| دست و طبع | ۱ هجا: بلند | متوازن |
تفاوت موازنه و ترصیع
ترصیع نیز نوعی به کار بردن سجع در واژه‌های قرینه به قرینه دو یا چند جمله است. تفاوت ترصیع با موازنه در این است که در ترصیع، سجع میان کلمه‌ها فقط از نوع متوازی است یعنی واژه‌های نظیر به نظیر در جمله‌های قرینه، هم وزن و هم حروف آخر یکسانی دارند. به شعر یا نثری که ترصیع داشته باشد نیز، مرصّع (جواهرنشان) می‌گویند.
همانطور که در این مطلب یاد گرفتیم، برای ساخت آرایه موازنه، هم‌وزن بودن واژه‌های قرینه در جمله‌ها کافی است و نیازی به وجود هر دو مورد «هم‌وزنی» و «هم‌قافیه بودن» واژه‌ها نیست.
پیش از بررسی دقیق‌تر تفاوت این دو نوع سجع با یکدیگر، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول تفاوت ترصیع و موازنه
در جدول زیر، نکته‌های مهمی که برای ساخت آرایه موازنه و ترصیع وجود دارند را آورده‌ایم و از این طریق، شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو سجع با یکدیگر را مشخص کرده‌ایم.
| نکته‌ها | ترصیع | موازنه |
| هم‌وزن بودن | آری | آری |
| یکسان بودن حروف آخر | آری | خیر |
| قرینه بودن در جمله‌ها | آری | آری |
مثال
در این بخش نمونه‌ای از ترصیع را از نظر معیارهای سجع یعنی یکسان بودن حروف آخر و برابری کمیت و کیفیت هجاها، بررسی کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که تفاوت ترصیع با آرایه موازنه چیست.
ای منور به تو نجوم جلال
وی مقرر به تو رسوم کمال
(وطواط)
| یکسانی حروف آخر | کمیت و کیفیت هجا | نوع سجع |
| ای و وی | ۱ هجا: بلند | متوازی |
| منوّر و مقرّر | ۳ هجا: کوتاه / بلند / بلند | متوازی |
| رسوم و نجوم | ۲ هجا: کوتاه / بلند | متوازی |
نمونه سؤال آرایه موازنه
حالا که یاد گرفتیم آرایه موازنه چیست و انواعش را نیز شناختیم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، تمرین کنید. کافی است که در هر سؤال، روی گزینه درست موردنظرتان کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را ببینید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را خواهید دید.
۱. کدام گزینه درست است؟
در آرایه موازنه، فقط سجع متوازی وجود دارد.
در آرایه موازنه، فقط سجع متوازن وجود دارد.
موازنه نوعی از آرایه سجع است.
موازنه، ایجاد هم‌وزنی بین واژه‌های یک جمله است.
۲. در کدام گزینه، آرایه موازنه وجود دارد؟
بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست
بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
(مولانا)
«گفت اگر این حالت به مراد من بر آید چندین درم دهم زاهدان را.» (سعدی)
پنهان ز دیده‌ها و همه دیده‌ها از اوست
آن آشکار صنعت پنهانم آرزوست
(مولانا)
دوش مرغی به صبح می‌نالید
عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
(سعدی)
سجع‌های موجود در واژه‌های قرینه به قرینه گزینه ۱: «بنمای و بگشای: سجع متوازی»، «رخ و لب: سجع متوازن»، «باغ و قند: سجع متوازن» و «گلستانم و فراوانم: سجع متوازی»
۳. کدام گزینه نادرست است؟
آرایه موازنه مخصوص به شعر (نظم) است.
آرایه موازنه نوعی هم‌وزنی کلمه‌های قرینه در دو یا چند جمله است.
آرایه موازنه فقط در نثر وجود دارد.
آرایه موازنه نوعی هم‌قافیه بودن کلمه‌های قرینه در دو یا چند جمله است.
۴. میان واژه‌های «بخت و رخت»، «دل و سر» و «گسست و پیوست» به ترتیب چه نوع سجعی وجود دارد؟
متوازی / متوازن / متوازی
متوازن / متوازن / مطرف
متوازن / مطرف / متوازی
متوازی / متوازن / مطرف
۵. نوع سجع موجود در واژه‌های کدام‌یک از گزینه‌های زیر، اشتباه نوشته شده است؟
انداخت و پیوست: سجع متوازن
بوسه و مویه: سجع متوازی
نمایشگاه و دانشگاه: سجع متوازن
عاشق و فاضل: سجع متوازن
۶. در کدام گزینه، موازنه وجود ندارد؟
چرخ ارچه رفیع، خاک پایت
عقل ار چه بزرگ ، طفل راهت
(عبدالرزاق)
هست معمار ملک عدلش و کیست
ملک را به زعدل او معمار؟
هست معیار فضل طبعش و چیست
فضل را به زطبع او معمار؟
(وطواط)
بر دیده ی آسمان قدم نه
تا سرمه کشد ز خاکپایت
(عبدالرزاق)
در راه تو زخم، محض مرهم
بر یاد تو زهر عین تریاک
(عبدالرزاق)
۷. با کدام‌یک از گزینه‌های زیر، می‌توانیم موازنه بسازیم؟
«دست و شرم» و «مال و فال»
«عاشق و فارغ» و «جالب و حاذق»
«دشنه و تشنه» و «حکم و عقل»
همه گزینه‌ها
۸. نوع سجع موجود در این عبارت، کدام‌یک از گزینه‌های زیر است؟
علم تو فضول جهل برده
حلم تو غرور کفر داده
(عبدالرزاق)
ترصیع
موازنه
مزدوج
تضمین المزدوج
۹. تفاوت ترصیع و موازنه در کدام گزینه آمده است؟
در موازنه، فقط سجع متوازن وجود دارد.
در ترصیع و موازنه هر دو سجع متوازن و متوازی وجود دارند.
در ترصیع، فقط سجع متوازی وجود دارد.
موازنه مخصوص نثر و ترصیع مخصوص نظم است.
۱۰. نوع سجع این عبارت و واژه‌های سجع‌ساز آن در کدام گزینه درست آمده است؟
«مغیبات اوهام دریابم و مستحیلات ایام بشناسم.» (حمیدالدین بلخی)
ترصیع / «مغیبات و مستحیلات»، «اوهام و ایام» و «دریابم و بشناسم»
موازنه / «مغیبات و مستحیلات»، «اوهام و ایام» و «دریابم و بشناسم»
ترصیع / «مغیبات و مستحیلات» و «اوهام و ایام»
موازنه / «مغیبات و مستحیلات» و «اوهام و ایام»
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه موازنه چیست، انواع آن را در نظم و نثر فارسی بررسی کردیم و با یادگیری این آرایه، آرایه سجع و انواع آن را نیز شناختیم. بعد از آن به سراغ بررسی تفاوت موازنه و ترصیع رفتیم و آن را با مثال بررسی کردیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید.
